Т. Н. ЗИЁЗОДА ТАЪРИХИ УМУМИ Китоби дарсй барои синфи 8-уми муассисахои тах,силоти умумй Нашри 2-юм Вазорати маорифи Чумхурии Точикистон тавсия кардааст «Комбината полиграфии ш. Душанбе» 2013 ББК 63.3 (0) 5 Я 72 3-57 Зиёзода Т. Н. Таърихи умумй. Давраи 2-юм: синфи 8.- Душанбе: Комбината полиграфй, 2013.-336 сах,- Мухаррири масъул: Сайфуллох Махкамов Чддвали истифодаи ичоравии китоб № Ному насаби хонанда Синф Соли ХО НИШ Х,олати китоб (бахои китобдор) 1 2 3 4 5 Омузгорони мухтарам! Хохишмандем, фикру мулохизахои худро оид ба мазмуни китоби мазкур ба нишонии 734024, ш. Душанбе: кучаи Айнй, 45, Академияи тахсилоти Точикисгон ирсол намоед. ISBN 978-99947-944-0-9 © «Комбинат полиграфй», 2013 лию озодихох,й вусъат ёфта, онхоро сол то сол заифтар ме- гардониданд. Дар мархалаи нави таърихй давлатхои империалистй дар сиёсати хоричиашон якка-якка ба максадхои империи худ но- ил шуда наметавонистанд. Аз хамин сабаб, гурухбандихои харбию сиёсии «Антанта» ва «Иттифокд Сегона» ташкил меё- банд. Максади онхо аз нав таксим кардани чахони аллакай таксимкардашуда буд. Солхои 1914-1918 чанги байни ин ду паймон ба амал омада, талафоти бузурги то хол диданашудаи чонию молй ба бор овард. Дар давраи дуюми таърихи нав таракдиёти мамлакатхои чахон як хел сурат нагирифт. Нисбат ба давлатхои дигар давлатхои Аврупо хеле пеш рафта буданд. Иёлоти Мут- тахидаи Амрико низ ба онхо расида гирифта буд. Лекин давлатхои Осиё ва Африко хануз мархалаи тосармоядориро аз cap мегузарониданд. Мамлакатхои Америкаи Лотинй бошанд, акнун ба давраи сармоядорй ворид мешуданд. Тобеият ба мамлакатхои абаркудрат имконият намедод, ки мамлакатхои Осиё, Африко ва Америкаи Лотинй тезтар таракдй карда, ба мамлакатхои пешкадами Аврупо ва ИМ А расида гиранд. Империяхои мустамликавй дар мустамликахои худ сиёсати горатгаронаро амалй мекарданд. Зарурат ба даромад давлатхои мустамликадорро водор менамуд, ки дар мустамли- кахояшон корхонахои саноатию роххои охан сохта, муноси- батхои пулию молии онхоро ба нафъи худ ба рох монанд. Пешрафти сармоядорй дар мустамликахо ва тарзи идораку- нии онхо ба эхтиёчоти сохибони мустамликахо мувофик ку- нонида шуда буданд. Дар ин китоби дарсй мавзуъхои дар боло зикрёфта ва масъалахои дигари марбути таърихи нимаи дуюми асри XIX ва аввали асри XX ба таваччухи хонандагони синфи 8-ум пешниход карда мешаванд. 4 БОБИ I МУНОСИБАТХ,ОИ БАЙНАЛХАЛЦИ §1. МАМЛАКАТХОИ ИМПЕРИАЛИСТИ ДАР РО^И АЗ НАВ ТАКСИМ КАР ДАНИ ЧАХОН Шиддат ёфтани зиддиятхо дар байни мамлакатхои импе­ риалиста. Империализм зиддиятхоеро, ки пештар дар байни мамлакатхои пуркуввати чахон мавчуд буданд, бартараф накард. Баръакс, дар ин давра онхо боз хам тезу тундтар шу- данд. Ба сиёсати хоричии мамлакатхои сармоядорй шир- катхои инхисории пуриктидор таъсири калон мерасониданд. Давлатхои империалиста супориши онхоро ичро мекарданд. Х,ар яке аз ин мамлакатхо кушиш ба харч медод, ки мамла­ катхои бештарро ба мустамлика табдил дода, бо хамин таъсири худро дар чахон мустахкамтар кунад. Барой он ки чунин сиёсат аз тарафи халк дастгирй шавад, доирахои хукмрон максадхои сармоядоронро умумимиллй эълон мекарданд. Д ар зери шиори пойдор гардонидани ис- тикдолияти миллй миллатчигиро авч медоданд. Д ар калби мардум нисбат ба халкхои дигар кинаю адоват мепарвари- данд. Миллати худро нажоди баландтар хисобида. мегуфтанд. ки онхо хукуки маънавй доранд мамлакатхои акибмондаро ба мустамликахои худ табдил дода, аз болои онхо хукм ронанд. Сармоядорон аз хисоби горат кардани мустамликахо да- ромади калони бедардимиён ба даст медароварданд. Барой ба тарафи худ кашидани мардум баъзан кисми даромадро ба онхо хам медоданд. Ин системаи гумрохкунии омма ба сармо­ ядорон имконият медод, ки халкро хамчун олоти сиёсати горатгаронаи хоричии худ истифода баранд. Давлатхои империалистии Олмон, ИМА, Англия, Фаронса, Русия ва Ч,опон ба тобеъ кунонидани мамлакатхои сустта- раккикарда конеъ нашуда, ба таксимоти мустамликахои мамлакатхои дигар маваффак шудан мехостанд. Империяхои мустамликавии дерина бошанд, хеч гох розй шуда намета- вонистанд, ки мустамликахои як вактхо ба даст даровар- дааш онро акнун мамлакатхои пурзури замон кашида гиранд. 5 М амлакатхои империалиста чидду чахд мекарданд, ки сармояи бо рохд горат кардани дигар мамлакатхо ба даст да- ровардаашонро боз хам афзунтар гардонанд. Бо хамин са- бабхо, онхо ба таксими нави чахон cap карданд. Ин икдом ба муборизаи шадиди байнихамдигарии мамлакатхои империа- листй оварда расонд. Шиддат ёфтани муносибатхо дар байни Англия ва Олмон. Империализми Англия дар нимаи дуюми асри XIX хис кард, ки аз мамлакатхои дигари сармоядорй акиб мондааст. Ба хар хол, тамоми кувваю воситахоро ба кор мебурд, то ки дар чахон мавкеи пештараашро аз даст надихад. Вале ин кор барои Англия сол то сол мушкилтар мегардид. Сармоядорони Англия, ки дар истехсолоти саноатй дар чахон хукмронии худро аллакай аз даст дода буданд, мехостанд, ки кусури ин бохтро аз хисоби мустамликахо бароранд. Вале ин кори осон набуд. Ба империализми Англия мамлакатхои дигари пешкадами сармоядорй, пеш аз хама Олмон, сахт ракобат мекарданд. Дар миёнаи солхои 90-ум зидциятхои байни Англия ва Ол­ мон бо тезй шиддат меёфтанд. Дар хама чо ва бо хар роху восита Харитаи сиёсии ч а х о н дар охири асри Х1Х-аввали асри XX 6 Олмон ба сиёсати мустамликазабткунии Англия хал ал мера- сонд. Яке аз минтакахои зиддияти Англия ва Олмон Африхои Ч,анубй гардид. Дар ин чо Олмон ба он муваффак шудан ме- хост, ки Англия мамлакати Бурхоро ба зери дасти худ даровар- да натавонад, лекин ин кор ба у муяссар нашуд. Ш арки Наздик ва Ш арки М иёна хам дар доираи зидци- ятхои ин ду давлати империалиста буданд. Соли 1898 шохи Олмон Вилгелми II ба Константинопол таш риф овард. Сул- тони Туркия ба мехмони худ ваъда дод, ки бо сармоядорони Олмон барои сохтани рохи охани Багдод конгрессия медихад. Воридшавии Олмонро ба Туркия Англия хамчун хавф ба манфиатхои хеш дар мамлакатхои Шарк, хисобид. Бо хамин сабаб, худи хамон сол Олмон барои ташкил карда- ни флота пурзури харбии бахрии худ шуруъ кард. Дере нагузашта, дар ин бобат Олмон аз Англия пеш гузашт. Баъди ин, зиддиятхои байни Англияю Олмон боз хам ошти- нопазиртар гардиданд. Вале дар чунин ш ароита номусоид Англия наметавонист, ки бо Олмон чанг cap кунад. М убориза бар зидци Русия дар Ш арки Дур ва бо Фаронса дар Африко вайро аз ин рох бозмедошт. Бо Олмон то вакти муайяне муро- со кардан лозим меомад, зеро ин вакт мукобили Бурхо кувваи зиёди харбии Англия андармон шуда буд. Барои хамин, вакте ки Русия Порг-Аргурро аз Чин ичора гирифг, вазири мустамли­ кахои Англия ЧозеФ Чемберлен хатто ба дипломатхои Олмон сохтакорона хам бошад, дар бораи иттифоки англоолмонии зид- ди Русия гуфтушунид карда буд. Хукуматдорони Олмон соли 1905 бо сардории садри Ситоди кулли нерухои мусаллахи мамлакат А. Ш лиффен накшаи чангро кашиданд. Ин чанг бояд дар ду чабха сурат мегирифт - дар Fap6 бар зидци Фаронса ва дар Ш арк бар зидци Русия. Забткорихои империализми Фаронса. Империализми Ф а­ ронса мехост, ки хам аз Олмон касди дар чанги солхои 1870- 1871 шикастхурдаашро бигирац ва хам ин ракиби асосии хуц- ро заиф гарцонад. Ба Фаронса муяссар гардиц, ки тавассути силох Тунис, кисми Африкои Шимолу Fap6n, Мадагаскар, кисми Сомалй ва Хинцучинро забт кунац. Дар нимаи дуюми солхои 90-уми асри XIX ва ибтидои асри XX Фаронса цар забткорихои африкоии 7 = = = = = = = ^ ^ = = = = худ ба мукобилияти сахти Англия дучор гардид. Камкувватии худро хис намуда, империализми Фаронса харакат мекард, ки муносибатхояшро бо ин мамлакат тезутунд накунад. Фаронса Олмонро душмани раками яки худ мехисобид. Агар муноси­ батхояшро бо Англия вайрон мекард, пас бар зидци Олмон мубориза бурда наметавонист. Ин аст, ки Фаронса дар мустамли- казабткунй муносибатхои худро бо Англия ба чавкоти муросо дароварц. Аз хамин сабаб, Фаронса цар Африко ба он борхо гузашт карца буц. Ба Фаронса муяссар гардид, ки бо хамин рох Марокашро забт кунад. Ин восита ба Фаронса барои ба даст даровардани Камбоча, Лаос, Ветнам (Тонкин ва Аннам) ва ча- зирахои зиёди укёнуси Ором хам хизмат карц. Ду чанш Русия бар зидои Туркия. Ч,анги солхои 1853-1856 цар байни Русия ва Туркия «Чднги Крим» ном гирифтааст. Русия цар зарфи сацхо сол максац цошт, ки нимчазираи Кр>им ва бахри Сиёхро ба цаст царорац. Вале цар ин чанг Туркия бо ёрии Англия ва Фаронса бар Русия галаба карл ва моххои феврал- марти соли 1856 барои бастани Созишномаи сулх цар байни ин цу цавлат цар шахри Париж конгресси ципломатй баргузор гар- диц. Мувофики шартхои ахдномаи сулхи Париж Русия аз бахри даъвохои хуц гузашт. Туркия бошац, мавкеи хуцро цар сохилхои шимолй ва шаркии бахри Сиёх боз хам мустахкамтар карц. Мохи апрели соли 1877 чанги нави Русияю Туркия огоз ёфт. Амалиётхои харбй цар цу чабха - цар Балкан ва Кдфкоз хам цар хушкй ва хам цар бахри Сиёх сурат гирифтанц. Русия бо бахонаи ёрй ба муборизаи озоцихохонаи славянхои нимча­ зираи Балкан хост, ки мавкеи хуцро цар ин чо мустахкам кар­ да, ба ракиби деринаи худ - Туркия шикает дихац. Дар ин чанг русхо цаетболо шуцанц ва 3 марти соли 1878 цар махаллаи Сан-Стефанои назцикии Константинопол цар байни Туркия ва Русия шартномаи сулх ба имзо расиц. Муво­ фики он Сербия ва Руминия истикдолият ба даст дароварданц. Кисми Бесарабия, ки дар натичаи Ч,анги К рим аз Русия каши- да гирифта шуда буд, ба Русия баргардоница шуд. Ба ивази он Руминия аз Туркия Добручаи Ш имолиро гирифт. Булгория хамчун давлати тобеи Туркия ташкил ёфт. Вале конгресси Берлин, ки мохи июни соли 1878 бо ташаббуси Олмон, Англия ва Фаронса барои аз нав дица баромадани Созишномаи сулхи 8 Сан-Стефано баргузор гардид, аксарияти музаффариятхои Ру- сияро барбод дод. Балкан-мин такай муковимати давлатхои империалист. Кисми зиёди нимчазираи Балкан дар дасти Туркияи фео- далй буд. Австро-Венгрия хам ният дошт, ки ба ин нимчазира cap дарорад. Халкхои Балкан барои истиклолияти худ мубо- риза мебурданд. Лекин ба онхо на танхо Туркия, балки Олмон ва Австро-Венгрия хам монеъ мешуданд. Сармоядорони Олмон аз сулолаи Габбсбургхо, ки хукмро- ни Австро-Венгрия буданд, талаб мекарданд, ки дар Балкан сиёсати забткорй пеш бурда шавад. Соли 1908 Австро-Венгрия Салоникаро забт карда, барои худ ба Бахри Эгей рох кушод. Кдблан шохи Сербия чонибдори Австро-Венгрия буд, вале баъди он, ки соли 1903 дар мамлакати славянин Балкан та- баддулоти давлатй ба амал омад, вазъият тагйир ёфт. Сербия ба дустй бо Русия майл кард. Халки серб барои аз зери хукм- ронии иктисодии Австро-Венгрия озод шудани ватани худ муборизаи озодихохонаро пеш гирифт. Баъди забти Салоника Австро-Венгрия мавкеи худро дар Балкан боз хам мустахкамтар карданй буд. Он руирост ба заб­ ти мамлакатхои Балкан cap кард. Австро-Венгрия соли 1909 аз Сербия Босния ва Херсоговинаро кашида гирифт. Олмон бошад, ба Балкан cap даровардани иттифокчии худро дастгирй намуд. Вай инро воситаи дар Балкан сустгардонии мавкеи Туркия хам мехисобид. Русия бошад, муборизаи озодихохонаи славянхои чанубиро дастгирй кард. Вай мукобили дар Балкан мустахкам гардидани мавкеи Австро-Венгрия ва Олмон буд. Италия хам дар ин чо манфиатхои худро дошт. Соли 1900 ин давлат хатто бо рохи харбй Триполитанияро аз Туркия каши­ да гирифт. Соли 1912 Туркия хост, ки бо рохи зурй онро аз Италия баргардонида гирад, вале шикает хурда, мачбур шуд, ки Триполитанияро ба Италия вогузорад. Сербия, Булгория ва Черногория «Иттифоки Балкан»-ро таш- кил карда, соли 1912 бар зидци Туркия чанг cap карданд. Русия нисбат ба ин итгифок хайрхох буд. Мохи октябри хамон сол онхо Туркияро торумор карданд. Дар таърих ин чанг Чанги якуми Бал­ кан ном гирифтааст. Ин чанг ва Чанги дуюми Балкан, ки он соли 9 1913 ба амал омада буд, хамаи масъалахои давлатхои ин нимчази- раро хал карда натавонистанд. Балкан минтакае гардид, ки мамла­ катхои империалистии Аврупо онро дар байни худ аз нав таксим карданй буданд, лекин на ба таври мусоламатомез. Мустамликазабткуиии империализми ИМА. ИМА баъди аз Ру­ сия харидани Аляска ба масъалахои дохилии худ бештар машгул шуда, ба забткунии мустамликахо дертар шуруъ кард. Он ба ин кор, асосан, дар солхои 90-уми асри XIX огоз намуд. Империализми ИМА диккати асосии худро ба хавзахои бахри Кариб ва укёнуси Ором нигаронид. Аввалин мустамликаи забткардаи ИМА чази- рахои Гавай буданд. Вай ин галлачазирахоро д з соли 1893 то соли 1898 пурра азхуд кард. Баъди ин империализми Амрико ба мус­ тамликахои Испания ру овард. Соли 1898 ИМА бар зидци ин давлат чанг эълон кард. Испанияи феодалй баъди се мохи мукови- мат шикает хурд. Дар натичаи ин, чазираи Пуэрто-Рикои испанй ба ИМА гузашт. Вай Кубаро хам бо рохи зурй ба худ тобеъ кунонид. Баъди галаба бар Испания, ИМА забткорихои худро ба дигар нуктахои кураи Замин пахн кардан гирифт. Дар укёнуси Ором чазираи Гуам ва галлачазирахои Филиппинро. забт кард. ИМА онхоро барои ба давлатхои Ш арки Дур cap даровардан хамчун такягох истифода бурд. Ба вай муяссар шуд, ки соли 1899 барои хамаи давлатхои чахон нисбати Чин сиёсати «дархои кушод»-ро эълон кунад. ИМА боварй дошт, ки тавассути афзалияти иктисо- дии худ аз ин давлат давлатхои дигарро фишор дода мебарорад. Барои хамин, фаъолияти трестхоро дар Чин харчониба истифода мебурд. Бо хамин, он дар ибтидои асри XX давлатхои Америкаи Лотиниро ба мачрои сиёсати хоричии худ дохил кард. Чунин сиёсатро барои аз худ карданй кана- ли Панама бар зидци Колумбия истифода бурца буц. Ин ка­ нал соли 1914 ба истифоца доца шуц. Вакте ки цавлати П а­ нама ташкил ёфт, ИМ А онро мачбур карц, ки канали Пана- маро ба вай ба мухлати 100 сол ба ичора бицихац. Хамин тарик, ин канали навбунёц цар амал аз ИМ А шуц. Сармояи ИМА бо тезй ба иктисоциёти мамлакатхои Аме­ рикаи Лотинй вориц гашта, аз он чо сармояи мамлакатхои Аврупоро фишор доца мебароварц. Хамин тарик, ИМА цар Нимкураи гарбй хукмрони ягона гарциц. Бо вучуци ин, ИМА бо мамлакатхои цигаре, ки таксимоти чахонро цар байни хуц цавом цоцанй буцанд, ракобат мекард. 10 Забткорихои Ч,опон. М устамликахои аввалини Ч опон чазирахои Рюкю ва Тайван буданд. Онхоро соли 1872 ишгол карда буд. Чопон сипас К ореяро ба зери таъсири худ дароварда, дар он чо ба корхои саноатию тичоратй машгул шуд. Х,олати ниммустамликавии Корея ба империализми Ч,о- пон маъкул нашуд. Барои хамин, соли 1894 бо кувваи ка- лони харбй ба Сеул хамла карда, касри шохи Кореяро ишгол намуд. Хамин тарик, ин чанг огоз ёфт. Сипас лаш- кари Чопон ба кисмхои харбии чиноии дар Корея буда хучум кард. Бо ин чанги Ч , с ш о н у Чин cap мешавад. Н исбат ба Чин лаш кару флоти Ч опон пурзуртар буданд. Ба хамин сабаб, дар ин чанг Чин ш икает хурда, аз Ч опон сулх тала- бид. М увофики ин Созиш номаи сулх Ч опон аз Чин товони калони чанг гирифт ва инчунин хукук пайдо кард, ки дар каламрави Чин корхонахои еаноатии худро бисозад. Оид ба м асъалаи Корея ва М анчурия Ч опон бо Русия ракобат дошт. Ч опонро И М А ва А нглия бар зидди Русия чанг андохтанд. Барои ин кор вайро бо маблаги зарурй хам таъмин менамуданд. Ин давлатхо намехостанд, ки мавкеи русхо дар Ш арки Дур ва хавзаи укёнуси Ором мустахкам ш а- вад. С олхои 1904-1905 д ар бай н и Ч о п о н ва Русия ч ан г ба ам ал ом ад , ки д ар он Русия ш ар м ан д ав о р ш и кает хурд. Ба Ч оп о н м уяссар ш уд, ки Р усияро хам аз П орт- А ртур м ахрум кунад ва хам кисм и чан уби и ч ази р аи Сахалинро аз у кашида гирад. Баъди ин галаба мавкеи Чопон дар Ш арки Дур ва хавзаи укёнуси Ором нихоят пурзур шуд. Дар чунин шароит Корея дигар худро аз Чопон мухофизат карда наметавонист. Ба хамин сабаб, соли 1910 императори Корея «бо ихтиёри худ» хокимияти давлатиро «абадй» ба Чопон супорид. Чопон Кореяро ба генерал-губернатории худ табдил до д. Империализми Чопон ба вокеахои Аврупо ва чойхои дига­ ри чахон бо чашмони харисонаи империалистии худ нигох ме­ кард ва тайёр буд, ки дар таксимоти минбаъдаи чахон фаъоло- на иштирок кунад. Ташкилёбии паймонхои харбй. Тунисро ишгол карданй Фа­ ронса Италияро водор намуд, ки сарфи назар аз мухолифатхои 11 = = = = = = = = = = = дар байни Италия ва мутлакияти Габбсбургхо чойдошта ба Ол­ мон наздик шавад. 20 майи соли 1882 Италия, Олмон ва Австро- Венгрия дар байни худ Созишномаи харбй бастанд, ки он дар таърих «Иттифоки Сегона» ном гирифтааст. Мувофики шартно- маи ин паймони харбй дар сурати ба Италия хамла карданй Фа­ ронса ду иштирокчии дигари паймон, яъне Олмон ва Австро- Венгрия, ба вай ёрии харбй мерасониданд. Чунин ухдадориро Италия низ ба души худ шрифта буд, яъне дар сурати ба Олмон хамла карданй Фаронса, Италия ба вай дасти ёрй дароз мекард. Лекин Австро-Венгрия дар назди Олмон чунин ухдадорй надошт. Сарфи назар аз ин, хар се ширкаткунандаи паймон бо хамдигар ёрии харбй ваъда карда буданд. Онхо ухдадор шуданд, ки дар су­ рати огози чанги яке аз онхо бар зидци ягон давлат ду давлати ци- гари аъзои паймон мавкеи бетарафиро ихтиёр мекунанц. Танхо чанга яке аз цавлатхои Иттифоки Сегона бар зидци Фаронса ис- тисно буц. Дар ин сурат цу цавлати цигари паймон ба цавлати зиц- ди Фаронса чангсаркарда ёрй мерасоницанц. Х,амин тарик, Итти­ фоки Сегона ташкил ёфт. Ба империализми англис империализми чавони Олмон, ки акнун аз Англия пеш гузашта буц, сахт ракобат мекарц. Молхои цар Олмон истехсолкарцашуца цар бозорхои чахонй бо молхои англисй бомуваффакият ракобат мекарцанц. Дар ин бобат Олмон Англияро аз баъзе мамлакатхо фишор цоца бароварц. Як вактхо Англия шохи бахру укёнусхои чахон буц. Акнун цар он чо хам мавкеи Олмон торафт пурзуртар шуцан гирифт. Вай флоти харбй ва тичоратии пуриктидор ташкил кард. Аслиха ва сипохаш аз Англия бехтар буд. Империализми Олмон максад дошт. ки чахони таксимшударо ба фоидаи худ аз нав таксим кунац ва хатто хукмрони чахон шавац. Олмон, пеш аз хама, ба Англия касл дошт. Империализми Англия хам максади Олмонро фахмида, ба чанг тайёрй медиц. Лекин аз кувваи Олмон ме- тарсид. Аз хамин сабаб, яккаву танхо бар зидци он чанг кар- цанй набуц. Ба Англия иттифокчй лозим буц. Империалисто- ни Фаронса ва Русия низ мехостанц, ки мавкеи ба цаст царо- варцаи хуцро аз цаст нацоца, аз таксимоти нави чахон хиссаи хуцро бигиранц ва нагузоранц, ки Олмон хукмрони чахон ша­ вад. Чунин максадхо ин се цавлатро бо хам назцик карцанц. = = = = = ^ = ^ = = = = = = = _ 12 Соли 1904 аввал Англия бо хамрохии Фаронса бо номи «Антанта» (вавдат, ризоият) паймони харбй бает. Тавассути ин созиш онхо чанчолхои байнихамдигариашонро хам хал карданд. Фаронса хукмронии Англияро дар Миср эътироф кард. Англия бошад, ба Фаронса имконият дод, ки Марокаш- ро забт кунад. Соли 1907 Англияю Русия хам бо хамдигар созишнома бастанд. Ин давлатхо хам аз созишнома истифода бурда, чанчолхои байнихамдигарии худро оид ба Тибет ва Эрон мас- лихатомезона хал карданд. Онхо Эронро ба «минтакахои манфиати» худ таксим карданд: чануби Эрон минтакаи ман- фиати Англия ва шимоли он минтакаи манфиати Русия шуд. Х,амон сол дар байни Англия, Фаронса ва Русия паймони харбй баста шуд, яъне Русия ба «Антанта» дохил шуд. •к * "к Сиёсати империалистии мамлакатхои бузургтарини сармоядорй Н&нги якуми чахониро ба ду чабха-ба ду паймони харбй таксим кард: «Иттифоки Сегона» ва «Антанта». Онхо гунахгорони асосии дойр гардидани ин чанги аз хар ДУ тараф хам беадолат гардиданд. Вале минбаъд аввал таърихи рушди сиёсию иктисодй ва ичтимоии мамлакатхои чахони нимаи дуюми асри XIX - аввали асри XX маври- ди омузиш карор мегирад. МАЪХАЗ ВА САНАДХО 1.АЗ ШАРТНОМАИ ОЛМОНУ АВСТРИЯ, КИ 7 ОКТЯБРИ СОЛИ 1879 ДАР ВЕНА БА ИМЗО РАСИДААСТ Аълохазратхо... императори Олмон ва императори Австрия карор доданд, ки бо тантана Созишномаи сулх ва ёрии байнихдмдигарй мебинанд ва дар ба- робари ин ба хамдигар ваъда медиханд, ки харгиз ва дар хеч самт ба Созишно­ маи соф мудофиавии худ тамоюли тачовузкорона намедихднд. Моддаи 1. Дар сурате ки агар ба яке аз тарафхои олии ааду паймонкар- да...аз чониби Русия тачовуз карда шуд, пас хар ду тарафи олии ахду пай- монкарда вазифадоранд, ки бо тамоми нерухои харбии худ ба ёрии хамдигар биёянд ва хам бо ин давлат танхо бо ризояти хамдигар сулх банданд. Моддаи 2. Агар бар зидци яке аз тарфхои олии ахду паймонкарда аз чониби ягон давлат хамла карда шавад, пас тарафи дигари олии ахду паймонкарда ухдадор мешавад, ки ба давлати хучумкунанда ...ёрй нарасонад, акаллан нисбат ба иттифокчии худ бетарафиро ихтиёр кунад. Вале агар тарафи хучумкунанда аз Русия ёрй гирад ва хох дар шакли хамкории фаъолона ва ё ки бо рохи чора- бинихои харбй бошад, пас шартхои моддаи 1 дар бораи ухдадории ёрии бай­ нихамдигарии харбй ва пуррагй ба кор медароянд ва дар он вакт аз пеш бурда- 13 ни чанг аз тарафхои олии ахду паймонкарда cap карда, то якчоя бастани Со­ зишномаи сулх, амалхо муштарак мешаванд... Моддаи 4. Ин шартнома, мувофикл тамоюли сулхдохонаи худ ва бо мацса- ди бартараф карданй хар гуна шархл бардуруг аз чониби хар ду тарафи олии ахду паймонкарда махфй нигох дошта, дар бораи он ба ягон давлати сеюм танхо бо ризоияти хар ду тараф хабар дода мешавад. ИТТИФОКИ СЕГОНА 2. АЗ ШАРТНОМАИ ИТТИФОКИ ДАР БАЙНИ АВСТРО-ВЕНГРИЯ, ОЛМОН ВА ИТАЛИЯ, КИ ДАР ВЕНА 2 МАЙИ СОЛИ 1882 БА ИМЗО РАСИДААСТ Аълохазратхо - императори Австрия, императори Олмон..., шохи Италия аз афзунии кафолати сулхи умум рухбаланд шуда, барои мустахдамии принсипи мутлакияг ва бо хамин дар давлатхои онхо таъмин гардидани дахлнопазирии сохти чамъиятй ва сиёсй ахду паймон карда, шартномаеро ба имзо мерасонанд, ки бо шарофати табиати .дифоии мохияти худ танхо мацсад дорад онхоро аз тахдиде хифз кунад, ки дар натичаи он бехатарии давлатхои онхо ва оромй дар Аврупо таъмин карда шавад. Моддаи 1. Тарафхои олии ахду паймонкарда ба хамдигар сулх ва дустй ваъда медихднд ва ба ягон иттифоки дигар, ки бар зидди яке аз ин давлатхо нигаронида шудааст, дохил намешаванд. Онхо ухдадор мешаванд, ки оид ба масъалахои сиёсй ва ицтисодии мохияти умумидошта ба он мубодилаи афкоре шуруъ мекунанд, ки дойр ба онхо ба миён хоханд омад ва гайр аз ин ваъда медиханд, ки дар худудхои манфиатхои худ хамдигарро дастгирй мекунанд. Моддаи 2. Дар сурате ки агар Италия... бо ягон сабаб ба хдмла гирифтор шавад, хар ду тарафи олии дигари ахду паймонкарда вазифадоранд, тавассути тамоми воситахои худ ба ёрии у биёянд. Дар сурати хучуми Фаронса ба Германия хам хамин вазифа ба ухдаи Ита­ лия вогузор карда мешавад. Моддаи 3. Агар як ва ё ду тарафи олии ахду паймонкарда ба хамла ги­ рифтор шаванд ва ба чанги зидци ду ва ё якчанд давлати бузург дохил шуда бошанд, ки иштирокчии шартномаи мазкур нестанд, пас «казус фоедерис» (воцеае, ки истифодаи амалии шартномаи иггифоклро такозо мекунад) якбора барои хама тарафхои олии ахду паймонкарда ба миён меояд. Моддаи 4. Хднгоме ки ягон давлати бузурги иштирокчии шартномаи маз­ кур набуда ба амнияти кдламрави яке аз тарафхои ахду паймонкарда тахдид кунад, тарафи тахдидшуда мачбур мешавад, ки ба тахдидкунанда чанг эълон кунад, дар ин сурат, ду давлати дигар ухдадоранд, ки нисбати иттифокчии худ бетарафии хайрхохона эълон кунанд. Дар чунин холат, хар кадом барои худ имконият ба даст медароранд, ки барои ширкат дар кори умумии иттифок дар вак,ти барои худ кулай ба чанг дароянд. Моддаи 5. Агар барои осоипггагии яке аз тарафхои олии ахду паймонкарда хатаре ба миён ояд, ки дар модцахои кдблй дар назар дошта шудаавд, пас та­ рафхои олии ахду паймонкарда оид ба чорахои харбии якчоя амал кардан мас- лихдт мекунанд. Онхо ухдадор мешаванд, ки дар хар мавриди ширкат дар чанг бе ризоияти байнихамдигарй оташбас эълон намекунанд, сулх ва ё шартнома намебанданд. 14 Моддаи 6. Тарафхои олии ахду паймонкунанда ба хдмдигар ваъда медихднд, ки мазмун ва мавчудияти шартномаи мазкурро махфй нигох медоранд. 3. КАРОРИ МАЧДИСИ КУМИТАИ МУДОФИАВИИ ИМПЕРИЯМ БРИТАН ИЯИ КА БИР АЗ 22 МАРТИ СОЛИ 1905 1.Таъсири моро дар Техрон бояд нигох дошт ва агар имкон бошад, онро (яъне Техронро) вазифадор кардан зарур аст, то мо битавонем сохтмони рохи оханро дар Эрон назорат кунем, зеро он дар оянда аз чихати стратегй, инчунин тичоратй, омили мухим хохдд шуд. 2. Максади мо хам аз чихати тичоратй ва хам аз чихати стратегй нигох доштани вазъияти мавчудаи Эрон аст. 3. Талаби асосии моро дар сохили халичи Форс кдтъиян химоя кардан лозим аст... 4. АЗ СОЗИШНОМАИ БАЙНИ ИМА ВА ЧУМX,УРИИ ДОМИНИКАН АЗ 8 АПРЕЛИ СОЛИ 1907 П. Хукумати Чумхурии Доминикан. дар асоси конун ба чамъоварандаи кулл ва ёрдамчиёни у додани хакди гумрукиро таъмин мекунад ва ба онхо хама гуна ёрию мадади зарурй мерасонад ва ба тавассути хокимияташ пурра химоя меку­ над. Хукумати ИМА ба чамъовари кулл ва ёрдамчии у хама гуна ёрие, ки барои ичрои вазифахои онхо лозим мешавад, мерасонад. Ш. То вацте ки Чумхурии Доминикан карзхои худро аз руйи ухдадорй адо накунад, кдрзи давлатии он бе розигии пешакии байни хукумати Чумхурии До­ миникан ва Иёлоти Муттахида зиёд карда намешавад. Чунин созишнома барои тагйир додани бочхои молхои воридотй низ зарур аст. С АНАХ,ОИ МУХИМ 1853 - 1856 1877 - 1878 З.Ш . 1878 июни с. 1878 1872 1882 1893-1898 1894 1898 1900 1904-1905 - чанги Kjjhm - чанги Русияю Туркия - дар Сан - Стефано баста шудани Созишномаи сулх дар байни Русия ва Туркия - Конгресси Берлин барои аз нав дида барома- дани Созишномаи сулх,и Сан-Стефано - чазирах,ои Рюкю ва Тайванро ишгол карданй Чопон - ташкил ёфтани «Иттифоки Сегона» - чазирах,ои Гавайро забт карданй ИМ А - ба Сеул хучум карданй сипохиёни Ч,сшон - Пуэрто-Рикоро ишгол карданй ИМ А - Триполитанияро аз Туркия кашида гирифтани Италия - чанги Русия ва Чрпон 15 1870-1871 - чанги Фаронсаю Пруссия 1908 - Салоникаро забт карданй Австро-Венгрия, аз Х,ерсоговина 1910 - ба генерал-губернатории Ч,опон табдил ёфтани Корея 1914 - мавриди истифода карор гирифтани Канали Панама — САВОЛ ВА СУП О РИ Ш ------------------------------------------------ 1.Чаро муносибатхои байни мамлакатхои империалиста тезу тунд шуданд? 2. Сармоядорон барои ба тарафи худ кашидани халк кадом роху воситахоро истифода мебурданд? 3. Зиддиятхои байни Англия ва Олмон дар чй ифода ёфта буданд? 4. Дар бораи забткорихои им­ периализми Фаронса мисолхо биёред. 5. «Иттифоки Сегона» ва «Антанта» кай ва чй тавр ташкил ёфтаанд? 6. Дар бораи ду чанги Русия бар зидди Туркия маълумот дихед. 7. Чаро империализми Фа­ ронса бо Англия муросо мекард? 8. Дар бораи сиёсати мамлакатхои империалистии Аврупо дар нимчазираи Балкан накл кунед. 9. Дар бораи огози мустамликазабткунии ИМА чихо медонед? 10. Сиёсати «дархои кушод», ки нисбати Чин эълон карда шуда буд, чй маъно дорад? И . «Дипломатияи доллар» ва «дарраи калон»-и ИМА чиро ифода мекунад? 12. Дар бораи чанги Чопон бо Чин ва Корея итти- лоъ дихед. 13. Кадом давлатхои империалиста гунахгорони асосии Чанги якуми чахонй мебошанд? 14. Санадхои мавзуъро омухта, мазмуни онхоро шарх дихед. Оё ин санадхо дар бораи сиёсати исти- логаронаи хоричии давлатхои империалиста маълумот медиханд? 15. Аз мавзуъ хулоса бароред. 16 БОБИ II МАМЛАКАТХОИ АВРУПО ВА АМЕРИКА § 2. АНГЛИЯ ДАР СОЛХОИ 50-60-УМИ АСРИ XIX Болоравии саноат ва гичорат. Дар саноат ва тичорати солхои 50-60-уми асри XIX Англия мавкеи хукмронро ишгол кард. Он ба табадцулоти саноатии дар Англия баамаломада ва горатгарии берахмонаи мустамликахо вобастагй дошт. Яке аз сабабхои дигари мухиме, ки болоравии босуръати саноати Англияро таъмин кард, бархамдихии усули фармонфармоию манъкунй ва ба ивази он чорй намудани тичорати озод мебо- шад. Бекор карданй ^онун дар бораи нони соли 1846 ва боч ба молхои ба Англия воридшаванда, исботи ин суханхо мебо- шанд. Аз чунин кор саноат ва сохибкорони Англия бурд кар­ данд. Онхо дар бозорхои худ аз ракобати ракибони хоричй наметарсиданд, чунки сифати молхои англисй баланд буд. Дар солхои 60-ум саноатчиёни Англия тавонистанд, ки бо Ф арон­ са, Белгия, Италия. Австрия ва давлатхои Олмон якчанд шартномахои нафъовари тичоратй банданд. Сармоядорони Англия бозорхои чахонро бо ёрии тичорати озод аз мол пур карда, бо ин рох ба дастгирии сармоядорони як катор мамлакатхои чахон ноил шуданд. Онх,о дар мамлакатхои худ точирони Англияро дастгирй мекарданд. Дар навбати худ, сармоядорон ва точирони он мамлакатхо бозорхои Англияро аз махсулоти кишоварзй таъмин карда, аз он чо молхои саноатии нисбат ба мамлакатхои худ арзонтару баландсифаттарро харида мебурданд ва бо ин рох даромади калон мегирифтанд. Конвсрторн Бессмер 17 Англия - «устохонаи ч ахон ». Дар солхои 50-60-уми асри XIX Англия ба «устохонаи чахон» табдил ёфт. Д ар ин мамла- кат рохи охан бар дигар намудхои накдиёт голиб баромад, киштихои бугй киштихои бодбондорро аз истифода танг кар­ да бароварданд. Дар натичаи ин, аз як чо ба чойи дигар бур- дани борхо тезтар ва арзонтар гардид. Д ар Англия ин навгонй ба ривочу равнаки тичорату сохибкорй кумак расонид. Солхои 1857 ва 1866 иктисодиёти Англияро бухрони бар- зиёдистехсолкунй фаро гирифт, вале он дар ин мамлакат та- моюли ру ба тараккии пуравчи сармоядориро боздошта ната- вонист. Барои исботи ин хулоса чанд мисол меорем. Дар охи- ри солхои 60-ум дар Англия истехсоли ангишт нисбат ба Ол­ мон 5 маротиба ва нисбат ба ИМ А 4 баробар афзуд. Он нисфи чуяни чахониро истехсол мекард. Муваффакияти Англия мах- сусан дар саноати бофандагй беназир буд. Солхои 60-ум вай дар саноати худ нахи пахтаро баробари чамъи хамаи мамла­ катхои чахон истифода мекард. Д ар миёнахои асри X IX дар корхонахои бофандагии Англия 21 млн дуки механикй истифода бурда мешуд. Соли 1870 бошад, он ба 35 млн адад расид. Иктидори харакат- дихандахои дарунсузи дар саноат ва накдиёт маъмулбуда дар соли 1870 ба 4,5 млн кувваи асп расид. Дар ин соха Англия аз Олмон 1,5 баробар ва аз Фаронса 2 баробар пеш гузашт. Сохти сиёсии Англия. Англия на танхо дар саноат ва тичорат бо суръат пеш рафт, балки дар тарзи идоракунии давлат низ дигаргунихои чиддй ба амал овард. Д ар ин дав- ра дар Англия хукмронии сиёсии буржуазияи саноатй мукаррар гардид. Сохти парламентии идоракунии Англия мустахкам шуд. Хаиуз соли 1832 палатаи чамоахо таш кил ёфта буд. Д ар солхои 50-60-ум ин палата палатаи лордхоро фишор дода, ба неруи дую мдарача табдил дод. Ин кор таъсири сиёсии хокимияти маликаро хеле паст фаровард. М алика Виктория ва хамсари у ш охзода А лберт Саксен- Кабургй хамеша ба кОрхои парламент дахолат мекарданд. Онхо мисли пеш тара хокимиятро ба нафъи аш рофони фео- далй ва рухониён истифода бурданй буданд. Д игар ба м а­ лика муяссар намешуд, ки ба татбики конунхои кабулкар- даи парламенти мамлакат халал расонад. 18 Он вакт дар Англия хдмагй 2 хизб мавчуд буд - консерва- торон (тори) ва либералхо (виги). Аз соли 1832 cap карда, дар мамлакат, асосан, либералхо хукмрони мекарданд, вале онхо конунхо ва урфу одатхои асримиёнагиро бекор накарданд. Додхоххо дар додгоххои Англия мисли пештара мурофиаи додгохиро бо либоси мантия ва муйсари сунъй дойр мекар­ данд. Донишгоххои Оксфорд ва Кембрич сохти табакавию ашрофии идора ва таълимро нигох медоштанд. Дар хукмронии Англия хизбхои консервативй ва либералй бо хамдигар ракобат мекарданд. Гох яке ва гох дигаре ба сари хокимият меомад. Ба либералхо муяссар шуд, ки муддати дуру дароз консерваторонро аз хокимият дур кунанд. Д ар зарфи солхои 1846-1868 торихо хамагй 3 сол дар сари кудрат буданду халос, 17 соли дигари ин мудцат либералхо дар сари хокимият меистоданд. Онхоро аксарияти гуруххои сиёсии ба торихо зидбуда дастгирй менамуданд, зеро тарзи хукмронии ин хизбро хуб меписандиданд. Дар интихоботи парламента хамон хизбе голиб мебаро- мад, ки ба чонибдории он зиёда аз нисфи интихобкунандагон овоз диханд. Х,амон хизбе галаба карда метавонист, ки ба ак­ сарияти оммаи халк - сохибкорон, сармоядорон, точирон, кишоварзон ва зиёиён нафъ оварда тавонад. Сиёсати иктисо- дии либералхо ба тараккиёти саноату тичорат ва ба хаёти чамъиятии Англия бештар ворид шудани арзишхои демократй шароити мусоид фарохам меовард. Ба империям мустамликавй табдил ёфтани Англия. Англияи сармоядорй кайхо ба сиёсати истилогаронаи фаъолона шуруъ карда буд. Дар солхои 50-60-уми асри XIX бошад, баъди дар Чанги Крим шикает хурдани Русия суръати чангхои истилога­ ронаи Англия боз хам афзуд. Аз дарачаи баланди тараккиёти иктисодиёт ва флот истифода бурда, хукумати Англия бо хар рох ракибони худро аз бозорхои чахон фишор дода мебаровард. Сиёсати хоричии Англияро манфиатхои сармоядорон ва вази- фахои истилогаронаи британй муайян мекарданд. Агар манфиа­ ти сармоядорони Англия талаб мекард, ки дар ягон давлат неруе дастгирй карда шавад, хукумат ба ин кор мусоидат мекард. Рохбари хамонвактаи либералхо Палмерстон, ки сарвазири Англия хам шуда буд, боре иброз дошт: «Британия иттифокчиё- 19 ни доимй надорад. Он танхо манфиатхои доимй дорад». Ба ин нигох, накарда, барои руйпуш карданй максадхои аслии сиёсати хоричии мамлакат, диплом атхои англис хамеш а ва дар хама чо дар бораи хохони сулх будани Британияи Кабир бар- дуруг лоф мезаданд. Барои ба даст даровардани мустамликахо ва ё тахти таъсири худ даровардани ин ва ё он давлат сиёсат- мадорони англис аз хар гуна бахона истифода мебурданд. Ма- салан, Англия дар Ш арки Наздик тарафи Туркияро бо он са­ баб гирифт, ки гуё онро аз тачовузи Русияи подшохй дифоъ мекарда бошад. Дар амал вай дар ин чо сиёсати истилогаро­ наи худро татбик намуда, Туркияи заифшударо вассали худ гардониданй буд. Англия халки мустамликахои худро берахмона истисмор мекард. Ин давлат дар миёнахои асри XIX мустамликахояшро ба манбаи ашёи хом ва бозори молфурушй табдил дод. Соли 1860 Англия дар Хиндустон нисбат ба тамоми давлатхои Аврупо ва ИМ А 2 маротиба зиёдтар газвор фурухтааст. Дар худи хамин давра хачми молхое, ки аз Англия барои фуруш ба мамлакатхои Ш арки Дур (Чин, Чопон, Корея ва г.) бурдааст, нисбат ба молхое, ки дар мамлакатхои Аврупо фурухта буд, якуним баробар зиёд аст. Аз се як хиссаи тичорати хоричии Англия ба мустамликахо рост меомад. Чунин тичорат ба хазинаи Англия хар сол садхо миллион фунт-стерлинг даромад меовард. Сохибкорони англис аз мустамликахо сарватхои афсонавй гун мекарданд. Хамаи ин Англияро водор мекард, ки сиёсати истилогаронаи хоричии худро давом бидихад. М асохати мустамликахои Англия кдламрави бузургро ташкил мекард. Ахолии онхо зиёда аз 200 миллион нафарро ташкил медод. Дар солхои 1856-1858 Англия, Фаронса ва Русия аз мушкилихои сулолаи Син истифода бурда (шуриши тайпинхо ба амал омада буд), ба гардани Чин Созишномаи сулхи Тянсзин (соли 1858)-ро бор кар­ данд. Мувофики он Чин мачбур шуд, ки бандархои худро барои тичорати хоричй кушояд ва ба хоричиён ичозат дахад, ки ба дохили мамлакат даромаца, молхои худро бе пардохти боч фурушанд. Faftp аз ин, Чин бояд ба голибон товони чанг хам медод. Соли 1860 Англия бо хамрохии Фаронса ба Чин тачовузи нав ташкил карда, шахри Пекинро ишгол намуда, касрхои императорро горат 20 ва бомбаборон кард. Бо ин рох, онхо Чинро мачбур карданд. ки ба шартномаи сулхи боз хам асоратовартар имзо гузорад. Дар солхои 50-ум Англия ва ИМА ба души Чопон низ шартно­ маи асоратоварро бор карданд. Дар солхои 1856-1857 Англия бар зидци Эрон чанг карда, ба гардани ин давлат хам шартномаи беацолати сулхро бор карц. Соли 1849 бошад, шуриши сикххоро дар музофоти Панчоби Х,индустон пахш карца, истилои ин цавлатро ба охир расонид. Дар натичаи ин, мамлакати бузур- ги дорой 170-190 миллион нафар ахолй цошта ба ихтиёри ширкати бузурги Вест-Инция гузашт. Дар охири солхои 60-ум Англия бар зидци Хдбашистон чангица. онро тобеи хуц гарцониц. Дар солхои 50-60-уми асри XIX Англия цар минтакахои цигари кураи Замин низ сиёсати забткоронаи хуцро цавом цоц. Хамин тарик, Британияи Кабир ба империяи бузурги мустамликавй табцил ёфт. Х,аракати ичтимой. Дар натичаи тараккиёти саноати фаб-- рикй ва цар онхо ба таври васеъ истифоца бурца шуцани мо- шинхо, мехнат шидцатноку пурмахсултар гарциц. Бо хамин рох. сохибкорон кусури то 10 соат кам карданй рузи кориро бароварданд. Мухочират аз Англия ба ИМА. Канада ва Австра­ лия цар солхои 50-ум ва 60-ум нихоят зиёц шуц. Англияро зи- ёда аз 3 миллион нафар одамон тарк карданд Барои хамин дар саноат кувваи коргарй намерасид. Аз ин сабаб, музци мехнати коргарон афзуда, ба пастшавии харакати чартистй оварда расонид. Ин холат, дар навбати худ, обрую эътибори буржуазияро дар байни мехнаткашон зиёд карц. Харакати коргарй, асосан. мохияти иктисодй дошт. Коргарон тез-тез корпартой мекарданц, то ки сохибкорон музди мехнати онхоро зиёд кунанд. Авчи баланди харакати корпартой ба солхои 1857-1860 рост омад. Аксарияти корпартоихо цар он цавра барои коргарон бо муваффакият анчом меёфтанц. Сохибкорон тавассу- ти гузашткунихои хуц ба коргарон ва табакахои цигари мехнаткашон исбот намуцанц, ки цар байни табакахои ичтимой муросо мумкин аст. Иттифокхои касабаро цар Англия «тред-юнионхо» мено- миданц. Дар аввал тред-юнионхо дар мавкеи аз корпартой даст кашицан ва бо сохибкорон бо рохи «ципломатияи сано- атй» хал карцани мухолифатхои мехнатй буцанц. 21 Ин вак,т дар Англия то 1600 тред-юнионхо мавчуд буданд. Онхо олоти хуби химояи манфиатхои аъзоёни он гардиданд. Хазинаи тред-юнионхо сол то сол аз маблаг пуртар мешу д. Дорой маблаги калон будан ва ба сохибкорон гуфтушунид карда тавонистан аз кормандони иттифокхои касаба до- нишхои баландро такозо мекард. Котибхои интихобии пештара, ки бепул кор мекарданд, охиста-охиста бо кор­ мандони маошхури баландмаълумоти касабавй иваз карда шуданд. МАЪХАЗ ВА САНАДХ.О 1. ДАР БОРАИ РУШДИ МУСТАМЛИКАХОИ МУХОЧ.ИРИНИ БРИТАНИ (ИКТИБОСХО) Баъди аз даст додани мустамликахои Америка, Англия забткунии мустамликахоро дар дигар клеммой чахон огоз кард...Хамин тарик, вай аз голландихо Сейлон (дар соли 1796), Гвиана (дар соли 1803) ва Димогаи Умед (дар соли 1806)-ро ба даст даровард, айнан админ тавр Тринидади Испания ишгол карда шуд (дар соли 1807), чазираи Маврикия (дар соли 1810) ва чази- рахои дигари Вест-Индияро Англия аз Фаронса кашида гирифт. Англия хукм­ ронии худро дар сох,илхои гарбии Африко ва Хиндустон адм таъмин намуд. Еайр аз ин, дар Австралия ва Канада мустамликакунии типи тамоман дигар чорй гардид. Хамин тарик, дар пахдкунии мустамликагардонии англией мо чор самги асосиро мебинем, аниктараш: 1) дар Вест-Индия; 2) дар Канада; 3) дар Австралия ва 4) дар Африко. Вест-Индия. Дар ин мустамликахо манфиати асосии Англия мутамарказо- нида шуд. Онхо дар як муддати кутох, сарчашмаи афзоиши босуръати бойигарй гардиданд ва дар охири садсолаи гузашта (асри XVII) тичорати вестиндй дар доирах,ои бозоргонии Лондон ва Бристон эътибори калон пайдо намуданд ... Мустамликахои австралиягй... Аз чиадти хусусияти худ онхо ба мустамли­ кахои вестиндй монанд нестанд. Ин мустамликахо барои садхо адзор мухочирони англис ватанхои нав мебошанд, ки ба он тарафи укёнус барои таш­ кил карданй давлати нав адракат карданд. Онхо бо якчоягии Канада бештар аз дигар мустамликахои англией бо маънои пурраи худ *Британияи Кабиру Калон*-ро ташкил мекунанд, ки имруз дар бораи он ин кддар бисёр сухан мекунанд... Канада. Хушбахтона, Англия дар баробари аз даст додани сездах мустамли- каи Америка, мулкхои ба наздикй аз Фаронса зада гирифтаи худро аз даст надод. Нюфаундлен, Шотландияи Нав ва Брауншвейга Нав ба вай содик монданд, мнчунин музофоти Квебек. Соли 1867 адмаи ин музофотхо ба мулки ягона- Канада (доминиони Канада) муттахнд карда шуданд... Ба ин мустамли­ кахо хам, чун дар Австралия, мо муттасил кучида омадани мухочирони англиеро мебинем, ки онхо адм максади саноатй доранд... Мулкхои Африкой. Кисми бепггари мустамликаи англией дар Африко натичаи забткунихо мебошанд. Англисхо соли 1795 Каплендро забт карданд, баъд онро соли 1803 ба Холландия дода, соли 1806 баргардонида гирифтанд... 22 2. АЗ КОНУН ДАР БОРАИ ИСЛОХОТИ СОЛИ 1867 2. Кдрори мазкур ба Шотландия ва Ирландия марбут нест ва хдм ба низоми мавчудаи интихоби аъзои парламент аз донишгоххои Оксфорд ва Кембрич ягон зарра дахл надорад. Кисми 1. ХУКУКИ ИНТИХОБОТ 3. Аз соли 1868 cap карда, минбаъд хдр як марди калонсол хукук, дорад хдмчун интихобкунанда аз кдйд гузарад ва баъди аз кдйд гузаштан ба номзад ва ё номзадао ба парламент аз хдвзаи интихоботи шахрии мазкур овоз бидихдд, ба шарте ки ба талаботи зерин чавобгу бошад: - агар ба балогат расида (яъне 21-сола бошад) ва доги судй надошта бошад; - ба руйихати сохибони хонахо ва ичорагирандахои хонахои истикоматй дохил карда шуда, ба фоидаи камбагалон андоз пардохта бошад... - илова бар ин, ягон нафар набояд хдмчун интихобкунанда ба кдйд гирифта шавад, агар у танхо ичорагири бинои истикоматй бошад. 4. Аз соли 1868 cap карда, минбаъд хар як марди калонсол хукук дорад хдм­ чун интихобкунанда аз кдйд гузарад ва хдмчун шахси аз кдйд гузашта ба ном­ зад ва ё номзадхо аз хдвзаи интихоботи шахрии мазкур овоз бидихад, ба шарте ки у ба талаботи зерин чавобгу бошад: - агар ба балогат расида ва доги судй надошта бошад; - агар дар хдмин хдвзаи интихоботи дар давоми сол - пеш аз рузи охирини июл бо даромади солонаи 10 фунт-стерлинг ва зиёда аз ин дар манзиле ичора- нишин аст... Кисми П. ТАКСИМОТИ Ч.ОЙХО 17. Минбаъд хдмаи хдвзахои интихоботии ахолиашон камтар аз 10 хдзор нафар аз руйи бахисобгирии соли 1861 танхо якнафарй узви парламентро инти- хоб мекунанд... 18. Минбаъд дар шахри Манчестер ва хдвзахои интихоботии Ливерпул, Бирмингем ва Лидс мувофикдн 3-нафарй аъзои парламентро интихоб менамоянд. 19. Дар хамаи парламентхои оянда як намоянда аз Донишгохи Лондон ин­ тихоб карда мешавад... САНАХ,ОИ МУХИМ 1832 - ташкилёбии палатаи чамоахо 1837-1901 - солхои хаёти малика Виктория 1859-1867 - солхои хукмронии хизби либералхо 1857-1866- с о л х о и б у х р о н и и к т и с о д и и б а р з и ё д - и стех со л к у н й дар Англия 1856 -1857 - чанги Англия бар зидци Эрон 23 1860 - 1858 - ----- САВОЛ ВА СУПО РИШ ---------------------------------------------- 1.Чаро дар Англия солх,ои 50-уми асри XIX саноат ва тичорат та- раккй карданд? 2. Исбот кунед, ки солхои 50-ум ва 60-уми асри XIX Англия ба «устохонаи чахон» табдил ёфт. 3. Сохти давлатии Англияро шарх дихед. 4. Он вакт дар Англия кадом хизбхо фаъолият мекар­ данд? 5. Сиёсати хоричии Англия дар солхои 50-ум ва 60-уми асри XIX ба кадом максадхо хизмат мекард? 6. Англия чй тавр ба импе- рияи мустамликавй табдил ёфт? 7. Аз хуччати якуми мавзуъ дар бо­ раи самтхои мустамликазабткунии Англия маълумот дихед. Гуед, ки он дар кучо, кай ва кадом мамлакатхоро ба даст даровард. 8. Оё шумо дар бораи ширкати «Вест-Индия» маълумот дода метавонед? 9. Дар бораи харакати ичтимоии Англияи солхои 50-ум ва 60-уми асри XIX далелхо биёред. 10. Хуччати 2-юмро мутолиа карда, оид ба ислохоти соли 1867-и Англия фикри худро баён кунед. 11. Аз мавзуъ хулоса бароред. § 3. АНГЛИЯ ДАР ОХИРИ АСРИ XIX - АВВАЛИ АСРИ XX Мавкеи аввалро дар саноат аз даст додани Англия. Солхои 50-ум ва 60-уми асри XIX Англия давлати аз хама калонтари- ни саноатии чахон буд. Махз дар он чо аввалин шуда та- баддулоти саноати огоз ёфт. Мошинхои сермахсули англией мехнати хазорон одамонро сабук мекарданд. Фабрика ва за- водхои аввалин хам дар Англия сохта шуданд. Баъди Англия табаддулоти саноатй дар мамлакатхои дигари тараккикардаи чахон ба амал омадан гирифт. ИМА ва Олмон дар дахсолахои охири асри XIX охиста- охиста ва бемайлон дар истехсоли махсулоти маъданй, хими- явй ва электротехники аз «муаллими худ» - Англия пеш гу- заштанд. Хиссаи чахонии Англия дар истехсолоти саноатй муттасил кам мешуд. Дар солхои 60-ум Англия нисфи чуяни чахониро истехсол мекард, вале соли 1890 хамагй 28,7 фоиз ва соли 1913 13,2 фо- изи онро истехсол мекардагй шуд. Хачми истехсоли махсулоти дигари саноатй ва инчунин кишоварзй низ паст шудан гирифт. аз тарафи Англия, Фаронса ва Русия бо Чин бастани Созишномаи асоратовари Тянсзин тачовузи Англия ва Фаронса бар зидди Чин 24 Ба ин холат бухрони иктисодие, ки Англияро аз огози солхои 70-ум то аввали солхои 90-ум фаро гирифта буд, низ сабаб шуд. Тачхизоти техникии корхонахои саноатии Англия кухна шуд. Мамлакатхои дигар бошанд, аз сабаби он ки тараккиёти саноатии онхо дертар огоз ёфта буд, имконият доштанд. ки дар истехсолот тачхизоти хозиразамони нисбат ба Англия сермахсултарро ба кор баранд. Аз сабаби чангхои дуру дарози истилогаронааш Англия мачбур шуд, ки бешгар барои зарура- ти чанг махсулот барорад. Чунин давлат дер ё зуд дар ракобат бо давлатхои дигар шикает мехурад. Хдмин тавр хам шуд. Д ар охирхои асри XIX - аввали асри XX макоми «усто­ хонаи чахон» аз Англия ба ИМ А ва Олмон гузашт. Ин давлатхо дар чахон мувофикан ба чойхои якуму дуюм ба- ромада, Англияро ба чойи сеюм фароварданд. Дар Англия хукмрон гардидани олигархияи молиявй. Бухрони иктисодии охири асри XIX ба рафти тараккиёти Англия таъсир расонид. Дар он чо марказонидани сармоя ба амал омад. Иттиходияхои аввалини инхисорй дар саноати химия, собунпазй, калобареей, истехсоли тамоку ва гайра ташкил ёфтанд. Дохилшавии Англия ба давраи империализм ба пурзуршавии ширкатхои инхисорй сабаб шуд. Ин раванд дар фаъолияти бонкхо бештар дида мешуд. Дар арафаи Чанги якуми чахонй 12 бонки англией то 70 фоизи сармояи бонкиро дар ихтиёри худ нигох медоштанд. Махз онхо дар иктисодиёт ва молияи мамлакат макоми фармонфарморо сохиб буданд. Дар саноат хам иттиходияхои гуногуни инхисорй ба вучуд меомаданд. Яке аз хусусиятхои сарм оядории инхисории англис аз он иборат буд, ки дар саноати сабук нисбат ба саноати вазнин ширкатхои инхисорй зиёдтар буданд. Ш ир- кати «Каутс» дар сохаи истехсоли калоба инхисор шуда буд, ширкати «Дорнан-Лонг» дар сохаи истехсоли киштй, ширкати «Армстронг-Уитворс» бошад, дар истехсоли лавозимоти харбй хукмрон буд. Баъзе инхисорихо дар мустамликахо барои истехсол кар- дани ашёи хом махсус гардонида шуда буданд. Д ар хамин ка- тор яке аз инхисорхои калонтарини Англия «Ш иркати Аф­ рикой Чанубй» меистод. Он ба истехсоли тиллои заминхои нопайдоканори Африкои Чанубй машгул буд. Сармоядорони англис сарвати худро, асосан, дар бонкхо нигох медоштанд. 25 Ин холат имконият намедод, ки саноати мамлакат бо суръати тез таракдй кунад. Ягон давлати дигари чахон мисли Англия дар ихтиёри бонкхо ин кадар пули зиёд надошт. Сохибкорони англис сар­ мояи худро бештар ба мустамликахо мебароварданд. Баро- вардани сармоя ба мамлакатхои дигари Аврупо, ИМ А, Аме­ рикаи Лотинй дар чойи дуюм меистод. Дар охирхои асри XIX - аввали асри XX якшавии сармояи саноатй ва сармояи бонкии Англия ба амал омад. Дар натича дар мамлакат олигархияи молиявй хукмрон гардид. Системаи сиёсии Англия дар охири асри XIX - аввали асри XX. Сохти сиёсии Англия дар рафти инкилоби буржуазй ва баъди он ба вучуд омада, дар охирхои асри XIX - аввали асри XX такмил ёфтааст. Англия давлати мутлакияти парламента гардид. Хокимияти мутлаки шохй (ё худ малика) тавассути конститутсия ва парламент махдуд карда шуд. Ин вакт, мисли асархои миёна, шох дар мамлакат макоми баланд надошт. К а­ бинета вазирон тамоми корхои амрдихию ичроияро дар их­ тиёри худ дошт. Д ар Англия системаи духизбии хокимият ба хукми анъана даромад. Либералхо (виги) ва консерваторхо (тори) мисли пештара бо навбат (кадомашро, ки интихобкунандагон инти- хоб кунанд) ба сари хокимият меомаданд. Системаи духизбй манфиати аксарияти ахолии мамлакатро ифода мекард. Вакте ки яке аз ин хизбхо дар сари хокимият мешуд, хиз- би дигари дар опозитсиямонда ба фаъолияти хизби хукмрон назорат мекард. Барои сиёсати давлатии гуё нодурусташ хизби оппозитсионй хизби хукмронро ба зери танкиди сахт мегирифт. Д ар баробари ин, вай ба интихобкунандагон ваъдахои бисёр медод, ки агар дар сари хокимият мебуд, дар сиёсати дохилию хоричй чй тавр раф тор мекард. Ва- килони хизби оппозитсионй барои ин максад минбари парламентро хам сам аранок истифода мебурданд. Бо хамин рох, хизби оппозитсионй то интихоботи оянда диккати интихобкунандагонро ба тарафи худ мекашид. Д ар интихоботи парламентй кадом хизбе, ки голиб мебаромад, кабинети вазиронро таш кил мекард ва намояндаи он сарвазир таъин карда мешуд. Хамин тарик, аз соли 1868 cap --------------------------------------------- 26 карда, то сарш авии Чанги якуми чахонй хамдигарро иваз намуда, намояндагони ин х,избх,о - гох Гладстону Дизраелй ва гох Чемберлену Солсбери ба хукумати Англия рохбарй кар­ данд. Яке ба захматкашон гузашт мекард, дигараш ба инхисорхо, яке дар сисёсати хоричй муваффакдят ба даст меоварду дигараш дар сисёсати дохилй. Баъзан хукмронии ин ва ё он хизби сиёсй дар хамаи ин самтхо бомуваффакият сурат мегирифт. Д ар ин маврид интихобкунандагон хамон хуку- мат, дурусттараш хамон хизби хукмронро аз нав интихоб ме- намуданд. Системаи духизбй мохияти системаи демократии Англияи онвактаро ифода мекард. Мохияти империализми англис. Кабинети Гладстон, ки соли 1868 ба сари хокимият омад, ба сиёсати дохилй бештар ахамият дод. Аз он чумла, он дар интихобот ба парламент овоздихии пинхонии интихобкунандагонро чорй намуд, тред-юнионхоро конунй гардонид. Ин хукумат ислохоти додгохиро ба амал ба- ровард, хариду фуруши мансабхои харбиро манъ кард, барои хизматчиёни давлатй имтихон чорй намуд. Ин конунхо хуб бу­ данд. Вале конун дар бораи дар назди корхонахо манъ карда шудани ташкили гирдихамоихо бар зидди мехнаткашон буд. Ш ояд аз хамин сабаб бошад, ки дар интихоботи соли 1876 хдз- би либералй шикает хурд. Солхои 1876 - 1880 ба кабинети вази- рон консерватор Дизраелй рохбарй кард. Консерваторхо бештар ба сиёсати истилогаронаи хоричй машгул шуданд. Дизраелй боре изхор карда буд, ки Англия «аз ислохот монда шудааст». Барои хамин вай бояд «дам гирад». Соли 1875 Д израелй бо хилаю найранг аз хидеви М иср сахмияхои зиёди Канали Суэтсро харида гирифта, Англияро шарики сохтмони ин канал гардонид. Соли 1876 Д израелй малика Викторияро «И м ператорбонуи Х,индустон» эълон кард. М алика бош ад, барои дар мустамликазабткунии Англия корнам ой кардан, ба Д израелй унвонхои фахрй граф Биконсфилд ва лордро тухфа кард. Кабинети консерваторхо дар Ш арки Наздику Миёна ва дар Африкои Чанубй сиёсати истилогаронаро пеш гирифт. Дар сиёсати шаркди худ империализми Англия бо Туркияи феодалй такя мекард. Туркия барои вай хам бозори мувофики 27 --------------- . молфурушию сармоягузорй ва хам барои давом додани исти- лои Балкану Ш арки Наздик такягохи боэътимод буд. Соли 1878 Англия ба ивази дастгирии Туркия дар чанги солхои 1877 - 1878 бар зидди Русия аз Туркия чазираи Кипрро гасб кард. Англия нисбати Эрону Афгонистон хам сиёсати забткоро- наро пеш гирифт. Дизраелй бахона кард, ки гуё Англия ин мамлакатхоро аз тобеияти Русия начот медода бошад. Соли 1879 Англия бо «ташрифи махсус» ба Афгонистон дастаи калони харбй фиристод, лекин афгонхо онро ба хоки давлати худ дохил шудан намонданд. Ин амал барои бар зидди Афгонистони сохибихтиёр cap карданй амалиётхои харбии Англия бахона шуд. Ба Англия муяссар шуд, ки муваккатан дар ин чо ба муваффакият ноил шавад. Афгонистон ба Англия тобеъ шуд. Империализми Англия дар охирхои асри XIX - аввали асри XX хам сиёсати истилогаронаи худро идома дод. Лекин акнун ин сиёсат дигар ба он вобастагй надошт, ки хокимияти сиёсй дар дасти консерваторхо аст ва ё дар дасти либералхо. Дар ин давра Англия ба империяи бузурги мустамликавй табдил ёфт. Аз ин ру, империализми англис мустамликавй буд. Чанги Англия бо Бурхо. Дар баробари соли 1898 ишгол кар- дани Миср ва Судони Ш аркй ва аз он чо фишор дода баровар- дани сипохи Фаронса, империализми англис аз нав ба истилои Африко даст зад. Вакте ки дар Трансваал конхои тилло ёфт шуданд, сохибкорони англис истилои он чоро тезониданд. Онхо Трансваалро забт намуда. ба истехсоли тилло шуруъ намуданд. Бурхо, ки аслан зурётхои голландихои дар асри XVII дар Аф­ рикой сокиншуда буданд, ба истилогарихои англисхо дар Аф­ рикой Чанубй мукобилияти сахт нишон доданд. Мохи октябри соли 1899 Англия ба Чумхурии Дарёи Норинчй ва Трансваал хучум кард. Бо хамин. чанги Англия ва Бурхо огоз ёфт. Бурхо бар зидди империалистони англис шучоатмандона мукобилият нишон медодавд. Ин чанг зиёда аз ду сол давом кард. Дар чанги зидди Англия ахолии мукимии ин чо - сиёхпустон бурхоро дастгирй накарданд, чунки бурхо нисбати онхо муносибати душманона доштанд. Охиста-охиста бурхо дар чанг шикает хурданд ва соли 1902 мачбур шуданд, ки ба Созишномаи сулх бо Англия имзо гузоранд. Мувофики он Трансваал ва Чумхурии Дарёи Норинчй ба мулкхои англией табдил ёфтанд. Дар ба­ робари ин, Англия ухдадор шуд, ки ба ин давлатхо истиклолият 28 медихдц. Соли 1910 Трансваал ва Чумхурии Дарёи Норинчй бо хамрохии мулкхои дигари англисии Африкои Ч анубй - Кап ва Натал дар федератсия муттахид карда шуда, «Иттифоки Аф­ рикой Чднубй» номгузорй шуданд. Баъд Англия ин итти- фокро ба доминиони худ табдил дод. Дар Африкои Чднубй хам империализми Англия супориши сармоядоронро ичро кард. Марзхои империя аз хисоби давлатхои ин китъа боз хам васеътер карда шуданд. Истило- гарихои империализми Англия бо чангхои вай дар Африко ба охир нарасиданд. Харакати касабавй. Ташкилёбии хизби лейборист!!. Дар муборизаи худ мехнаткашони англис воситаи хуб доштанд. Тавассути тред-юнионхо ба мошинсозхо муяссар шуд, ки да- розии хафтаи кориро то ба 54 соат кам кунанд. Тред-юнионхо тавонистанд, ки дар интихоботи соли 1874 ду номзади худро ба вакилии парламент гузаронанд. Дар солхои 80-ум бухрони иктисодии пурзуре ба амал омад. Натичаи хамин буд, ки дар Лондон ва дар шахрхои ди­ гари мамлакат гирдихамоихои оммавй барпо гардиданд. 13 ноябри соли 1887 барои пароканда карданй гир- дихамоие, ки дар майдони Т раф алгари Л ондон барпо шуда буд, политсия ба кор бурда шуд. К иш тисозхо ва коргарони заводхои газ корпартой карданд. Ба онхо муяссар шуд, ки ба ичрои баъзе талабхои худ ноил ша- ванд. Сохибкорон рузи кории газистехсолкунандагонро то ба 8 соат кам карданд. К оргарон дар ин солхо чандин созмонхои худро таш кил намуданд, ба монанди «Лигаи намояндагии коргарй», «Кумитаи кооператии миллй» ва «Тред-ю нионхо». Онхо бахри хифзи хукукхои коргарон фаъолият мекарданд. Дар аввали асри XX ахволи ичтимоии коргарон ва та­ бакахои дигари мехнаткашон бадтар шуд. Нархи наво мутта- сил баланд мешуд. Курби фунт-стерлинг то ба 19 фоиз поён фаромад. Ахволи коргаронро бекорй боз хам вазнинтар кард. Дар байни коргарони баландихтисос бекорон 4,9 фоизро таш ­ кил мекарданд. Б ар о и паст гар д и д ан и ш и ддати х а р ак а ти к о р п ар то й сар м о яд о р о н х а р ак а т м екар д ан д , ки ч о р ах о и таъ си р - бахш ёбанд. Ч унин л ах за б ар о и онхо ф аро раси д . Д ар Уэлси Ч анубй ш иркати рохи охан т а в ас с у т и д о д го х аз тр ед -ю н и о н х о та л аб к ар д , ки за р а р и аз к о р п ар то и и 29 к о р гар о н д и даи ш и р к атр о чуброн кунанд. Додгох талаби ин ширкатро конеъ гардонид. Тред-юнионхо ба парламент мурочиат карданд, вале дар он чо хам масъала ба фоидаи сохибони ширкати рохи охан хал гардид. Хазинаи иттифокхои касаба холй шуд. М инбаъд бар зидди сохибкорон тавассути тред-юнионхо мубориза бурдан амри махол шуд, чунки баъди хар корпартой сохибкорон аз онхо чарима меруёниданд. Соли 1900 конференсияи махсуси тред-юнионхо карор кабул кард, ки Кумитаи намояндагии коргарй ташкил карда шавад. Ба он тред-юнионхо, хизби озоди коргарй, федерат- сияи сотсиал-демократй ва созмонхои дигари мехнаткашон дохил шуданд. Соли 1905 Кумита номи Хизби Лейбористиро гирифт. Ин хизб дар байни мехнаткашон бо тезй обруйи ка­ лон пайдо кард. Натичаи хаман буд, ки дар интихоботи соли 1906 ба ин хизб муяссар шуд, ки 29 номзади худро сохиби ва- колатномахои вакилии парламент гардонад. Бо хамин, фаъолияти хизби нави сиёсии А нглия cap шуд. А кнун дар Англия барои хокимияти давлатй се хизби сиёсй мубориза мебурд - хизби консерваторй, хизби либералй ва хизби лейбориста. МАЪХАЗ ВА САНАДХО 1. ИСТЕХСОЛИ ЧУЯН, ПУЛОД ВА АНГИШТ (Ба хисоби млн тонна) с о л х о ЧУЯН ПУЛОД АНГИШТ 1900 9,0 4,9 225 1905 9,6 5,8 236 1906 10,2 8,5 251 1910 10,0 6,4 264 1913 10,3 7,7 287 2. КОРКАРДИ ПАХТА Ба хисоби млн сентнер) Соли 1900-15,4 Соли 1904-17,0 Соли 1905-19,2 Соли 1910 -17,2 Соли 1913 -19,2 30 3. ТИЧОРАТИ ХОРИ НИ (Ба хисоби млн ф.-ст. ) с о л х о СОДИРОТ ВОРИДОТ 1900 291,2 459,9 1905 329,8 487,2 1910 430,4 574,5 1912 487,2 632,9 4. БА ХОРИЧА БАРОВАРДАНИ САРМОЯ (Ба хисоби млн ф.-ст.) Соли 1900-21,5 Соли 1905 - 97,6 Соли 1910 - 207,1 5. ВАЗЪИ КАШШОКОНАИ ЧУМХУРИЯХОИ БУРХО ДАР СОЛИ 1901 Аз хотирахои рохбарй либералхои Англия Компбел Баннерман дар бораи «усулхои вахдпиёна»-и пешбурди чанг аз тарафи англисхо. Тамоми махдлхои хдр ду мамлакати бурхо, аз шахрхои кухии саноатй, биё- бони холи гамангезро мемонанд. Фермахо сузонида ва мамлакат горат карда шудааст. Рамахои чорвои калон ва майда ё нест карда ва ё рабуда шудаанд, устухонахо вайрон, асбобу анчоми кишоварзй ва рузгор шикаста шудаанд. Ин кирдорро усули вахшй меномем... 6. АЗ ШАРТНОМАИ СУЛХИ БАЙНИ БРИТАНИЯИ КАБИР ВА ЧУМХУРИИ АФРИКОЙ ЧДНУБИ, ДАВЛАТИ ОЗОДИ НОРИНЧЙ. КИ ДАР ПРЕТОРИЯ 31 МАЙИ СОЛИ 1902 БАСТА ШУДААСТ. Моддаи 1. Нерухои сахроии бурхо бетаъхир силохдои худро ба Замин мегу- зоранд, хамин тупхо, милтикхо ва лавозимоти хдрбиеро, ки дар каламрави онхо мавчуданд, ё ки дар зери назорати онхо мебошанд, месупоранд ва аз хдр гуна мущэвимат бар зидди хукумати аълохдзрат шох Эдуарда VII даст кашида, уро хдмчун хокими к,онунии худ эътироф мекунанд. Моддаи 2. Бурхо и дар прерияхо (даштхо) берун аз худудхои Трансваал ва мустамликаи Дарёи Норинчибуда ва хдмаи бурхои асири чанги мазкур баъди изхороти дахддор ва кдбули раияти аълохдзрат шох Эдуарда VII тадричан ба хонахояшон баргардонида мешаванд... Моддаи 3. Бурхое, ки хамин тавр таслим мешаванд ва ё ки бармегарданд, аз озо дии шахсй ва ё моликият махрум карда намешаванд... Моддаи 7. Идораи хдрбй дар Трансваал ва дар мустамликаи Дарёи Но­ ринчй бо фарохам омадани имконият ба идораи шахрвандй иваз карда меша­ вад, муассисахои намояндагие таъсис карда мешаванд, ки ба суйи худадоракунй мебаранд. 31 САНАХ.ОИ МУХ.ИМ 1875- 1878- 1879- 1898- 1899- 1902 - 1905- 1910- --------- САВОЛ ВА СУПОРИШ ---------------------------------------- 1. Бо кадом сабабхо Англия дар охирхои асри XIX дар саноат, дар чахон, мавкеи аввалро аз даст дод? 2. Ба давраи империализм дохил шудани Англия чй тавр ба амал омад? 3. Дар бораи фаъолияти ширкатхои инхисорй ва бонкхои Англия маълумот дихед. 4. Сохти давлатии Англияи нимаи дуюми асри XIX - аввали асри XX - ро шарх дихед. 5. Дар бораи системаи духизбии идоракунии индавра- инаи Англия чихо медонед? 6 . Дар бораи чанги Англия бо бурхо накл кунед. Чаро сиёхпустон дар мубориза бар зидди Англия бурхоро дастгирй накарданд? 7. Хдракати касабавй дар Англия охирхои асри XIX - аввали асри XX чй хел сурат мегирифт? 8. Хизби Лейбо- ристии Англия кай ва чй тавр ташкил ёфт? 9. Аз хуччатхои 1, 2, 3 ва 4 хулоса бароред, ки дар охирхои асри XIX - аввали асри XX саноат ва молияи Англия дар кадом холат карор дошт? 10. Хуччатхои 5 ва 6 дар бораи чй шаходат медиханд? 11. Аз мавзуъ хулоса бароред._____ ' § 4. МУТТАХИДШАВИИ ИТАЛИЯ Италия баъд аз инкилоби буржуазй. Баъди шикает хурдани инкилоби буржуазй, Италия мисли пештара пароканда мондан гирифт. Хокимияти Габбсбургхо дар вилояти Лон- бардияю Венетсия аз нав баркарор карда шуд. Таъсири А встрия ба Модену Парма ва Тоскана аз нав пурзур гардид. дар сохтмони Канали Суэте сохиби сахмияхо шудани Англия Кипрро аз Туркия гасб карданй Англия «ташрифи махсус»-и дастаи калони харбии Англия ба Афгонистон ва ноком шудани он Миср ва Судони Ш аркиро забт карданй Англия ба Чумхурии Дарёи Норинчй хучум карданй Англия ба мулкхои Англия табдил дода шудани Трансва­ ал ва ЧУМ*УРИИ Дарёи Норинчй Хизби Лейбориста ном гирифтани Кумитаи намояндагони коргарй бо номи «Иттифоки Африкои Чанубй» дар як фе- дератсия муттахид карда шудани Трансваал, Чумхурии Дарёи Норинчй, Кап ва Натал 32 Бо ёрии Австрия мутлак,иятх,ои сарнагумшуда - сулолаи Габ- бсбургхо боз ба ин чойхо баргаштанд. Барои таъмини амния- ташон ба пойтахтхои онхо сипохи Австрия дароварда шуд. Д ар Рим бошад, аз соли 1849 cap карда, гарнизони Фаронса мустакар буд. Дар шохигарии хар ду Ситсилия «шох-бомба» - Фердинанди II бар халки худ бедодгариро давом медод. Х,ар- чанд у расман конститутсияро бекор накарда бошад хам, дар амал режими мутлаки террористиро аз нав баркарор кард. Баъди соли 1849 танхо дар Пъемонт сохти конститутсионй бокй монд. Мардуми ин чо аз баъзе озодихои демократй ис­ тифода мебурданд. Шох Виктор - Эммануили II шахси озон- дандешу демократмичоз буд. У хатто ба ватандустони аз дасти шоххои дигар гурехта панохгохи сиёсй медод. Сарфи назар аз мавчудияти иртичои сиёсй, дар Италия харакати миллию озодихохй катъ нагардид. Буржуазия ва ахли мохнат ба хучаинии ачнабиён дар Италияи Ш имолй ва чойхои дигари он оштинопазир буданд. Баъд аз инкилоб ва катъ гардидани бухрони иктисодии солхои 1847 - 1848 давраи болоравии нави иктисодиёт огоз ёфт. Он хусусан дар Пъемонт ба назар мерасид. Дар ин чо истехсолоти калони сохибкорй ба вучуд меомад. Фабрикаю заводхои нав сохта мешуданд. Сохтмо- ни рохи охан идома меёфт. То соли 1859 дар Италия аллакай 1700 километр роххои охан сохта шуд. Аз он чумла, дар Пъемонт - 850 километр. Дар баробари боло­ равии саноат тичорат хам пеш мерафт. Бандари Генуя дар Бахри Миёназамин мавкеи худро аз нав баркарор кард. Ин хама буржуазияро барои озодии мил- лии Италия ба мубориза тела медод. Камилло Кавур. 33 Дар рохи муттахидшавй. Яке аз шахсони маъруфи бур- жуазияи И талия, чонибдори сохти парламентии идораку­ нии давлат К амилло К авур буд. Барои аз зери истилои Австрия озод карданй Италия у чидду чахди зиёде кардааст. Соли 1852 баъд аз ишгол карданй мансаби сарвазирии Сарди­ ния, Камилло Кавур бо Англия ва Фаронса созишномахои тичоратие бает, ки дар натича дар Италия суръати табаддуло- ти саноатии огозёфта боз хам босуръаттар шуд. Сиёсати иктисодии Камилло Кавур барои бо тезй пахн гардидани тартиботи нави сармоядорй кумак расонид. Дар сиёсати хоричй Кавур дар назди худ аввал максадхои наонкадар калонро гузошт. У ният дошт, ки вилоятхои Лом- бардияю Венетсия ва херсогихои Италияи М арказиро, ки дар онхо Австрия хучаинй мекард, ба Пъемонт хамрох кунад. Вале Кавур ин корро «аз боло», бо рохи хилаю найрангхои дипло­ мата ичро карданй буд. Ватандустони дигари Италия хам мехостанд истилогарон- ро аз ватанашон пеш карда, онро муттахид созанд. Вале Ф а­ ронса ба ин кор бо хар рох халал мерасонд. Ф. Орсини ном ватандусти италиявй соли 1858 бар зидди императори Ф арон­ са Наполеони III суйикасд кард, вале дастгир шуда, дар Гило- тин катл гардид. Камилло Кавур рохи дипломатиро хеле самаранок истифо­ да бурд. Ба у муяссар шуд, ки тобистони соли 1858 дар Плом- бер бо Наполеони III пинхонй мулокот намояд. Кавур ба им­ ператори Фаронса ваъда дод, ки агар у дар муборизаи Италия бар зидди Австрия ёрй расонад, тайёр аст Савойя ва Нитсаро ба Фаронса гузашт кунад. Пеш аз саршавии чанг, Наполеони III пинхонй бо Русия шартномаи дустй бает. Ш охи Русия Александри II ба Н апо­ леони III ваъда дод, ки дар чанги Фаронсаю Италия алайхи Австрия мавкеи бетарафиро ишгол мекунад. Дар натичаи ин, дар чанги оянда Австрия яккаю танхо монд. Огози чанги Италия бар зидди Австрия. Ч,анги зидди Австрия мохи апрели соли 1859 огоз ёфт. Тобистони хамон сол лашкари Фаронса ва Сардиния ба сипохи Австрия шикает дода, Ломбардияро ба даст даровард. Ин галаба авчи харака­ ти халки инкилобиро дар Италия аз нав ба вучуд овард. Дар як катор давлатхои хурду калони он инкдлоб ба амал омад. Инкилоб кариб хамаи мулкхои Папаро хам фаро гирифт. 34 Мардум талаб мекард, ки давлатхои Италия дар давлати яго- наи миллй муттахид карда шаванд. Дар Флоренсия (пойтахти Тоскана) шуриш ба амал омад. Он герсоги махаллиро мачбур кард, ки ба Венетсия гурезад. Чунин водеа дар Модена ва Парма хам ба амал омад. Нокомихо дар рохи муттахидкунй. Ба муборизаи зидди и(> тилогарони австриягй Чузеппа Гарибалдй низ хамрох шуд. У бо дастахои худ ба лашкари Пъемонт дохил шуда, дар рутбаи генералй ба ихтиёриён фармондехй мекард. Ин икдоми ватан- дустонаи Гарибалдй ба болоравии рухияи инкилобии мардум сабабгор шуд. У бо хамрохии баходурони худ ба Ламбардия зада даромад. Вайро ахолии ин чо ба хурсандии бепоён пешвоз гирифт. Гарибалдй ба австриягихо шикает дод. Мардум боварии комил дошт, ки акнун галаба бар Австрия таъмин мегардад, вале Наполеони III Камилло Кавурро фиреб дод. У 11 августа соли 1859 бо императори Австрия Франс- Иосиф дар шахри Виллефранк вохурда, гайричашмдошти италиявихо бо у оштй шуд ва бо Австрия Созишномаи сулхро имзо кард. Мувофики созишнома, ба Пъемонт танхо Ломбар­ дия гузашт, вилояти Венетсия дар ихтиёри Австрия монд. Хркимияти олй дар нимчазираи Апенин ба Виктор- Эммануили II нею ба дасти душмани муттахидгйавии Италия - Папай Рим Пийи IX супурда шуд. Ба Моден, Парма ва Тоска­ на Габбсбургхои аз он чойхо пешкардашуда баргаштанд. Чаро Наполеони III ин корро кард? У намехост, ки дар хавзаи Бахри Миёназамин Италияи муттахид хукмрон гардад. Барои Фаронса Италияи пароканда фоиданоктар буд. Ш артхои Созишномаи сулхи Виллефранк кахру газаби халки Италияро ба вучуд оварданд. Созиши императори Фа- ронса-Наполеони III бо Австралия ва бор карданй идораи худ бар шоххои Италия боварии мардумро ба хукумати Виктор- Эммануили II хеле паст кард. Дасисахои Наполеони III, очизии шоххои Италия ва хиё- нати Папай Рим - Пийи IX муборизаи озодихохонаи халкро боз хам баландтар кард. Акнун муттахид карданй Италия «аз поён», яъне бо рохи инкдлобй ба хамла омада метавонист. Мохи апрели соли 1860 дар Палермо шуриш ба амал омад, вале лашкари шох онро зуд пахш кард. Баъди ин демократа чумхурияхои Ш имол Мадзини ва хамсафони у карор доданд, ки ба чанубихо ёрй расонанд. 35 Ч,узеппа Гарибалдй. Аз шахри Генуя, ки он дар шимоли Италия вок,еъ аст, бо сардории Ч,узеппа Гарибалдй дар 2 киштии калон дастаи бузурги ихтиёроне, ки дар тан либоси сурх доштанд ва онхоро «куртасурххо» меномиданд, ба чони- би Ситсилия рахсипор шуданд. Дастаи Гарибалдй ба сорили чазираи Ситсилия бомуваффаки- ят лангар партофта, ба амалиётхои харбй шуруъ кард. Ба дастаи у гурух-гурух дехконони чазира дохил мешуданд. Дастаи «курта- сурххо» дар муддати кутохтарин сершумору пурзур гардид. Ин имконият дод, ки дар наздикии Калатафимй ба лашкари бар зид­ ди Гарибалдй равонкардаи шох голиб барояд. Чднгхои вазнин хангоми бадастдарории пойтахти чазира-шахри Палерморо ба амал омаданд. Хушбахтона, ин дам шахрихо шуриш бардошта. ба тарафи Гарибалдй гузашта, ба у барои тезтар ба даст даровар­ дани шахр ёрй расониданд. Мохи августа соли 1860 «куртасурххо» ба Калабрия ворид шуданд ва лашкаркашии афсонавии кахрамононаи худро ба Неапол огоз карданд. 7 сентябр Гарибалдй бо сипохи худ бо- тантана ба пойтахти шохигарии хар ду Ситсилия ворид гашт. Аз он чо шох Франсискои II базур гурехта тавонист. Ба ин ни­ гох накарда, нерухои шох хануз пуркувват буданд. Вале 1 октябри соли 1860 лаш кари халкй онро дар наздикии дарёи Волтурно торумор кард. Чузсппа Гарибалдй дар рафти лашкаркашиаш имтиёзхои зиёди дворянхо, рухониён ва андозхои вазнини кишоварзонро бекор кард. Барои ин халки одй дар хама чо «куртасурххо»-ро чун ёру бародаро- ни худ пешвоз мегирифт. Чузеппа Гарибалдй 36 Лнчомёбии муттахидшавии Италия. Заминдорони калон аз обруи беандоза бузурги Гарибалдй дар ташвиш монда буданд. Аз хамин сабаб, онхо барои ёрй ба Виктор-Эммануили Ш ва Камилло Кавур мурочиат карданд. Гарибалдй чорахаеро амалй мекард, ки ба фоидаи ахли захматкашон буданд. Барои хамин хам ба у бар зидди хокимони мутлаки Италия мубори­ за бурдан кори осон буд. Баъд аз озод карданй Чднуб, Гарибалдй ният дошт, ки ба тарафи Рим харакат кунад. Виктор - Эммануили II галабахои Гарибалдиро барои мустахкам карданй хокимияти худ исти­ фода бурданй буд. У мехост, ки ба вилояти Папа аз Гарибалдй пештар омада расад ва ташаббусро ба дасти худ бигирад. Ин масъала ва масъалахои дигарро Камилло Кавур ба сафири ба Турин фиристодаи Наполеони III мухокима кард. Накшаи забт карданй вилояти Папа хам мавриди мухокима к а р о р ги­ рифт. Аз ин бармеояд, ки огози муттахидшавии Италия «аз поён» императори Фаронсаро хам ба ташвиш овардааст. Виктор - Эммануили II тамоми чорахоро андешиданй буд, то ки мавчи инкилоб ба Рим дохил нагардад. 1 октябри соли 1860 дастаи 20-хазорнафараи лашкари Пъемонт ба шохигарии Неапол даромад. Уро ашрофон бо хушнудй пешвоз гирифтанд, чунки аз Г арибалдй сахт тарсида буданд. Гарибалдичиён хашоми чанг дар кучахои Палермо соли 1860 37 Г арибалдй максадхои начиб дошт. У ба гояхои истикдоли- яти миллй содик буд. Бинобар ин, алайхи лашкари Сардиния м укобилияте ниш он н адода , бе м уб ори за хоким ияти ин чоро ба ш ох В иктор-Э м м ануили II супорид. Б аъди ин либералхо барои бо Ш имол муттахид сохтани Ч,ануб раъй- пурсй гузаронида, ба максадашон расиданд. Акнун муттахид карданй Италия «аз поён» ба охир расид. Идомаи он «аз боло» сурат гирифт. Баъди ба Ш имол муттахид карданй Чднуб, Конститутсияи нави Италия чорй карда шуд, ки он ба Конститутсияе, ки соли 1848 дар Пъемонт чорй карда шуда буд, монандй дошт. Дар Италия парламента дупалатадор-сенат ва палатаи вакилон ташкил карда шуд. Он барои интихобот ба парламент меъёри баланди молумулкй дошт. Барои хамин, дар аввал танхо 2,5 фоизи ахолй хукуки интихоботй гирифту халос. Ш ох бо мо­ нархи конститутсионй муттахид шуд. Муттахидшавии Италия дар ин вакт хануз ба охир нарасида буд. Дар вилояти Венетсия мисли пештара австриягихо хучаин буданд. Дар Рим бошад, Папа Пийи IX хукмрон буд. Мут­ тахидшавии пурраи Италия «аз боло» дар зери рохбарии вик- тор-Эммануили II ба амал омад. У дар муддати дуру дароз ба­ рои ин кор бар зидди душманони муттахидшавии Италия мубориза бурд ва нихоят баъд аз ишгол карда шудани «шахри абадй»-Рим муттахидкунии мамла- катро ба охир расонид. Италия бо хамин ба давлати муттахиди ягона табдил ёфт. Виктор Эммануили П. 38 1.МАДЗИНЙ ДАР БОРАИ ЛАШКАРКАШЙ БА СИТСИЛИЯ (СОЛИ 1860) .. ,Ч,онибдорони Хукумат корро аз таъназании «икдоми беакдона»-и Гари­ балдй огоз намуданд. Италиявихоро ба бефаъолиятй даъват менамуданд. Вацте ки дар бораи Калатафимй фахмиданд, ба вачд омаданд, лекин дастгирй накар- данд; вакге ки дар бораи Палермо фахдоиданд, усули ба ихтиёри худ дароварда­ ни ин хдракатро омухтанд...Мо бе ягон таърих амал кардем, то ки Гарибалдй ва хэудихоро пурзур намоем...Мо барои ба Ситсилия равон кардан лавозимоти зиёди чаш й, киштихо ва зиёда аз 20 хазор ихтиёриёнро чамъ кардем. Баъд Га­ рибалдй ва хдмсинфони кумитахои таъминотро хдмчун сах,ифахои нисбатан пуршарафтарини ду соли охир ба таърихи Италия дохил намудем. Аксариятро дар байни ин кумитахо одамони мо ташкил намуданд...дар байни ихтиёриён аксарияти одамон бо мо хамакдда буданд. Онхо дар майдони набард бо мамну- ният бо Г арибалдй пайвастанд... Ташаббус аз майдони император - шоххо ба майдони халк ва миллат кучид ва онро танхо бо рохи чангхои муттасил боздоштан мумкин буд. Дар Италия мафтуншавй ба мутлавдият. ба фикри ман, яке аз нишонахри ачоиби замон мебошад. Аз як тараф, тамоми халк,, мутаассифона, бовар кард, ки мутлаклят робитаи ягонагист; аз тарафи дигар, шахси бузурги дорой обруйи шоиста, аз руйи ак,оиди худ, чумхуриятхохе, ки бегуфтугу шахси бовичдон ва хайрхох хисобида мешавад, кушиш ба харч медихдд, ки хар як вачаби заминхои Италияро паси хам барои шохе ба даст дарорад... Кисми бехтарини чавонони чумхуриятхох мубориза мебаранд, то ки пируз шаванд ва ё кдхрамонона халок гарданд. Мо тайёрем, ки талафоти кимат дихем, то ки ба муттахидсозй ноил гардем... ... Аз ин шархи мухтасари далелхо бармеояд, ки муттахидсозии музофотхои марказй, озодкунии заминхои Ситсилия ва Неаполитания ба воситаи хуручи дурусти мамлакат ба даст оварда шуда буд ва тавассути одамоне, ки бо хукумат ягон робита надоштанд ба воситаи Гарибалдй ба харакат ягонагй, шуурнокй, самт ва ташаббус бахшиданд... Ч,умхуриятхохон...сарфи назар аз тухмат, та- ассуф ва ношукрй дар бораи боодобона ичро карданй хохиши аксарияти мил­ лат ба ягонагии Ватан ба кдвли худ вафо карданд, то ки мутлакият аз парчами мукдддас дур нашавад... 2. МУРОЧ.ИАТНОМАИ ГАРИБАЛДЙ БА СОКИНОНИ СИТСИЛИЯ Ситсилиягихо! Ман бо ёрии шумо дастаи шерамардонро овардам...садои кахрамононаи ситсилиягихо ба гушамон расид ва инак дар байни шумоем. Мо танхо як чиз-озодии ватанро мехохем. Агар аз як гиребон cap барорем, кор осон мешавад. Аслиха ба даст гиред! Касе силох ба даст нагирад, тарсончак аст, ё хоин! Аз нарасидани силох натарсед! Барои шахси далер хар гуна силох хуб аст. Шурохои шахрй дар хакки занон, кудакон ва муйсафедон гамхорй мекунанд. Хамин тавр, силох ба даст гиред! Бигузор, Ситсилия боз як бори дигар ба ола- миён намоиш дихдд, ки чй сон халк# шучоъ аз золимони хеш озод мешавад! х у ч ч д т х о 39 САНЛХОИ МУ^ИМ То соли 1859- 1852- 1858- 1858- VUI. 1860- IV. 1860 1.Х.1860- 1859-1860- ----- САВОЛ ВА СУПОРИШ ---------------------------------------------- 1. Баъд аз шикасти инкдлоби буржуазии солхои 1848 - 1849 дар Италия чй дигаргунихо ба амал омаданд? 2. Камилло Кавур кй буд ва у дар рохи муттахидкунии Италия чй корхоро ичро кард? 3. Чан­ ги зидди Австрия кай ва чй тавр огоз ёфт? 4. Ба муборизаи зидди австриягихо хамрох шудани Ч,узсппа Гарибалдй ба италиявихо чй муваффаклят овард? 5. Дар бораи лашкаркашии Чузеппа Г арибалдй ба чануби нимчазираи Апенин накл кунед. 6. Ба саволхои омузгор ва хамдарсонатон аз руйи харитаи Италия чавоб дихед. 7. Оё солхои 1859-1860 Италия муттахид гардид? 8. Сахми Виктор - Эммануили II-ро дар муттахидкунии Италия баён намоед. 9. Императори Фа­ ронса Наполеони III чй тавр ба муттахидшавии Италия монеъ мешуд? Чаро? 10. Муттахидшавии пурраи Италия чй кадар тул ка- шид? Кй ва чй тавр муттахидкунии Италияро ба анчом расонид? 11. Мазмуни мурочиатномаи Гарибалдиро шарх дихед. 12. Аз мавзуъ хулоса бароред. дар Италия сохта шудани 1700 км рохи охан бо Англия ва Ф аронса созишномахои тичоратй бастани Камилло Кавур, сарвазири Сариндия суй и касд и б е б ар о р и Ф. О рсинйбачони Наполеони III, императори Фаронса вохурии пинхонии Камилло Кавур бо Напо­ леони III дар Пломбер ба Ситсилия даромадани сипохи Гарибалдй галабаи Гарибалдй бар лаш кари шох, дар наздикии Калатафими дар наздикии дарёи Волтурно аз тарафи Г а р и б а л д й торумор карда шудани лашкари шох Франсискои II дар як давлат муттахид карда шудани зиёда аз нисфи Италия § 5. ЧДНГИ ФАРОНСА ВА ПРУССИЯ Сабаб х,о ва максадхои чанг. Баъди дар соли 1866 дар хай- ати 22 давлати олмонй ташкил ёфтани иттифоки давлатхои Олмони Шимолй, муносибатхои байни Фаронса ва Олмон те­ зу тунд шудан гирифтанд. Дар охирхои солхои 60-ум режими напалеонии Фаронсаро бухрон фаро гирифт. Империяи Дуюм дигар дар байни оммаи халк, такягохи боэътимод надошт. Мардум аз он норозй буд. Ин режим танхо тавассути чанг мустакар мемонд. Ракиби чан- гии Фаронса пешакй маълум буд. Чанг бояд бар зидди Прус­ сия огоз меёфт. Наполеони III дар назди худ максад гузошт, ки бо як зарбаи халокатовар ин давлатро шикает дода, иттифоки давлатхои Олмони Ш имолиро бархам занад. Бо ин рох им- коният надихад, ки Олмони ягонаи пурзур таш кил карда шавад. Чанд сол кабл дар чанчолхои байни давлатхои Олмон Ф а­ ронса макоми хакамро ичро мекард. Вале, вакте ки Пруссия дар чанги зидди Австрия голиб баромад, вазъият тагйир ёфт. Пруссия боварй хосил кард, ки акнун кудрат дорад давлатхои Олмонро «аз боло» тавассути кувва муттахид созад. Фаронса бошад, мехост, ки макоми хакамии худро бар давлатхои ол­ монй боз аз нав баркарор кунад. Фаронса душмани ашаддии муттахидкунии давлатхои олмонй буд. Агар пешистода бар Фаронса голиб баромада метавонистанд, пас, бемамониат, дар давлати ягонаи миллй муттахид­ шавии давлатхои Олмон ба амал омада метавонист. Аз ин ру, хар ду тараф хам ба чанги дар пешистода манфиатдор бу­ данд. Седани дар мухосирамонда. 41 Шикасти Фаронса дар огози чанг. 19 июли соли 1870 Н апо­ леони III бо Пруссия чанг эълон кард. Дар ин чанг фаронса- вих,о ба галабаи осон умед мебастанд. Вале лашкари мут- тахддаи давлатхои олмонй ба чанг тайёрии пухта дида буд. Хднуз дар мухобирахои наздисархддй Фаронса ташаббусро аз даст дод. Аз аввали чанг ташаббусро Олмон ба даст гирифт. Як кием лашкари Фаронса аз сабаби бехунарии лашкаркашон дар калъаи Мете, ки он дар сархади шаркй буд, ба мухосираи лашкари Олмон афтода, торумор гардид. Кдсми дигари сипохи Фаронса, ки Наполеони III хдмрохи он буд, ба ёрии лашкари дар калъаи Метси бамухосираафтода шитофт. Ин нерух,оро лашкари Ол­ мон дар пастхамии Седан «пешвоз» гирифт. Дар ин чо мухорибаи шадиде ба амал омад, ки дар натичаи он лашкари Фаронса шармандавор шикает хурд. 2 сентябри соли 1870 Наполеони III фармуд, ки барои таслим шудан парчами сафед бардошта шавад. Гайр аз хазорон нафари куштаю ярадор- шуда, 80 хдзор афсару аксарони Фаронса ба душман асир афтоданд. Дар назди Седан шармандавор шикает хурдани лашкари Фа­ ронса аз пусида рафтани Империяи Дуюми Фаронса дарак медод. Инкилоби 4 сентябри соли 1870. Дере нагузашта, хабари шикает хурдани лашкари Фаронса ба Париж расида, кахру газаби бепоёни мардуми одиро ба вучуд овард. 4 сентябр мар- думи пойтахт ба кучахои шахр баромада, аз нав баркарор карданй чумхурй ва мух,офизати Ватанро такозо кард. Онхо дар якчанд соат аввал бинои Иморати К^онунбарор ва Рату- шаи шахрй ва баъд тамоми шахрро ба даст дароварданд. Он руз халк бар хокимияти император Наполеони III галаба кард. Фаронса чумхурй эълон карда шуд. Инкилоби 4 сентябри соли 1870 дар таърихи Фаронса инкилоби чорумин буд. Хдрчанд дар он мардуми одй галаба карда бошад хам, буржуазияи дар ин кор тачрибадори Ф арон­ са аз он истифода бурда, аз рузи аввали инкилоб хокимиятро ба даст гирифт ва хукумати муваккатиро ташкил намуд. Х,укумати хиёнати миллй. Хукумати муваккатии буржуазие, ки ташкил ёфт, кайфияти ватандустонаи мардумро ба хисоб нагирифта наметавонист. Барои хамин, худро хукумати «Начоти Миллй» номид. Вазири корхои хоричд Жюл Фарв ба халки башуромада эълон кард, ки харгиз ягон вачаб Замин ва ягон санги калъахоро нахохад дод. Ин суханхо гапфурушии авомфиребо- наи руйрост буданд. Барои мухофизати Париж сокинони онро мусаллах кардан лозим меомад. Вале ин кор ба акидаи хуку- мат маънии мусаллах карданй инкилобро дошт. Х,укумати муваккатй аз ин икдом метарсид. Вай намехост, ки халки му- саллашуда ба муборизаи зидди истилогарон бархезад. Ин кув- ва метавонист дар катори истилогарони Пруссия хукумати муваккатиро хам руфта партояд. Аз хамин сабаб, хукумати муваккатй мехост, ки тезтар бо Пруссия забон як кунад. 27 сентябр лашкаре, ки ба он дар Мете генерал Базен фармон- дехй мекард, ба душман таслим шуд. Дар натича 173 хазор нафар афсару аскарони Фаронса асир афтоданд. Пруссиягихо инчунин лавозимоти харбии зиёде ганимат гирифтанд. Баъди ин лашкари 230 хазорнафараи Пруссия беягон мушкилии чид- дие ба тарафи Париж харакат карда, онро мухосира намуд. Х,укумат бошад, барои мухофизат карданй шахр чорае надид. 1 8 - 2 0 сентябри соли 1870 Х,укумати муваккатй пинхонй бо сарвазири Пруссия Бисмарк вохурд, пешакй дар бораи сулх ахду паймон кард. Баъд бо Пруссия Созишномаи сулхи тас- лимшавй хам бает. Дере нагузашта, ин хиёнат ба халк маълум гардид. Омма хукумати «начоти миллй»-ро хукумати «хиёнати миллй» номид. Муковимати халк бар зидди истилогарон. Он чанговароне, ки ба душман таслим нашуда чон ба саломат бурда буданд, ба сафхои дастахои «фран- тиреро» («тирандозони озод») дохил шуда, бар зидди истилогарон кахрамонона мечанги- данд. Дар акибгохи душман дастахои чи- рикхо ташкил карда шуданд. Онхо ба си- тодхои душман хучум мекарданд. Аз дасти ин Халк дар назди толори Мачлиеи Конунбарор. 4 сентябри соли 1870. 43 чирикхо хар руз садхо душманон кушта мешуданд. Истилогаро- ни Пруссия шахру дехотро оташ зада, ба хок яксон мекарданд. Ахволи Париж нихоят вазнин буд. Мардуми дар мухосира- монда баходурона мукобилият нишон медод. Дар шахр гурус- нагй хукмрон буд. Одамон мачбур мешуданд, ки сагу муш ва зогу гурбахоро хурда, аз мурдан рахо ёбанд. Х,азорон нафар парижихо ба Горди Миллй дохил мешуданд. Мохи октябри соли 1870 шумораи он ба 250 хазор нафар расид. Х,укумати муваккатй хамоно хиёнати худро ба халки Ф а­ ронса идома медод. Вай охири мохи январи соли 1871 бо Ол­ мон сулхи муваккатй бает. Баъде чанде дар шахри Франкфур­ та лаби Майн Созишномаи сулхи Фаронсаю Олмон ба имзо расид. Хукумати Фаронса розй шуд, ки музофотхои Элзес ва Лотарингияро ба Пруссия дихад. Бисмарк акнун намояндаи тамоми Олмон шуд, чунки давлатхои Олмон вокеан муттахид шуданд. Дар ин бора у ба оламиён эълон намуд. Аъзои хукумати Фаронса дар гами мансабхои худ буданд. Барои дар сари хокимият мондан, саросемавор. дар Мачлиси Миллй интихобот гузарониданд. Буржуазия кишоварзон ва як кдеми табакахои дигари ахолиро, ки аз максаду маккорихои хукумат хуб огахй надоштанд ва хам шохпараст буданд, истифо­ да бурда, дар интихобот голиб баромад. Мачлиси Миллии навинтихобшуда бо сардории Тиер хукумати зиддихалкиро ташкил намуд. Хукуматдорони Олмон аз натичаи интихоботи Фаронса каноатманд буданд. Онхо ухдадор шуданд, ки хукума­ ти Тиерро дар Париж мухофизат мекунанд, ва намегузоранд. ки дар ин шахр аз нав инкдлоб cap занад. Ташкилёбии Коммунам Париж. Мукобилият бар зидди ис- тилогарони Олмон ва душманони дохилиро Горди Миллй ба ухда дошт. Ч,ангова- рони он аз байни ху- дашон КМ Г орди Миллиро интихоб карданд. Ба Горди Миллй хукумати Тиер ягон хел ёрие намерасонид. Вай хатто ба гордчиён Коммунаруои Париж. маош хам намедод. Гузашта аз ин, Тиер фармуд, ки Горди Миллй бесило* карда шавад. Гордчиён дар баландии М онмартра чой гирифтанд. 18 марти соли 1871 аскарони хукумати ба онхо хамла карданд. Бонги изтироб зада шуд. М ардум и П ариж ба по хест. Д астахои Горди Миллй ба нерухои хукуматй зарбаи хдлока- товар заданд. То зухр дар Париж хокимият ба дасти Горди Миллй гузашт. Шуриши халкй галаба кард. КМ горди Миллй ба хукумати инкилобии мардуми мехнаткаши Париж табдил дода шуд. Х,укумати Тиер ба Версал гурехт. КМ Горди Миллй ба таври фаврй ба Коммунаи Париж интихобот гузаронид. Дар он мехнаткашон голиб баромаданд. Коммунаи Париж дар муддати кутохи мавчудияти худ ба манфиати мардум чорахои зиёдеро ба амал баровард. Дар байни онхо бархам додани лашкари кухда ва ташкили лашкари нав, моликияти чамъиятй эълон карданй воситахои истехсолот, манъи чаримаю фоизситонй аз маош, манъи мехнати шабонаи нонвойхо, макаррар карданй маоши хади акал, мусодираи корхонахои душманони Коммуна ва ба ихтиёри коопера- тивхои коргарй додани онхо ва гайра. Ш урой Коммуна карор кард, ки дар мактаб барои талабагон таълими хатмй бепул мебошад. Шикает хурдани Коммуна. Х,укумати Тиер ба хукуматдо­ рони Олмон дар бораи торумори Коммунаи Париж забон як кард. Барои хамин, Бисмарк фармуд, ки асирони харбй ба их­ тиёри Тиер баргардонида шаванд. Ба Тиер муяссар шуд, ки сипохашро то ба 130 хазор нафар расонад. Душманони ком- мунархо дар Версал бар зидди Коммунаи Париж хаматарафа тайёрй медиданд. Ш урой Коммунаи Париж ба мусаллах кар- дани нерухои худ машгул буд. Вале барои зидди версалчиён пурра ба чанг тайёр карданй онхо муваффак нашуд. Версалчиён ба Париж 2 апрели соли 1871 хучум карданд. Зану мард ва хурду калон ба мудофиаи шахр бархостанд. Коммунархо шучоатмандона мечангиданд, вале куввахо ба­ робар набуданд. Ба душманони инкилоби халкй муяссар гар­ дид, ки даромадгоххои шахрро ба даст дароранд. Баъди ин хучуми аксулинкилобчиён ба шахр аз се самт сурат гирифт. Ахволи коммунархо аз он сабаб вазнин мешуд, ки фармон- дехии нерухои мусаллахи Олмон аз тарафи шаркии шахр ба версалчиён рох кушод. 21 май ба версалчиён муяссар шуд, ки 45 тавассути дарвозаи Сен-Клу ба шахр зада дароянд ва кучаю махаллахоро паси хам ба даст дароранд. Аъзои Ш урой Ком­ мунаи Париж хам дар сангархо бар зидди версалчиён кахра- монона мечангиданд. Дар ин маврид зану фарзандонашон хам ба онхо ёрй мерасониданд. Чднгхои аз хама хунин аз 21 то 28 май ба амал омаданд. Он рузхо номи «хафтаи хунин»-ро гирифтанд. Версалчиён коммунархои охиринро рузи 28 май дар назди девори кдбристони Пъер-Лошез тирборон карданд. Бо хамин, Коммунаи Париж шикает хурд. Он хамагй 72 руз давом кард. Сабабхои шикает хурдани Коммунаи Париж. Версалчиён тамоми хатохои коммунархоро мохирона истифода бурданд. Онхо дар байни халк зидди коммунархо корхои таблиготй бурданд. Версалчиён коммунархоро муфтхуру горатгир мено- миданд. Моликиятдорони майдаро аз он метарсониданд, ки гуё Коммунаи Париж моликияти онхоро мусодира мекарда бошад. Версалчиён бар зидди коммунархо лаш кари Олмон- ро истифода бурданд. Душманон дар Париж чосусони зиёде доштанд, ки онхо ба зарари коммунархо кор мекарданд. Аксулинкилобчиён имконият доштанд, ки аз Бонки Париж бе мамониат маблаг бигиранд. Коммунархо баъди дар Париж галаба кардан, ба Версал хучум накарданд. Бо ин онхо ба мут­ тахидшавии аксулинкилобчиён ва тайёрии хучуми онхо ба Париж имконият доданд. Коммунархо маблагхои бонкро б а ­ рои пойдории инкилоб истиф ода набурданд. Онхо ба аксулинкилобчиён рахмдилона рафтор карданд. Инчунин нерухои харбии тарафхои мукобил баробар набуданд. Бар- тарй ба фоидаи версалчиён буд. Инкилоби халкй, асосан, дар Париж галаба кард. Он дар тамоми Фаронса пахн нагардид. Х,амаи инхо сабахои нокомии Коммунаи Париж гардиданд. МАЪХАЗ ВА САНАДХО 1. БАСТА ШУДАНИ СОЗИШНОМАИ ПЕШАКИИ СУЛХ ДАР БАЙНИ ФАРОНСА ВА ОЛМОН (26 ФЕВРАЛИ СОЛИ 1871) Моддаи 1. Фаронса ба фоидаи империяи Олмон аз хукук; ва даъвох,ои худ оид ба замищои шаркли наздисархддй даст мекашад. (Баъд сархадхои шаркли Элзас ва Лотарингия шар); дода шудаанд)... Моддаи 2. Фаронса ба аълохдзрат императори Олмон панн миллиард франк, дар тули соли 1871 акдллан як миллиард ва бокимондаашро бошад, дар зарфи се соли баъд аз рузи тасдикл шартномаи мазкур мепардозад. 46 Моддаи 3. Кучонидан аз каламрави Фаронса, ки лашкариёни Олмон ишгол карданд, баъди аз тарафи Мачлиси Миллии дар Бордобуда тасдик, карданй шартномаи мазкур огоз меёбад... баъди ин тасдик, лашкариёни Олмон таъчилан шахри Парижро тарк мекунанд... Сипох,иёни Фаронса дар як вак,т ба он тарафи Луар мегузаранд ва то ба таври них,ой ба имзо расидани шартномаи мазкур ба ин сохил баргашта наметавонанд... Аз тарафи сипохиёни Фаронса кучонидани департаментх,ое, ки дар байни сох,или рости Сена ва сархади шаркй воцеанд, баъди пардохт шудани ... як миллиард товони чанг амалй мегардад... Баъди пардохтани ду миллиард, ишголи Олмон танхо дар се департаменти шаркД, ки ... гаравгони се миллиарди боцимонда мешаванд, бокй мемонад. Дар ин чо теъдоди лашкари Олмон на зиёдтар аз 50000 нафар мешавад. Аълохдзрат импе­ ратор чонибдори он аст, ки кафолати каламрав... бо кафолати молиявй иваз карда шавад, ба шарте ки чунин таклифро тарафи Фаронса пешниход намояд... Моддаи 8. Баъди ба имзо расидани... шартномаи сулхи них,ой, идораи он департаментхое, ки сипохиёни Олмон ишгол кардаанд, ба хукуматдорони Фа­ ронса супорида мешавад, вале номбурдагони охир вазифадоранд, ки фар- монхои фармондехи лашкари Олмонро, ки барои манфиати амният, таъминот ва таксимот заруранд, ба рохбарй гиранд... 2. ДЕКРЕТ ДАР БОРАИ ДАЪВАТИ РЕКРУТЙ ВА БО ХАЛКИ МУ С АЛЛАХ ИВАЗ НАМУДАНИ ЛАШКАРИ ДОИМИ Коммунаи Париж карор мекунад: 1. Даъвати рекрутй бекор карда шавад. 2. Дар Париж, гайр аз Горди Миллй, х,еч як неруе ташкил ва ё ба он до­ хил карда намешавад. 3. Хамаи шахрвандони побили хизмат ба сафхои Горди Миллй дохил мешаванд. Ратуша, 29 марти с. 1871. Коммунаи Париж 3. ДЕКРЕТ ДАР БОРАИ БЕКОР КАРДАНЙ МАОШИ БАЛАНДИ АМАЛДОРОН Коммунаи Париж карор мекунад: Моддаи ягона: маоши баландтарини амалдорони муассисахои гуногуни коммуналй дар як сол ба маблаги шаш хдзор франк мукдррар карда шавад. Ратуша, 2 апрели с. 1871. Коммунаи Париж 4.ДЕКРЕТИ КОММУНА ДАР БОРАИ БАЛАНД БАРДОШТАНИ МУЗДИ МЕХНАТИ ОМУЗГОРОН ВА ДАР БОРАИ БАРОБАР КАРДАНЙ МАОШИ ЗАНХО б о м а о ш и м а р д о н Коммунаи Париж (Комиссия оид ба маорифи халк) он чизро ба назар меги- рад, ки мохонаи омузгорон то инкилоби 18 март то хадди хандаовар кам буд, биноан, дар мачлиси худ рузи чумъаи 20 май карор кард: 1. Хадди акдлли маоши омузгорон 1500 франк мукаррар карда шавад. 2. Барои директорон - 2000 франк. Бо назардошти он ки талаботи хдёти занон мисли мардон бузург ва дар кори таълим мехнати занон бо мехнати мардон баробар буданро ба назар ги- рифта, Коммунаи Париж кдрор мекунад: 47 Маоши омузгорзанхо ба маоши омузгормардхо баробар - 1500 франк ва директорзанхо - 2000 франк мукдррар карда шавад. 4. ДЕКРЕТ АЗ 16 АПРЕЛИ СОЛИ 1871 Коммунаи Париж. Дар назар бояд дошт, ки бисёр корхонахоро сохибон ба холи худ монда гу- рехтанд... Дар натичаи фирори буздилонаи сохибони корхонахо, бисёр корхонахои барои мардуми шахр мухим аз кор мондаанд, ки ин ба осудахолии коргарон зарар меоварданд ва Коммуна карор мекунад: 2... Фавран ин корхонахо ба кор бипардозанд, вале акнун на ба сохибони гурезаашон, балки бо кувваи кооперативхое, ки он чо коргарон кор мекунанд. 3. Додгохи хакамй таъсис карда шавад ва дар сурати баргаштани сохибо- нашон додгох вазифадор аст, ки шартхои кдтъии ба коргарон гардонда додани ин устохонахоро мукдррар кунад... САНАХ.ОИ М У ^И М 1866 - | 1866 - 19.VI 1.1870 - 2.IX. 1870 - 4.1X.1N70 - 27.IX. 1870 - 1.1871 - 1S.U1.1871 - 28. V. 1871 - -------- САВОЛ ВА СУПОРИШ ---------------------------------------- 1. Сабабхо ва максадхои чаши Фаронсаю Пруссияро шарх дихед. 2. Чаро Фаронса дар огози чанг шикает хурд? 3. Кай ва барои чй дар Париж инкилоби халкй ба амал омад? 4. Чаро халк хукумати «начоти миллй»-ро хукумати «хиёнати миллй» номид? 5. Халки Па­ = = = = = = = = = = = = ^ ^ 48 дар хайати 22 давлати немией ташкил ёфтани иттифоки давлатхои Олмони Ш имолй дар чанги зидди Австрия голиб баромадани Пруссия бо Пруссияи чанг эълон карданй Наполеони III, иператори Фаронса бо фармони Наполеон дар назди Седан ба Пруссия таслим шудани дастаи калони сипохи­ ёни Фаронса галабаи инкилоби халкй дар Париж, ба дасти буржуазия гузаштани хокимият дар Мете ба пруссиягихо таслим шудани лаш­ кари ба мухосираафтодаи фаронсавихо бо Олмон сулхи муваккатй бастани хукума­ ти муваккатии Фаронса ба дасти Коммунаи Париж гузаштани хокимият бархам хурдани Коммунаи Париж, дар назди девори кабристони Пъер-Лашез торумор карда шудани коммунархои охирин риж бар зидди истилогарон чй тавр мубориза мебурд? 6. Горди Миллй дар мудофиаи Париж чй хел шучоатмандй нишон медод? 7. Чаро х,укумати муваккатй ба парижихо ёрй намерасонид? 8. Кай дар Париж хокимият ба дасти Коммунаи Париж гузашт? Кадом вокеа парижихоро ба ин икдом мачбур кард? 9. Коммунаи Париж ба ман­ фиати мардуми захматкаш чй корхо мекард? 10. Коммунаи Париж чй тавр шикает хурд? 11. Сабабхои шикает хурдани Коммунаи Па- рижро муайян кунед. 12. Хукумати Пруссия оё ба шикает хурдани Коммунаи Париж сахм гузошта буд? 13. Мазмуни хуччатхоро шарх дихед. 14. Аз мавзуъ хулоса бароред. § 6. ФАРОНСА ДАР ОХИРИ АСРИ XIX - АВВАЛИ АСРИ XX Вазъи баъдинангии иктисодиёги Фаронса. Ч,анг бо Пруссия барои Фаронса нихоят гарон афтод. Мамлакат хароб шуд. Садхо шахру дехот, корхонахои саноатй, бандархо муассисахои маданй ва гайра ба хок яксон шуд. Истехсоли мол чандин маро- тиба кам шуд. Зарари умумии иктисодии чанг зиёда аз 15 млрд франкро ташкил кард. Ба замми ин, мамлакат бояд ба Пруссия ба маблаги 5 млрд франк товони чанг медод. Ин маблагро давлат мачбур буд, ки аз халк, тавассути вомбарг карз бигирад. Пруссия аз Фаронса вилоятхои аз маъдану ангишт бойи шаркй - Элзас ва Лотарингияро кашида гирифт. Ин кор яку якбора Фаронсаро ба мамлакати ашёи ками табиидошта таб­ дил дод. Вай мачбур шуд, ки ангиштро аз давлатхои дигар харида, худро таъмин кунад. Д ар аввали хамин давра ба Ф а­ ронса лозим омад, ки оханро хам аз хорич бихарад. Дар масълаи манбаи энергетики ахволи Фаронса бад буд. Бе он иктисодиёти мамлакат таракдй карда наметавонист. Давлатхои дигари сармоядорй дар ин бобат аз Фаронса хеле пеш гузашта буданд. Сохибкорони Фаронса, асосан, корхонахои хурди миёна месохтанд. Барои хамин, моли истехсолкардаи онхо кдммат меафтид. Ба чунин мол Ф аронса дигар бо мамлакатхои пуркуввати саноатй ракобат карда наметавонист. Фаронса мавкеашро дар миёнаи асри XIX охиста-охиста аз даст дод. Он вакт аз руйи истехсолоти саноатй Ф аронса, баъд аз 49 Англия, дар чойи дуюм меистод, вале то охири асри XIX ба чойи чорум фаромад. Ба вучуд омадани инхисорхо. Аз миёни солхои 90-ум cap карда, болоравии саноатии Фаронса аз нав огоз ёфт. Дар солхои 1900-ум истехсоли маъдани охан 5,4 миллион тоннаро ташкил кард, соли 1913 бошад, истехсоли он то ба 22 миллион тонна расид. Сохахои дигари саноат хам ру ба тараккй нихо- данд. Саноати электротехникй, автомобилй, химиявй ва тачхдзоти кинематографй ба муваффакияти калон ноил шуд. Аз руйи истехсоли автомобил Фаронса дар чахон ба чойи дуюм баромад. Сарфи назар аз нотавонии саноат, рафти марказонидани истехсолот ва ташкилёбии иттиходияхои инхисории Фаронса вусъат меёбад. Ин раванд, пеш аз хама, дар он сохахое, ки дар ин вакт ру ба тараккй буданд, ба назар мерасид. Сохахои алохида кариб бо пуррагй дар дасти ин ва ё он инхисор бу­ данд. Саноати маъданкоркунй, асосан, дар дасти ду инхисори пуриктидор буд - «Комите дефорж» ва «Шнейдер-Крезе». Дар саноати ангишт консернхои «Кюлман» ва «Сен-Гобен», дар саноати автомобилбарорй ширкатхои «Рено» ва «Пежо», дар ки­ нематография - «Пате - Синема» ва гайрахо хукмронй мекарданд. Дар Фаронса инхисорхои калон бе бонкхо вучуд дошта наметавонистанд ва баръакс. Бинобар ин, дар байни онхо ал- лакай хамкорй баркарор гардид. Заводи туибарории Крезо 50 Ба марказонидани истехсолот ва ба вучуд омадани шир­ катхои инхисорй нигох накарда, Фаронса аз давлатхои пу- риктидори сармоядорй хеле акиб мемонд. Мо инро дар соди- роти моли он хам дида метавонем. Дар ин бобат, дар чойи якум пашм, дар чойи дуюм газвор, дар чойи сеюм абрешим, дар чойи чорум шароб, дар чойи хаштум маснуоти химиявй ва танхо дар чойи дахум автомобил меистод. Аз руйи суръати марказонидани истехсолот Фаронса аз ИМА, Олмон ва Англия акиб мемонд. Мохияти империализми Фаронса. Сохдбкорони Фаронса сармояи бонкиро дар саноат нагузошта, бештар ба хоричи кишвар мебароварданд. Давлатхои дигари империалиста, аз он чумла, Англия, ИМ А ва Олмон бошанд, ба хорича хам мол мебароварданду хам сармоя. Ин мамлакатхо ба хорича пулро бештар барои он мебароварданд, ки корхонахоро дар назди­ кии бозорхо сохта, аз истехсоли моли онхо даромади бештар бигиранд. Фаронса бошад, дар тичорати хоричй бештар ба судхурй машгул буд. Сармоядорони Фаронса ва худи давлат хам ба давлатхои хоричй пул карз дода, аз онхо фоизи баланд меситониданд. Бо хамин максад, маблаги умумии сармояи ба хорича баровардаи Фаронса то соли 1914 зиёда аз 60 млрд франкро ташкил кард. Ин маблаг нисбат ба соли 1890 кариб се баробар зиёд аст. Барои даромади калон гирифтан, Англия сармояашро, асосан, ба мустамликахояш мебаровард. Вале Фаронса бошад, ба мустамликахои худ нихоят кам пул сарф мекард. Д ар ибти- дои асри XX аз 35 млрд франки содиркардааш танхо 3 милли- ардашро дар мустамликахо маблаггузорй карда буд, ки он аз 10 фоизи ин маблаг камтар аст. Фаронса сармояро ба хорича дар шакли вомбарги давлатй хам мебаровард, ки он фоизи калони даромади судхурй медод. Дар солхои 1909 - 1913 сармояи судхурии солонаи Фаронса тахминан 1 млрду 800 млн франкро ташкил кардааст. Судхурй ба сармоядорон даромади калон медод, вале ба­ рои давлати Фаронса он дар рохи тараккиёти куввахои ис- техсолкунандаи мамлакат монеаи бузург буд. Судхурй Фарон- саро дар холати нимсаноатию нимкишоварзй нигох медошт. Сохти сиёсии Фаронса. Баъди шикасти Коммунаи Париж, Мачлиси Миллй худро Мачлиси Муассисон номида, фаъолия- 51 ташро давом дод. Тарафдорони сохти шохии мамлакат тавас­ сути парламент дар Фаронса мутлакиятро баркарор карданй буданд, вале ба о щ о ин кор муяссар нашуд. Сарвазир Тиер нагз мефахмид, ки баркарор карданй хокимияти мутлак норо- зигии мардумро ба вучуд хохад овард. Барои хамин, дар мавкеи махфуз доштани сохти чумхуриятй истод, харчанд дар сохти чумхуриятй на хама тарафхояш ба у маъкул буд. Махз бо хамин сабаб, Тиер озодии матбуотро махдуд кард ва Горди Миллиро бархам дод. Дар интихоботи иловагии солхои 1872 - 1873 чумхурият- хохон галаба карданд. Онхо аз 150 ваколатномаи вакилй 128- тояшро ба даст дароварданд. Мутлакиятхохони Фаронса бо рохи осоишта орзуи худро амалй карда натавонистанд. Барои хамин, ба табадцулоти давлатй тайёрй диданд. Онхо ният доштанд, ки ба тахти шохии Ф аронса граф Ш амборро бо унвони Генрихи V ши- нонида, граф Парижскийро меросхури точу тахти шох эълон кунанд. Мохи октябри соли 1873 бо сардории граф Ш амбор бояд табадцулоти давлатй ба амал меомад, вале аз он ахли чомеаи чумхуриятхох бохабар шуда, пеши рохашро гирифт. Табаддулотчиён аз халк сахт тарсиданд. Граф Ш амбор аз рохбарии табаддулот даст кашид. Х айата Мачлиси Миллй, ки кисми зиёдаш мутлакиятхох буд, мутлакиятро дар Фаронса аз нав баркарор карда натаво- нист. Барои хамин, мачбур шуд, ки ба чонибдории чумхурй овоз дихад. Хамин тарик, 30 январи сроли 1875 Фаронса чумхурй эълон гардид. Худи хамон сол Конститутсияи Чумхурии Фаронса кабул карда шуд. Дар аввали сохти чумхуриятй Фаронса махдудиятхои зиёд дошт. Вале охиста- охиста дар онхо системаи сиёсии бисёрхизбй ташаккул ёфт ва ин давлат то аввали асри XX пурра бо рохи чумхуриятй дохил гардид. Сиёсати хоричии Фаронса. Сарфи назар аз камкувватии худ, империализми Фаронса барои забт карданй мустамли­ кахо неруманд буд. Чднгхои мустамликазабткунии Фаронса, ки дар зарфи зиёда аз 20 сол кам шуда буданд, аз огози солхои 90-ум аз нав кувват гирифтанд. Ин вакт Фаронса аввал Гви- неяю Дагомея ва баъд Сахрои Кабири Тимбуктуро забт кард. Дар ин давра Фаронса протектората худро бар Ч,анубу Ш аркии Осиё хам чорй намуд. 52 Соли 1898 дар чанг бо Судон Фаронса ба ракобати сахти Англия дучор шуд. Ин ракобат кариб буд, ки ба чанги байни онхо оварда расонад. Мохи апрели соли 1904 Фаронса бо Англия Созишномаи «Ан- танта»-ро имзо гузошт. Баъди ин он бар зидди Олмону Италия ва Австро-Венгрия ба чанг тайёрй дидан гирифт. Дар доираи ин паймон Фаронса бо Русия низ созишнома бает. «Антанта» ба Фа­ ронса имконият дод, ки Марокашро забт кунад, яъне Англия ба Фаронса дар кори ишгол карданй ин давлат монеъ нашуд. Соли 1910 хукумати Фаронса барномаи бузурги сохтмони флоти харбй-бахрии худро кабул кард. Барои хубтар амалй карданй ин барнома ба вазифаи вазири флоти бахрй Дилкассе таъин гардид. Ин адмирал бо сиёсати зидциолмонии худ машхур буд ва кори харбии бахриро хеле хуб медонист. Бо иштироки фаъолонаи у дар лашкар ислохот хам гузаронида шуд. То ин вакт Ф аронса яке аз мамлакатхои калонтарини м устам ликадори чахон буд. Вай на танхо м устам ли- кахояш ро аз даст додан намехост, балки ният дошт, аз хисо- би ишгол карданй мустамликахои нав, худудхои империяи Ф аронсаро боз хам васеътар кунад. Барои пиёда намудани хамин ният, Ф аронса ба чанги дар пешистода босуръат тай­ ёрй медид. ХУЧЧДТХО 1. АЗ НУТКИ САРДОРИ ХУКУМАТИ ФАРОНСА Ж. ФЕРРИ ДАР ПАЛАТАИ ДЕПУТАТХО, СОЛИ 1885 Барои мамлакати бой мустамликах,о манбаи фоидаовари маблаггузорй ме­ бошанд... Ман боварй дорам, ки Фаронса хдмеша сармояи зиёд дошт ва ба хо­ рича маблаги зиёд мебаровард. Охир сармояе, ки мамлакати бузурги мо содир мекунад, миллиардам франкро ташкил медихдд. Ман боварй дорам, ки Фаронса них,оят бой буда, ба мустамлика доштан хдвасманд аст... ...Чднобон! Вак,ти бо овози баланд хдкякдтро гуфган расидааст! Вак,ти он расидааст, ки кушоду равшан бигуем, ки нажодхои бузург нисбат ба нажодхои паст хукуки хосса доранд... 2. МУНОСИБАТИ ЗОЛИМОНАИ ХУКУМАТДОРОНИ МУСТАМЛИКАВИИ ФАРОНСА БО АХОЛИИ МАХАЛЛИИ МУСТАМЛИКАХО 19 марти соли1906 рузномаи сотсиалистии «Юманите» дар зери сарлавхди «Мустамликадории вахдшёна» мактуби Этен Курсел, омузгори мактаби фарон- савии Гвинея ба вазири мустамликахо - Климантелро чоп карда, золимии 53 маъмурияти мусшмликавиро фош менамояд. Дар поён аз ин хуччат порчахо оварда мешаванд: «...Аз шумо рсохшп мекунам, ки тафтиши кирдорхои махсусан чиддие, ки афкори чамъиятии Гвинея масъулияти онхоро ба души баъзе амалдорон вогу- зор мекунад, огоз карда шавад. То хол ба чазо гирифтор на шудани онхо ба ша- рофати пуштибонии барои мо нофахмо ба амал омдааст, ки онро фош на му дан лозим аст. Ин далелхоро ба тафтиши судй пешниход намуда, ман мехохдм исбот со- зам, ки аз вак,ти дар Гвенея мукдррар гардидани хукмронии мо ин мустамлика курбони дастаи муташаккили хаки кие шудааст ва губернаторхо Гвинеяро аз ин даста мухофизат карда наметавонанд. Чдноби вазир, набояд рох дод, ки ин холат идома ёбад. Бахри хифзи шаъну шарафи Фаронса ин гуна чиноятхо набояд бечазо монанд. Алхол ман бо талабхои зерин махдуд мешавам: 1.Тафтиши амалиёти як нафар амалдори баландмартабаи Гвинея, ки бо фишороварихои гуногун нисбат ба мардуми махаллии вилояти Тимбо дар тули якчанд сол руйдода гунахгор дониста мешавад... 2. Ман тафтиши додгохлро аз болои Огюст Лескюр, амалдори дарачаи якуми муассисаи мустамликавии бо номи Курса-Бо маълум бударо талаб меку­ нам: у бо номи «вахдш» дар тамоми Гвинея ва хдтто метавонам бигуям, ки дар саросари Африкои Гарбй ва Конго ном баровардааст. Лескюр махсусан дар округи Фаранах (собик Судон) ба бадкирдорихои зи­ ёд рох дод; ман баъди у дар он чо дар тули хдшт мох зиндагонй кардаам. Боре у дар Фаранах оксаколи яке аз дехкадахо - муйсафеди 70-соларо ба назди худ хонда, мачбур кард, ки бо бори гароне дар гардан пиёда рох гардад. Аз ин рохдаймой, ки дар зери Офтоби сузон ва бо шаттакорихои политсия ба амал омад, муйсафеди бечораи аз азобу машаккат бехолу бемадоргардида шабро дар махбас дар холати урён руз кард; рузи дигар уро боз хдм барахна дар гармии Офтоб мачбур карданд, ки якчанд соат рост биистад. Ин вокеа бо он анчом ёфт, ки муйсафед нисфирузй чон дод... Дар ин округ сиёхдустони зиёди дигар хдм ба чазои сад зарбаи аргамчин гирифтор карда мешаванд; аргамчинкорй чораи маъмули чазодихие буд, ки бо фармони Лескюр ба кор бурда мешуд ва маъмулан дар хузури худи у. Хдфт нафари ин бадбахтон дар махбас аз ин зарбахо вафот карданд... 3. Ман аз ёрдамчй оид ба корхои халкхои махаллй Гебхарт, ки хднгоми сардори ситоди Фригаиагбе будан дар рафти истинток сиёхпусти 20-солаеро, ки Алй Фетунту ном дошт ва ба дуздй муттахдм карда мешуд, тавассути аргамчин­ корй чазо дод, шикоят дорам. Чдзое, ки ин шахси махдллй ба он гирифтор кар­ да шуд, чунон вахдшёна буд, ки вай шаби 10 августа соли 1900 вафот кард... 4. Ман талаб мекунам, тафтише, ки ба мукобили амалдор Юбер огоз шуда­ аст, дуздии уро низ дар бар гирад. Ин амалдор бар зарари давлат бо ёрдамчии худ Гебхарт забон як карда, даст ба дуздй задааст. Ман дакиктарашро мегуям. Дар зарфи якчанд мох ба маблаги 1500 франк захираи хурокворй аз анбори Тимбо гайб зад... Он чиз якин аст, ки ин дуздй ба меъёри хуроки бе ин хдм но- чизе, ки махбусон мегирифтанд, таъсир расонид. ... Дах нафари ин бадбахтон дар махбасхои Тимбо бо сабаби камии хурок ва аз муомилаи бад халок гардиданд. ...Ман шахсан хангоми бо поезд аз Тимбо 54 гузапгга рафтанам муайян намудам, ки дар он ч,о махбусон дар завлонахои ваз- нин нигох дошта шудаанд...»______________________________________________ САНАХ.ОИ МУ^ИМ 1872-1873 - дар интихоботи иловагй галаба карданй чумхуриятхохон 1875 - чумхурй эълон шудани Фаронса IV. 1904 - Фаронса ва Англия паймони харбии «Антанта»-ро созмон доданд 1910 - хукумати Фаронса барномаи сохтмони флоти пурзури харбии бахрии мамлакатро тахия кард _____ САВОЛ ВА СУПОРИШ __________________________ 1. Баъди чанг бо Пруссия вазъи иктисодии Фаронса дар кадом холат буд? 2. Кадом инхисорхои Фаронсаро медонед? 3. Чаро империа­ лизми Фаронсаро судхур меноманд? 4. Чаро Фаронса ба хорича ва алахусус ба мустамликахо кам сармоя мебаровард? 6. Мамлакатхои дигари империалиста чй? 6. Чаро Тиер тарафдори чумхурй мондани Фаронса шуд? 7. Дар бораи табадцулоти баамалнаомадаи мутлаки- ятхохони Фаронса накл кунед. 8. Кай Фаронса чумхурй эълон карда шуд? 9. Дар бораи сиёсати хоричии империалистии Фаронса чихоро медонед? 10. Мазмуни хуччатхоро шарх дихед. Онхо дар бораи чй шаходат медиханд? 11. Аз мавзуъ хулоса бароред. § 7. ОЛМОН ДАР ОХИРИ АСРИ XIX - АВВАЛИ АСРИ XX Анномёбии муттахидшавии Олмон. Мохи январи соли 1871, вакте ки сипохиёни Олмон шахри Парижро мухосира карда буданд, шохони давлатхои олмонй дар шахри Версали Фаронса чамъ омада, масъалаи муттахид карданй давлатхои худро мухокима карданд. Нишасти шоххои давлатхои олмонй дар шахри Версал шохи Пруссия Вилгелми I-ро императори тамоми Олмон эълон карда, бо хамин, аз бахри истиклолият 1 узаштанд. Мохи апрели хамон сол Рейхстага Муассисон Конститутсияи умумиолмониро кабул кард. Мувофики он, империяи Олмон давлати иттифокй гардид. Ба он 22 хокими 55 мутлак бо шохигарй ва хокимии хурд ва 3 шахри озод - Лю­ бек, Бремен ва Гамбург дохил шуданд. Элзас ва Лотарингия ба хайати Олмон хамчун «музофотхои имперй» хамрох гар- диданд. Онхоро ноиб аз номи император «штатгалтер» идома мекард. Баъзе давлатхои ба хайати империя дохилгардида Конститутсия ва муассисахои намояндагии давлатхои худро нигох доштанд. Сохти сиёсии Олмон. Мувофики Конститутсия, хокимият дар империя дар дасти император ва канслер буд. Макоми олии намояндагии империя Шурой иттифок ва Рейхстаг буданд. Конститутсияи империя тавре тартиб дода шуда буд, ки он хоки- миятро амалан ба дасти Пруссия медод. Танхо шохи Пруссия ме- тавонист императори Олмон бошад. Император ба куввахои му- саллахи империя сарфармондех буд, аз номи империя чанг эълон мекард, сулх мебаст,_дар арсаи байналхалкй аз номи империя намояндагй мекард. У метавонист шурои иттифок ва рейхстагро даъват ва ё пароканда кунад. Иттифок танх,о як вазир дошт - канслер. У факат ба импера­ тор итоат мекард. Император канслерро таъин ва аз вазифааш сабукдуш менамуд. Канслер дар назди рейх масъул набуд. Канслери аввалини империяи Олмон Отто Бисмарк буд. Дар зарфи 20 сол - аз соли 1871 то соли 1890 - у мамлакатро идора мекард. Бисмарк сиёсатмадори барчаста буд. Импера­ тор Вилгелм, ки он кадар хавсала ва кобилияти идоракунии д авл атр о надош т, хам еш а ба ф икру аки да ва хулосахои Бисмарк розй мешуд. Ба рейхстаг, ки он макоми намояндагии умумиолмонй буд, вакилон ба мухлати 5 сол итихоб карда мешуданд. Конститутсия хукукд инти- хоботиро ба мардхои аз 25- сола боло дод. Отто Бисмарк 56 Ш урой иттифок-палатаи болоии парламент ба хисоб ме- рафт. Онро интихоб намекарданд. Ин шуро аз намояндагони собик, шохигарию хокимии тамоми Олмон иборат буд. Аз 58 ваколатномаи шуро 17-тояш аз Пруссия буд. Ин холат имко­ ният медод, ки конуну кдрорхое, ки ба табъи вакилони Пруссия мувофик набуданд, нагузоранд, ки кабул шаванд. Ра- иси шурои иттифок канслер буд. Империяи Олмон давлати политсиявию ниммутлакияту нимдемократй буд. Хукуматдорони пруссиявй расму ойинхо ва одатхои ин музофотро дар тамоми империя пахн мекар­ данд. Мардум дар рухияи бар дигар халкхо афзалият доштани халки немис ва чангчуйй тарбия карда мешуд. Пешравии саноати Олмон. Баъд аз муттахидшавй, импе­ рияи Олмон тез тараккй мекард. Дар як муддати кутох он аз Англия ва Фаронса пеш гузашт. Соли 1912 дар Олмон ис­ техсоли чуян нисбат ба Фаронса 5 маротиба зиёд шуд. Сохт- мони роххои охан аз 21471 километри соли 1871 дар соли 1900 ба 49878 километр расид. Заводхои химиявии Олмон аз се ду хиссаи рангхои чахони- ро истехсол мекарданд. Дар ин давра тамоми саноати бо- фандагии чахонй газворро бо рангхои дар Олмон истехсол- карда рангубор мекард. Дар натичаи марказонидани саноат молхои саноатй бештар дар фабрикахои калон истехсол карда мешуданд. Дар Толори мошипхон станснни паркий маркази дар Берлин. Соли 1890 57 байни онхо заводхои пулодгудозй ва аслихдсозии Крупп мавкеи намоёнро ишгол карданд. Соли 1875 дар корхонахои ин сохибкори калон хамагй 122 нафар коргарону мутахасси- сон кор мекарданд, лекин дар охири аср 45 хазор нафар ва дар арафаи Ч,анги якуми чахонй бошад, зиёда аз 80 хазор нафар коргарону механикхо ва мухандисон кор мекарданд. Солхои 1871 - 1873 дар империяи Олмон системаи ягонаи пулй - маркаи тиллой чорй карда шуд. Соли 1875 бонки Прус­ сия ба бонки Империя мубадцал гардид. Он ба тараккиёти бо- суръати иктисодии Олмон кумак расонид. Аз Фаронса кашида гирифтани музофотхои бойи Элзас ва Лотарингия ва товони 5-миллиард франки чангй аз ин давлат ситонидашуда низ ба нафъи тараккиёти саноати Олмон кор фармуда шуданд. Табадцулоти саноатие, ки дар солхои 90-ум ба охир расид, Олмонро дар Аврупо ба чойи аввал ва дар чахон баъд аз ИМА ба чойи дуюм баровард. Ба вучуд омадани инхисорхо. Дар асоси марказонидани ис- техсолот, шумораи иттиходияхои инхисорй мунтазам зиёд мешуд. Дар Олмон шакли аз хама маъмули инхисорхо кар- телхо ва синдикатхо буданд. Ин инхисорхо иттифоки корхо- нахое буданд, ки сохибонй онхо бо рохи созиши якчоя нарху навои молхои ^стехсолкардаи худро дар дарачаи муайян ни­ гох медоштанд, хачми истехсоли молро муайян менамуданд, бозори молфуруширо дар байни худ таксим мекарданд ва гайра. Баъзеи онхо нихоят калон шуда буданд. Масалан, синдиката ангишти- стехсолкунии Рейн-Вестфалия дар соли 1910 ба 95,4 фоизи истехсоли умумии ангишти музофот назорат мекард. Дар саноати маъданкор- кунй синдикате ба вучуд омад, Вилгелми II 58 Яке аз заводной Крупп. ки хамаи заводхои пулодгудозиро муттахид намуд. Саноати ваз- нини мамлакат дар дасти 30 инхисори пуркувват буд: консернхои Крупп, Тиссен, Стиннес ва дигарон. Саноати электротехники аз тарафи ду ширкати калонтарин назорат карда мешуд: «Симменс-Галске» ва «АЗГ». Дар саноати химявй ду гурухи инхисор ташаккул ёфтанд. Дар киштисозй ду ширкат инхисор буданд: «Ллойди Олмони Шимолй» ва «Гамбург-Америка». Картелхо ва синдикатхо бо бонкхо сахт алокаманд буданд. Соли 1899 нух бонк то 83 фоизи сармояи бонки Олмонро дар ихтиёри худ доштанд. Сохибони корхонахои саноатй маъму- лан аъзои раёсати бонкхо буданд. Бонкчиён бошанд, дар идораи корхонахо вазифахои маъмуриро ба ухда доштанд. Як бонки Олмон, ки 3 млрд марка сармоя дошт, дар 200 корхонаи саноатй сахмдор буд, яъне бонкхои Олмон дар сохтани корхо­ нахои саноатй фаъолона иштирок мекарданд. Киштии ка. юни харбии немисии “Вестфалия”, ки нбтндои асри XX сохта шудааст. 59 Дар охири асри XIX - аввали асри XX ба хорича баровардани сармоя барои Олмон ахамияти калон пайдо кард. Сармоядорон маблагхои худро ба иктисодиёти Аврупои Ч,анубу Fap6n, Шарки Наздик ва Америкаи Чднубй мебароварданд. Сармояи ба хо­ рича содиркардаи Олмон дар соли 1912 ба 12,5 млрд ва дар соли 1914 бошад, ба 44 млрд марка расид. Сармоядорони ол­ монй аз содироти сармоя даромади бузург ба даст медаро- варданд. Вазъи кишоварзии Олмон. Дар Пруссияи Шаркй за- минхои помешикхо (заминдор) майдони сеяки тамоми кишт- зорхоро дар бар мегирифтанд, дар Померания бошад, кариб нисфи онро. Хочагии помешикии сармоядории пруссиявй бокимондахои зиёди крепостнойиро нигох медошт. Поме- шикхои Олмон дар хочагихои худ мехнати кирояро ис­ тифода мебурданд. Батракхо (коргарони кироя) аз помешикхо китъаи за- минро ичора гирифта, ба ивази он вазифадор буданд, ки хан- гоми киштукору чамъоварии галладона бо хамрохии ахли оилаашон дар замини помешик кор кунанд. Дар гарбтари дарёи Элба помешикон камтар ва хочагихои майдаю миёнаи дехконй зиёдтар буданд. Дар дехоти ин чо гроссбаурхо, яъне помешикхои калон хукмронй мекарданд. Дар Олмони Чднубй - Баден, Бавария, Вюртемберг хам хочагихои дехконии миёнаю хурд аз хочагихои калон бисёртар буданд. Яке аз корхонахои ширкати байналми- лалии кишгнсозин “Г амбург-Амрико” 60 Ин вакт дар тамоми Олмон то 3 миллион нафар дехконо- ни камзамин буданд, ки хдр кадоми онхо то 2 га Замин доштанд. Ингуна хочагихо нисфи умумии хочагихои дехконии Олмони хамонвактаро ташкил мекарданд. Сохибони асосии Замин ва хокимият юнкёрхо ва гроссбауэрхо (дехконони бадавлат, ки дар заминхояшон батракхоро кор мефармуданд) буданд. Сиёсати тачовузкоронаи хоричии Олмон. Империализми ча- вони Олмон ба арсаи сиёсати чахонй баромад. Дар охири асри XIX - аввали асри XX мубориза барои бозорхо ва тайёрй ба­ рои бо зурй аз нав таксим карданй чахон максади асосии сиё­ сати хоричии ин империя гардид. Бисмарк дар назди худ ва- зифа гузошт, ки мавкеи бай- налхалкии Олмонро пурзур ку­ над. Барои хамин, соли 1873 бо Русия ва Австро-Венгрия шарт­ нома бает. Дере нагузашта, Фа­ ронса лашкари хуб мусал- лахшуда ташкил намуд. Бисмарк фикр кард, ки Фаронса барои Элзас ва Лотарингия аз Олмон касос гирифтанй аст. Канслер ният дошт, ки Олмон бар зидди Фаронса-чанг cap ку­ над. Вале ба ин кор Англия ва Русия монеъ шуданд. Онхо аз хад зиёд пурзуршавии Олмонро намехостанд. Олмон хам ба Ру­ сия халал мерасонд, вале аз чанги зидди вай метарсид. Баъд аз галаба бар Туркия, дар чан­ ги солхои 1877-1878, махз Бисмарк нагузошт, ки Русия аз Авва.пи1 каламравс, ки дар Африкой Fap6B солхои 1883-1884 точирн шахри Бремен Людеритс забт карда буд. 61 самараи галабааш бар Туркия истифода барад. Конференсияи байналхалкии соли 1878-и Берлин махз бо «ёрии» у ба музаф- фариятхои Русия бар Туркия хати батлон кашид. Баъди ин муносибатхои байни Олмон ва Русия боз хам тезу тундтар шу­ данд. Сиёсати хоричии Олмон сол то сол хусусияти тачовузкорона мегирифт. Тараккиёти сармоядории инхисорй Олмонро водор ме­ кард, ки ба аз нав таксим карданй чахон тезтар шуруъ кунад. Ба вай дар ин чанг иттифокчиён даркор буданд. Соли 1879 ба Олмон муяссар шуд, ки ба Австро-Венгрия иттифоки харбй бандад. Соли 1882 ба ин иттифок Италия хам дохил гардид. (Дар хусуси ташкилёбии ин паймони харбй, ки он «Иттифоки Сегона» ном дорад, дар параграфхои 1 ва 2 муфассал сухан ронда шудааст). Забткорихои аввалини империям Олмон. То миёнахои солхои 80-ум Олмон дар Аврупо сиёсати континенталиро пеш мебурд. Мохияти он дар ин китъа мустахкам карданй мавкеи Олмон буд. Соли 1884 Олмон дар Африко ба амалиёти фаъолона шуруъ кард. Мохи апрели хамон сол точири бременй Люде­ ритс димогаи Ангоа-Пекинро, ки дар сохилхои чанубу гарбии Африко аст, ба зери итоати Олмон даровард. Худи хамон сол Олмон Того, Камерун, кисми шимолии Гвинея ва чазирахои назди Гвинеяро забт намуд. Соли 1885 дар шаркии Африко Заминеро хамрохи чазираи Занзибар ишгол кард, ки он баъдтар «Африкои Шаркии Олмон» ном гирифт. Баъди забти мустамликахо, хукумати Олмон карор дод, ки флоти пурзури тичоратй ва харбй бунёд созад. Барои ин Рейхстаг маблаги зарурй хам чудо кард. Олмон ба чангхои нави истилогарона тайёрй медид. Дар солхои 90-ум сармоядорони калонтарин ва юнкёрхо накшаи хукмрони чахон шудани Олмонро тартиб доданд. Онхо максад доштанд, ки империяи бузурги мустамликадории Олмонро ташкил намоянд. Княз фон Бюлов, ки баъд аз Отто Бисмарк канслер таъин шуда буд, боре руйрост изхор кард: «Акнун он даврахое, ки халкдои дигар Замину обро дар байни худ таксим мекарданду мо танхо ба Осмони кабуд каноат ме- кардем, гузашта рафтанд... Мо хам барои худ дар зери Офтоб чой талаб мекунем». 62 Олмони импералистй ин гуфтахои канслер Бюловро татбик мекард. Дар охири солхои 90-ум немисхо нимчазираи Шанду- ни Чинро забт карда, дар ин чо барои худ пойгохи харбй сохтанд. Дар Укёнуси Ором галлачазирахои Маршалл, Коро- лин ва Марианро ба даст дароварданд. Дар соли 1900 бошад, лашкари Олмон бо хамрохии сипохиёни давлатхои дигари империалиста дар чазодихихои вахшиёнаи мардуми Чин иштирок карданд. Баъди Шарки Дур диккати империалистски Олмон боз ба Африко чалб шуд. Онхо Марокаш ва Гибралтарро забт карда, дар он чойхо бар зидди ракиби асосии худ - Англия пой- гоххои харбй сохтанд. Империалистони Олмон ба Ш арки Наздик хам бо чашмони харисона менигаристанд. Ин чоро хам ба даст даровардани буданд. Барои ин кор императори Олмон Вилгелми II соли 1898 бо бахонаи зиёрати «тобути Худо» ба Фаластин сафар кард. Дар рох у бо султони Туркия вохурда, дар барои сохтани рохи охане, ки бояд аз Босфор огоз ёфта, ба воситаи Осиёи Хурд ба Багдод ва то ба халичи Форс мерасид, гуфтушунид карда, розигии уро гирифт. Ин рохи охан Олмон­ ро бо Осиё мепайваст. ХУЧЧЛТ КОНСТИТУТСИЯИ ИМПЕРИЯМ о л м о н (Рейхстага Муассисони империяи Олмон 16 апрели соли 1871 кдбул кардааст) I. КАЛАМРАВИ и т т и ф о к ; Моддаи 1. Кдламрави иттифок, аз давлатхои зерин иборат аст: Пруссия бо хдмрохдш Лаунберг, Бавария, Саксония, Вюртембург, Баден, Гессен, Макленбург - Шверин, Саксен - Веймер, Макленбург - Стрелитс, Ол- денбург, Брауншвейг, Саксен - Майнинген, Саксен - Алтенбург, Саксен - Ко­ бург - Гота, Ангалта, Шварсбург - Рудолфштадт, Шварсбург - Зондерсгаузен, Валдак, Шаумбург - Литсе, Липпе, Любек ва Гамбург. П. КОНУНГУЗОРИИ ИМПЕРИЯ Моддаи 2. Империя дар кдламрави иттифокй дар асоси Конститутсияи маз­ кур хукуки к,онунгузорй дошта, конунх,ои империявй нисбат ба к;онунх,ои хдр як давлат волоият доранд... Моддаи 4. Назорат аз тарафи империя ва конунгузории вай корх,ои зеринро дар бар мегиранд. 63 1) кдрорхои марбут ба озодии хдракат... хукукдои шахрвандй, шиносно- махо, политсия барои хоричиён, ба косибй шугл варзидан... 2) цонунгузории гумруку тичорат ва к,онунгузорй дар бораи андозхо, ки ба­ рои зарурати империя истифода бурда мешаванд; 3) муайян намудани системаи ченакхо: дарозй, тангахо ва вазнхо... 7) ташкили хифзи умумии тичорати Олмон дар хорича, бахрнавардии ол­ монй, парчами бахрии он ва сохти умумии намояндагии консулие, ки аз хисоби маблаги империя таъмин карда мешавад; 8) кори рохл охан... 10) кори почта ва телеграф.. 13) конушузории умумй оид ба хамаи хукук,и шахрвандй ва чиной... 14) лашкар ва флоти харбии империя... Моддаи 5. Крнунгуэории империявй аз чониби Шурой иттифок, ва Рейхстаг ба амал бароварда мешавад. Барои конуни империявй ризоияти аксарияти одии хдр ду мачлис кифоя аст. ш. ш у р о и и т т и ф о к ; Моддаи 6. Шурои иттифок, аз намояндагони аъзои иттифок, иборат мебо- шад; овозхо дар байни онхо чунин так,сим мегарданд, к и П руссия бо якчо- ягии овозхои собик,и Ганновер, К ургессен , Голш тейн, Н ассау ва Франкфурт...............................17 овоз Бавария .................................... 6 овоз Саксония.................................. 4 овоз Вюртембург............................. 4 овоз Бадан......................................... 3 овоз Гессен........................................ 3 овоз Макленбург-Шверин............. 2 овоз Брауншвейг.............................. 2 овоз дорад... (аъзои дигари иттифок; дар Шурои иттифок яковозй гирифтанд. Шурои иттифок аз 58 намояндаи аъзои иттифок иборат аст. Шархи Т.З.) Хдр як узви иттифок, метавонад ба Шурои иттифок, хамон кадар вакил таъин кунад, ки чй андоза овоз дорад, лекин хамаи намояндагони як давлат метавонанд (дар шурои иттифок;) якчоя намояндагй кунанд. Эзох: дар ин чумла калимахои дар кдвсайнбударо котиб барои равонтару фахмотар баромадани чумла дохил кардааст. IV. РАИСИКУНАНДА Моддаи 11. Раисй дар Иттифок, ба шохи Пруссия тааллук, дорад, ки марта- бааш императори Олмон мебошад. Император дар муносибатхои байналхалкй хамчун намояндаи империя баромад намуда, аз номи империя чанг эълон меку­ над, сулх мебандад, ба иттифокдои дигар дохил мешавад... Барои эълони чанг аз номи империя ризоияти зарурии Шурои иттифок, за­ рур аст, ба шарте ки хучум ба кдламрави иттифок ва ё сохили он ба амал нао- мада бошад... 64 Моддаи 12. ХУКУКи Шурои иттифок ва Рейхстагро даъват намудан, кушода эълон кардан, мавкуф гузоштан ва пушидан эълон кардан ба император таал­ лук дорад. Моддаи 15. Раисй дар Шурои иттифок ва рохбарй ба коркой он ба канслери иттифоки, ки шок таъин мекунад, тааллук дорад. Моддаи 17. Хукуки тайёр кардан ва эълон намудани конунхои империявй ва назорат аз болои ичро и онхо ба император тааллук дорад. Моддаи 18. Император амалдоронро таъин мекунад, барои садокдт ба им­ перия савганд ёд карданй онхоро таъмин менамояд ва дар сурати зарурй ис- теъфояшонро эълон мекунад. Моддаи 20. Рейхстаг тавассути интихоботи умумй ва бевосита бо овозхои пинхонй интихоб карда мешавад... Моддаи 32. Аъзои Рейхстаг мохона ва ё музди дигар намегиранд. IX. СИПОХИ ИМПЕРИЯ Моддаи 61. Баъди эълони Конститутсияи мазкур дар тамоми империя бояд таъчилан бо пуррагй конунгузории харбии пруссиявй чорй карда шавад... Моддаи 63. Хамаи нерухои хдрбии империя сипохи ягонаро ташкил меку­ нанд, ки хам дар шароити осоишта ва хдм дар шароити чанг дар зери фармон- дехии император мебошанд... Моддаи 68. Дар мавридхое, ки дар кдламрави иттифок ба амнияти чамъи- ятй хатар тахдид мекунад, император хар як кисмати онро дар холати харбй эълон карда метавонад.____________________________________________________ САНАХОИ МУХИМ 1.1871- 22 давлат ва 3 шахри озоди олмонй дар шахри Версал чамъ омада, карор кабул карданд, ки дар як мамлакат муттахид мешаванд 16.IV.1S71 - Рейхстага Муассисон Конститутсияи умуми- олмониро кабул кард, ки мувофики он ин давлат империяи Олмон ном гирифт 1871 -1873 - дар империяи Олмон чорй карда шудани системен ягонаи пулй - марка 1878 - Конференсияи байналхалкии Берлин барои аз нав дида баромадани шартномаи сулхи Сан-Стефано аз тарафи Олмон, Италия ва Австро-Венгрия; созмон дода шудани паймони харбии «Иттифоки Сегона» 1884- дар Африко ба амалиёти фаъолона гузаштани империяи Олмон 65 1885 - Занзибар ва баъзе чойхои дигари Африкоро забт карданй империяи Олмон 1898 - ба Фаластин сафар карданй императори Олмон Вилгелми II, аз султони Туркия оид ба сохтани рохи охани Багдод ичозат гирифтани у ---- САВОЛ ВА СУПОРИШ --------------------------------------------- 1. Муттахидшавии давлатхои Олмон чй тавр ба амал омад? 2. Баъди муттахидшавй, Олмон чй хел давлат шуд? 3. Дар бораи Шурои иттифок, ва Рейхстаги империявии Олмон маълумот дихед. 4. Дар бораи пешравии саноати Олмон мисолхо биёред. 5. Дар Олмон кадом хел инхисорхо ба вучуд омаданд? Номи чанд инхисорро гуед ва онхоро шарх дихед. 6. Вазъи кишо- варзй дар Олмон дар кадом холат буд? 7. Чаро дар охирхои асри XIX Олмон сиёсати тачовузкоронаи хоричиро пеш ги­ рифт? 8. Кай Конститутсияи давлатхои олмонии дар як ит­ тифок муттахидшуда кабул карда шуд? 9. Дар бораи канслери нахустини империяи Олмон - Отто Бисмарк маълумот дихед. 10. Дар дахсолахои охирини асри XIX империяи Олмон кучохоро ишгол карда, ба мустамликаи худ табдил дод? 11. Аз руйи фахмиш, ба саволхои зерин чавоб гардонед: а) мувофики Конститутсияи им- иериявии Олмон, ин давлат аз кадом давлату шахрхо ташкил ёфт? б) конунгузории империявй чй тавр буд? в) Шурои иттифок чй тавр ташкил меёфт? г) вазифахои раиси Шурои иттифок ва Рейхстагро муайян кунед. 12. Аз мавзуъ хулоса бароред. § 8. РУСИЯ ДАР НИМАИ ДУЮ МИ АСРИ ХГХ Сохти иктисодии Русия. Шикает дар чанги Крими солхои 1853 - 1856 нишон дод, ки Русияи як вактхо жандарми Аврупо буда, ба давлати акибмонда табдил ёфтааст. Ба ин, пеш аз хама, мавчудияти тартиботи крепостнойии Русия сабабгор буд. Инро шохи нави Русия - Александр II, ки соли 1855 ба тахт нишаст, хуб мефахмид. Бинобар ин, 19 феврали соли 1861 тартиботи крепостнойиро «аз боло» бекор кард. Баъди ин Ру­ сия ба рохи сармоядорй даромад. Дехконони аз асорати кре- постнойй озодгардида барои пешравии саноат манбаи арзони мехнати кироя гардиданд. Сармоядорон ва сохибкорони Русия бештар корхонахои калони саноатй мехостанд. Дар ибтидои асри XX корхонахое, ------------------------- ------------ ------------------ 66 ки коргарони онхо зиёда аз 500 нафар буданд, 50 фоизи корга­ рони Русияро ташкил мекарданд. Аз руйи марказонидани ис- техсолот Русия дар Аврупо ба чойи аввал баромад. Вале аз руйи дигар нишондих,андах,ои иктисодй аз мамлакатхои мута- раккй хеле акиб мемонд. Дар Русия аввалин инхисорхои сармоядорй дар охирхои асри XIX ба вучуд омадаанд. Дар натичаи суръати тези мар- казонида шудани саноат иттиходияхои инхисорчиён ба вучуд омаданд. Шакли маъмули иттиходияхои инхисории Русия синдикатхо буданд. Соли 1902 синдикат оид ба фуруши махсулоти маъданкоркунй - «Продамет» ва «Продвагон» ба фаъолият cap карданд. Онхо кариб дар тамоми Русия ба ис­ техсол ва фуруши маъдану маснуоти маъданй, ангишт ва ва­ гон назорат мекарданд. Дар Русия дар ин давра макоми бонкхо баланд шуд. Онхо барои сохтани корхонахои нав ва васеъ карданй истехсолот ба сохибкорон пул карз медоданд. Худашон хам ба саноат маблаг мегузоштанд. Марказонидани сармояи бонкй ба амал меомад. Ду бонки калонтарин - Бонки Байналхалкии Петер­ бург ва Бонки Русияю Осиё ва баъзе бонкхои дигар дар та­ раккиёти саноату тичорат сахми калон гузошта, онхоро ба зе­ ри назорати худ дароварда буданд. Инхисорхои саноатй хам кушиш мекарданд, ки дар сармоядории бонкй сахмдор бошанд. Х,амин тарик, омезиши ду намуди сармоя - саноатй ва бонкй ба амал меомад. Русия тавассути сармояи худ саноати пешкадами мамла- катро бунёд карда метавонист. Барои хамин ба воридшавии сармояи хоричй эхтиёчи зиёд надошт. Дар кишоварзй маъмулан тартиботи феодалию крепост- нойй вучуд дошт. Сарфи назар аз ин, дар ин соха хам баъди 19 феврали соли 1861 охиста-охиста муносибатхои сармоядорию сохибкорй ба вучуд меомаданд. Фаъолияти хочагии кулакхо дар ин бора далолат мекунанд. Сохти сиёсии Русия. Дар Русия дар сари хокимият подшох ва помешикхо меистоданд. Дар идоракунии давлат харбиён хам макоми баланд доштанд. Сохти сиёсии давлат мутлакияти подшохй буд. Ягон макомоте набуд, ки хокимияти подшохро махдуд карда тавонад. 67 Ислохоти буржуазии солхои 60-ум - 70-уми асри XIX ба хокимияти марказии Русия тамоман дахл накард. Халк мисли пештара аз хукукхои сиёсй махрум буд. Подшох - Николайи И, ки соли 1894 ба чойи Александри III ба тахти подшохии Русия нишаст, шохи помешикон буд. У мамлакатро бештар ба нафъи онхо идора мекард. Буржуазияи пешкадами Русия ба хокимияти мутлаки подшохй мухолиф буд, вале аз сабаби камшуморй. надоштани эътимоди баланд дар байни омма, надоштани тачрибаи муборизаи сиёсй ва номуташаккилй алайхи хокимияти мутлаки подшохй мубориза бурда наметавонист. Вай аз гузашткунихои ночизи подшох мар- бут ба демократикунонии хаёти чомеа хам розй буд. Сиёсати хоричии Русия. Дар нимаи дуюми асри XIX сиёсати хоричии Русияи подшохй чун дар асри XVIII ва нимаи аввали асри XIX самтхои муайян дошт. Дар ин давра он, асосан, бар зид­ ди Туркия ва Эрон нигаронида шуда буд. Аз хамин сабаб, дар зарфи каме зиёдтар аз 50 сол Русия бар зидци ин давлатхо чан- дин маротиба чанг эълон кардааст. Русияи подшохй мехост, ки 1\афкозро ба даст дарорад, Кримро аз они худ кунад, Бахри Сиёхро аз Туркия кашида гирифта, барои худ ба Бахри Миё- назамин рохи обй кушояд ва дар нимчазираи Балкан мавкеи стратигй пайдо намояд. Натичаи хамин сиёсат буд, ки Русия Кдфкозро ба мустамликаи худ табдил дод. Агар Русияи под­ шохй дар самти Кафкоз мавкеи худро мустахкам карда бошад, дар Крим мавкеи ночизе, ки каблан дошт, дар натичаи дар Чднги Ьурими солхои 1853 - 1856 аз Туркия сахт шикает хур- дан, онро пурра аз даст дод. Англия ва Фаронса намехостанд, ки дар шахси Русия ракиби пурзури зафарманде дошта бошанд. Барои хамин, дар чанги Ьурим онхо ба Туркия дасти ёрй дароз карданд ва имко­ ният фарохам оварданд, ки Русия шикает хурад. Дар нимаи дуюми асри XIX Русияи подшохй сиёсати хо­ ричии худро, асосан, ба Крим, Балкан, Чин ва Осиёи Марказй чалб намуд. Вай мисли пештара ният дошт, ки Кримро аз Туркия кашида гирад, мавкеи худро дар нимчазираи Балкан мустахкам кунад. Инчунин. Осиёи Марказиро ишгол кунад ва дар наздикии Ч,опон барои сипохи худ пойгоххои харбй созад, --------------------------------------- ... 68 то ки баъд забткорихои худро аз он чо дар Шарки Дур огоз намояд. Аз ин ру, аз Чин барои аз болои хоки он то нимчази­ раи Ляодун сохтани рохи охани УКВЖД, ки аз ин давлат ичо- ра гирифта буд, ичозат мегирад. Аз соли 1847 cap карда, Русия ба забти Осиёи Марказй даст зада, гурухи калони лашкарашро ба самти бахри Арал фи- ристод. Лашкари дигари Русия соли 1853 калъаи Окмасчид (Кизил Урдаи хозира)-ро ишгол намуд. Вале Ч,анги Крим самти сиёсати хоричии хукумати подшохиро тагйир дод. Би- ноан, то соли 1864 Осиёи Марказиро ба холи худ гузошт. Аз соли 1864 cap карда, то соли 1895 Русияи подшохй паси хам каламрави хонигарихои Куканду Хева ва Аморати Бухо- роро забт намуда, ба мустамликахои худ табдил дод. Хднуз амалиёти чангй дар Осиёи Марказй ба анчом нарасида буд, ки таваччухи сиёсати хоричии Русия аз нав ба Балкан чалб шуд. Дар ин чо халкхои славянй ва халкхои дигари. сокини ин вшмчазира ба муборизаи миллию озодихохии зидди туркх,о бар- хостанд. Мохи апрели соли 1877 сипохиёни Русия ба ёрии онхо шитофта, дар аввали соли 1878 дар ин чо бар лашкари Туркия дастболо шуданд ва 3 марти соли 1878 дар махаллаи Сан-Стефанои наздикии шахри Константинопол Созишномаи сулхро ба имзо расониданд. Вале худи хамон сол Конгресси Байналхалкии Берлин бо ташаббуси Олмон, Англия ва Фа­ ронса барпо гардида, музаффариятхои Русияро дар нимчази­ раи Балкан ва Бахри Сиёх ба нестй расонид. Баъди халли «масълаи Осиёи Марказй» дар охири асри XIX - аввали асри XX дикдати сиёсати хоричии Русия бештар ба Шарки Дур чалб шуд. Ин вакт Русия дар нимчазираи Ляо­ дун шахр- истехкоми харбии Порт - Артурро бо суръати том месохт ва ният дошт, ки аз ин чо сиёсати истилогаронаи хешро дар Шарки Дур тезтар пиёда кунад. Х,амин буд, ки вай бо Чрпони империалиста чавон ру ба ру шуд. Дар натича, чанги солхои 1904 - 1905-и Русия ваЧ,опон ба амал омад. МАЪХАЗ ВА САНАДХО АЗ КАРОР ДОДЕ, КИ ДАР БАЙНИ РУСИЯ ВАЧИН 15(27) МАРТИ СОЛИ 1898 МАРБУТ БА НИМЧДЗИРАИ ЛЯОДУН БАСТА ШУДААСТ Моддаи 1. Барои нерухои харбии бахрии русхо дар сохили Чини Шимолй таъмин намудани такягохи боэътимод аълохазрат императори Чин розй аст, ки бандархои Артур (Люодун-коу) ва Та-лян-ван (Далний - Т. 3.) бо хамрохии сохилхои дар наздикии ин бандарбуда барои истифодаи ичоравй ба хукумати Русия дода шаванд. Вале бо ин ичора харгиз хукуки олии аълохазрат импера­ тори Чин ба кдламрави номбурда вайрон карда намешавад. Моддаи 2. Сархади китъаи ба истифодаи ичоравй додашуда шимолтар аз халичи Та-лян-ван дар масофае мегузарад, ки барои химояи китъаи Замин аз тарафи хушкй зарур аст. Моддаи 3. Мухдати ичора аз рузи ба имзо расидани кдрордоди мазкур 25 сол мукдррар карда мешавад ва баъд мумкин аст бо ризоияти тарафайн аз та­ рной кдрордоди хар ду хукумат дароз карда шавад. Моддаи 4. Дар тули мухдати муайянкардашуда дар кдламрави аз тарафи русхо баичорагирифташуда ва обхои назди он фармондехии нерухои хушкигар- ду бахрй ва хам идораи олии шахрвандй пурра ба хукуматдорони русхо дода мешавад... Х,еч гуна нерухои харбии хушкигард ба кдламрави ба истифодаи ичоравй додашуда рох дода намешавад... Моддаи 5. Харду хукумат розианд, ки Порт- Артур хамчун бандари харбй барои киштихои русхо ва чиноихо дода шавад. Барои киштихои хдрбй ва тичоратии давлатхои дигар он бастааст. Та-лян-ван бошад, гайр аз як халичи дохилии он, ки чун Порт- Артур танхо барои зарурати флоти русхо ва чиноихо муайян карда шавад, кдламрави бокимондаи он бандар барои тичорати хоричй кушода хисобида шуда, ба он озодона даромадани киштихои хамаи миллагхо ичозат дода мешаванд... САНАДОИ МУХ.ИМ 1Н5 1S5H - чанги Крим ! -о г о з и истилои Осиёи М арказй аз тарафи Русияи ПОДШОХЙ 1 .55 - ба тахти п о д ш о х и и Русия ниш астани А лександри II 11>. -д а р Р у с и я бархам дод а ш удани хукуки крепостнойй - о г о з и м архалаи нави аз тараф и Русия забт карда шудани давлатхои Осиёи Марказй - дар махаллаи Сан-Стефано дар байни Туркия ва Русия баста шудани Созишномаи сулх 70 1878 - дойр гардидани Конгресси байналхалкии Берлин барои аз нав дида б аром ад ан и С озиш н ом аи сулхи Сан-Стефано 1895 - Аз тарафи Русия забт карда шудани давлатхои Осиёи Марказй: хонигарихои Куканд, Хева ва Аморати Бухоро -------- САВОЛ ВА СУПОРИШ ------------------------------------- 1. Вазъи иктисодии нимаи дуюми асри XIX-и Русияро муайян кунед. Дар он чо аз кай муносибатхои сармоядорй ба густариш огоз кар­ данд? Оё бархам додани хукуки крепостнойии 19 феврали соли 1861 ба ин икдом ягон муносибат дорад? 2. Дар Русия кадом инхисорхои аввалин ба вучуд омаданд? Онхоро номбар кунед. 3. Кадом бонкхои аввалин ва калонтарини Русияро медонед? Чаро сармояи саноатию бонкии Русия бо хамдигар омезиш меёфт? Оё ин раванд ба иктисо- диёти мамлакат ягон фонда мебахшид? 4. Кишоварзии Русия дар кадом холат карор дошт? 5. Дар бораи сохти сиёсии Русияи нимаи дуюми асри XIX чихо гуфта метавонед? 6. Николайи II кай ба чойи Александри III ба тахти подшохии Русия нишаст? Оё у ба системаи сиёсии мамлакт ягон дигаргуние ворид сохт? 7. Фаъолияти буржуазияи чавони озодихохи Русия ин вакг дар кадом холат буд? 8. Самгхои сиёсати хоричии Русияро дар нимаи дуюми асри XIX муайян кунед. Онхо чй максад доштанд? - а) дар Балкан; б) дар Крим ва хавзаи Бахри Сиёх; в) дар Кафкоз; г) дар Осиёи Марказй ва д) Шарки Дур. §9. РУСИЯ ДАР ИБТИДОИ АСРИ XX Чанги Русияю Ч°пон. Ба давраи сармоядории инхисорй дохил гардидани Русия ба вакте рост омад, ки дар байни мамлакатхои калонтарини сармоядорй барои аз нав таксим карданй чахон зидциятхо тезу тунд мешуданд. Русия хам дар ин катор меистод. Вай дар Шарки Дур ва хавзаи Укёнуси Ором манфиатхои худро дошт. Лекин ба он Ч °пони чавони империалистй халал мерасонид. Ин вакт дар мамлакат бухро­ ни инкилобй хам пухта мерасид. Барои баромадан аз ин бухрон, ба мутлакияти рус як чанги зафаровар лозим буд, то ки баъди он ба нерухои инкилобии мамлакат зарба занад. 71 Чопон ба чанги зидци Русия хануз аз солхои 90-ум тайёрй медид. Вай ният дошт, ки ин давлатро аз хавзаи Укёнуси Ором дур партояд ва бо хамин дар Ш имоли Чин мавкеи худро мустахкам кунад. Гайр аз ин, Чопон мехост, ки Корея ва Манчурияро низ ба даст дарорад. Вале Русия ба чанги дар пешистода онкадар тайёр набуд. Сохтмони рохи охани Транссибир, истехкомхои Порт-Артур, ки онро Русия дар нимчазираи Ляодуни аз Чин ба ичораги- рифта месохт, хануз ба охир нарасида буданд. Сохтмони ин иншоот бояд соли 1909 анчом меёфт. Дар хамин вазъият, чанг 27 январи соли 1904 бо хамлаи эс- кадраи Чопон ба дастаи киштихои флоти рус, ки ин вакт дар бандари Чемулпои Корея буц, огоз ёфт. Дар ин мухориба крейсери номии Русия «Варяг» ва канонеркаи «Корея» зарари калон дида, дере нагузашта гарк шуданд. Дар яке аз мухори- бахои сахти бахрй сарфармондехи флоти Укёнуси Ороми рус адмирал С. О. Макаров халок гардид. Моххои май - августа соли 1904 дар Порт-Артур ва Ляолян мухорибахои калон ба амал омада, ба фоидаи чопо- нихо анчом ёфтанд. Аз мохи май то мохи декабри соли 1904 Порт-Артур дар мухосира буд. Мухофизатгарони он баъд аз мудофиаи дуру дароз ва талафоти зиёд мачбур шуданд, ки ба Чопон таслим шаванд. Харигаи Русия дар ибтидон асри XX. 72 Мохи феврали соли 1905, баъди дар Мукден шикает хурда­ ни русхо, Николайи II аз хисоби киштихои флоти Балтика эс- кадраи чадиди киштихоро ороста, бар зидди чопонхо фи- ристод, вале флоти Чопон онро мохи майи соли 1905 дар наздикии Сусима торумор кард. Аз ин эскадра танхо 3 киштй тавонист, ки-аз мухосираи чопонихо хал ос шуда, то ба шахри русии Владивосток рафта расад. Дар ин мухориба Русия тала- фоти калони чонй хам дод. Инчунин, хазорхо нафар бахрна- вардон ба асорат афтоданд. Дар чанги зидди Ч,опон Русия шикает хурд ва мачбур шуд, ки мохи августа соли 1905 тавассути миёнаравии ИМА дар шахри Портсмута ин мамлакат ба Созишномаи сулхи тас- лимшавй имзо гузорад. Ч,опон дар натичаи галаба бар Русия ба максади худ расид. Русия аз Порт-Артур ва кисми чанубии чазираи Сахалин махрум гардид. Шикает дар чанги зидди Ч,опон бухрони инкилобиро дар Русия боз хам шадидтар гардонид. Сабаб ва максадхои инцилоби якуми буржуазй-демократии солхои 1905-1907. Ислохоти солхои 60-ум - 70-уми асри XIX харчанд Русияро ба рохи сармоядорй даровард, лекин зидци- ятхои сершумори чомеаро бартараф карда натавонист. Мухориба и Тсусима дар соли 1905. Чопон голиб баромад. 73 Бокдмондахои феодалй хануз хам дар мамлакат хукмрон бу­ данд ва ислохот масъалаи аграриро то охир ва одилона хал карда натавонист. Яке аз монеахои асосии пешравии Русия дар дехоти рус мавчуд будани чдмоаи дехконй ба шумор ме- рафт. Чдмоаро тарк карда рафтани дехконон мумкин набуд. Аз ин ру, онхо барои бархам додани он мубориза мебурданд. Бухрони иктисодии солхои 1900-1903 захматкашони Русияро боз хам кашшоктар кард. Хдзорон-хазор коргарон ва табакахои дигари мехнаткашон бекор монданд. Ин бухрон вазъи сиёсию ичтимоии мамлакатро низ беандоза тезу тунд гардонид. Империяи Русия давлати сермиллат буд. Дар он даххо миллату халкиятхои гуногун сокин буданд ва аз тарафи вели­ короссе» сахт истисмор карда мешуданд. Биноан, халкхои маз- луми империяи Русияи подшохй барои озодии худ мубориза мебурданд. Инкилоби дар пешистода дар ин империя занчири зулми мустамликавиро хам шикаста метавонист. Дар чанги зидди Ч,опон шикает хурдани Русия саршавии инкилобро тезонид. Мардум нагз фахмид, ки гунахгорони асосии ин фалокат мутлакият ва дастгохи бехунари давлатию харбии он мебошанд. Масъалаи аз хама асоситарини инкилоб бархамзании мут- лакияти подшохй ва сохиби Замин шудани дехконони безамин ва камзамин буд. Огози инцилоб. Якшанбеи хунин. Аксарияти коргарони фабрикаю заводи онвактаи Русия он дехкононе буданд, ки бо сабаби бархам хурдани хукуки крепостнойй кори кишоварзиро пар- тофта, ба шахрхо рафта, издихоми бузурги мехнати кирояро ташкил карда буданд. Якшанбеи хунин. 74 Вале онхо хануз аз рухияи дехконй ори набуданд ва ба «шох- падарчон»-ашон боварй доштанд. Жандармерия аз ин исти­ фода бурда, бо ёрии гумоштаи махфии худ-поп Гапон созмо- ни «Мачлиси коргарони руси фабрикаву заводхои шахри Санкт-Петербург»-ро ташкил кард, то ки ба фаъолияти ин табакаи мехнаткашон таъсир расонад ва нагузорад, ки вай ба сохти сиёсии мавчуда зиён оварад. Мувофики маслихати поп Гапон, пагохии барвакти якшанбеи 9 январи соли 1905 хазорон нафар петербургихо дар тан либоси идона, бо зану фарзандхояшон суратхои Николайи II ва Худову фариштахо дар даст дуохонон аз дунболи поп Г апон ба суйи Кдсри Зимистона рахсипор " шуданд. Хукуматдорон барои «пешвоз» гирифтани издихом тайёрии пухта дида буданд. Хдмин ки мардум ба майдони назди каср ворид гардид, сарбозон ба суйи онхо оташ кушоданд. Дар натича, зиёда аз 500 нафар одам куштаю ярадор шуданд. Якшанбеи хунин огози Инкилоби буржуазии рус буд. Рафти инки юб дар нимаи аввали соли 1905. Баъди якшан­ беи хунин мамлакатро мавчи намоишхои эътирозии мардуми башуромада фаро гирифт. Дар мохи январ зиёда аз 400 хазор Порт-Артури дар чухоеираафгодаро тирборон карданй Артиши Чопон 75 нафар одамон корпартой карданд. То аввали бахор дар корпартоихо то 800 хазор нафар ширкат варзид. Чунбишхои миллию озодихохона дар гушаю канорхои миллии империя низ ба амал омаданд. Хукумат вазъи Петербургро нихоят хавфнок дониста, ба он генерал Треповро бо ваколатхои фавкулодда хоким таъин кард. Дар айни замон дар Петербург ва шахрхои дигари мамлакат хабскунии оммавии иштирокчиёни инкилоб огоз ёфт, вале ин хам харакати инкилобиро паст карда натавонист. Аз хамин сабаб, хукумати подшохй ваъдахо медод. Подшох Николайи II кайфиати мардум ва вазъи иктисодию ичтимоии феълии мамлакатро ба хисоб нагирифта наметавонист. Мохи май мавчи корпартоихо боз хам зиёд шуд. I май намоишхои сершумори мехнаткашон ва буржуазия дар зери шиорхои сиёсй гузаштанд. Корпартоии аз хама калон ва дуру дароз, ки он 72 руз давом кард, дар корхонахои бофандагии Иваново-Вознесенск ба амал омад. Дар он то 70 хазор кор- мандони соха иштирок карданд. Корпартофтагон Шурои ва- килони худро интихоб карданд, ки вай аз 151 кас иборат буд. Шуро ваколатдор шуд, ки бо сохибони фабрикахо гуфтушу- нид карда, ба ичрои талабхои захматкашон муваффак шавад. 14 июни соли 1905 бахрнавардо- ни киштии флоти Бахри Сиёх «Княз Потёмкин Таврический» шуриш бардоштанд. Ба он матрос Григорий_ Вакуленчук рохбарй мекард. У аз тарафи афсари сияхкоре парронда шуд. Баъди ин рохбарии шуришро Афана­ сий Матюшенко ба ухда гирифт. Ба ин киштй танхо як киштии дигари флоти Бахри Сиёх «Ге­ оргий Победоносетс» хамрох шуду халос. Баъди сарсонию Ннклай П. 76 саргардоних,ои чандинруза «Потёмкин»-и исёнгар 18 июн мачбур шуд, ки ба сохилхои Руминия рафта, ба хукумати ин мамлакат таслим шавад. Шуриши «Княз Потёмкин Таврический» ва ошубхо дар артиш нишон доданд, ки лашкар ва флоти харбии бахрй ба хукумати подшохй со дик намебошанд. Таъхир кардан мумкин набуд, вагарна вазъияти мамлакат боз хам вазнинтар мешуд. Инро подшох Николайи II хуб дарк карда буд. Манифеста 17 октибр. Тирамохи соли 1905 дар корпартоии умумирусиягй зиёда аз 2 миллион нафар одамон иштирок карданд. Он шахрхои Санкт-Петербург, Москва, Киев ва шахрхои дигари Русияю музофотхои мустамликавии вайро фаро гирифт. Дар ин вазъият подшох гайр аз гузашт кардан илочи дигар надошт. Николайи II мачбур шуд, ки ба «Эъломия» («Манифест») 17 октябр имзо гузорад. Дар он даъват карда шудани Думай давлатй, озодихои демократа: озодии сухан, матбуот, мачлисхо, гирдихамоихо, ташкилотхо ва озодии вичцон ваъда карда шуда буданд. Ин озодихо дар натичаи муборизаи оммавии хамаи куввахои инкилобй ба даст дароварда шуданд. Дар арафаи инкилоб ва баъди баромадани «Эъломия»-и шох, нерухои нави сиёсй ташкил ёфтанд. Соли 1902 Х,изби Сотсиалистии Инкилобй (СР, бо ифодаи «эсер» ном бурда мешуд), соли 1903 Х,изби Сотсиал- Демократии коргарони Русия» (РСДРП), соли 1904 Демократхои Конститутсионй (КД-бо ифодаи «кадет» ном бурда мешуд) ва мохи Пётр Аркадьевич Столыпин октябри соли 1905 Х,изби Октябрчиёи бо номи «Иттифоки 17- уми Октябр» ба фаъолият шуруъ мекунанд. Аз «Эъломия»-и 17 октябри подшохй 3 хизб - эсерхо, кадетхо ва октябристхо каноатманд буданд. Ин хизбхо бархам хурдани хокимияти подшохиро шарт ва зарур намешумориданд. Кисми зиёди ахли мехнат низ аз «Эъломия» розй буд. РСДРП бошад, тарафдори то бархамхурии мутлакият давом додани мубориза буд. Сарфи назар аз макеи РСДРП, аксарияти ахолии мамлакат «Эъломия»-и Николайи И-ро хуб истикбол карданд. Аз ин ру, баъди эълон гардидани он инкилоб ру ба ташаккул ниход. Думахои I ва II давлатй. Дар охирхои мохи апрели соли 1906 Думай I давлатй даъват карда шуд. Конуни интихоботй интихоботро барои дехконон-чорзинагй, барои коргарон- сезинагй ва барои дворянхою буржуазия-дузинагй, яъне нобаробар муайян карда буд. Коидахои намояндагй низ барои табакахои гуногун як хел набуданд. Дворянхо метавонистанд аз дехконон аз хар 2 хазор кас, буржуазия аз хар 4 хазор кас, дехконон аз хар 30 хазор кас ва коргарон аз хар 90 хазор кас I вакил интихоб кунанд. Инчунин. ин конун махдудиятхои молумулкй ва синнусолй хам дошт. Аз ин ру, на хамаи одамон хукуки интихоботй гирифтанд. Шурои давлатй хукуки палатаи Олии Думаро гирифт. Нисфи аъзои онро худи подшох таъин мекард. Лоихди конунхо танх,о баъди тасдики подшох хукуки конунро мегирифтанд. Бинобар ин. баъди даъвати Думай I хам Русия давлати хокимияти мутлакдор мондан гирифт. Лекин он аз тарафи Думай давлатй то як дарача махдуд карда шуд. Думай I давлатй барои подшох ва чонибдорони у гапнодаро баромад, чунки фраксияи трудовикхо бар хилофи манфиатхои помешикхо масъалаи халли Заминро ба мухокима пешниход кард. Бинобар ин, Николайи И, хамчун сарвари давлати феодалй, онро «балвогар» номида, мохи июни соли 1906 пароканда кард. Ибтидои соли 1907 Думай II давлатй карда шуд. Вале он аз Думай I хам гапнодаротар буд. Ин дума дар даврае даъват карда шуд, ки инкилоб аллакай ба шикает дучор гардида буд. 78 Барои хдмин. мутлакият бе ягона тарсу харос 30-юми июни соли 1907 Думай Н-ро хам барх,ам зад. Инкилоб ва фаъолияти ду думай давлатй нишон доданд, ки дар мамлакат ислохот гузаронидан лозим аст, ки яке аз чузъхои мухимтарини он масъалаи Замин мебошад. Ислохоти аграрии Столипин. То соли 1905 мутлакият чамоаи дехотии русро бо хар рох мухофизат мекард. Он барои ситонидани андоз, сафарбарй ва сарбозй ва аз тарафи помешикон истисмор карданй дехконон воситаи хеле кулай буд. Вале инкилоб нишон дод, ки минбаъд нигох доштани чамоаи дехконй барои мутлакияти Русия хавфи калон дорад. Доирахои пешкадами мамлакат сохти чамоавию патриархалй (падаршохй)-и Русияро хамчун яке аз монеахои асосии пешравии мамлакат медонистанд. Барои хамин, аз хукумати подшохй бархам додани онро талаб мекарданд. Дар зери сарпарастии яке аз шахсони мансабдори калони давлатй лоихаи ислохоти аграрй пешниход карда шуд ва 9 ноябри соли 1906 Николайи II ба зери амр дар бораи ислохоти аграрй имзо гузошт. Баъдтар Шурои давлатй дар ин бора конун хам баровард. Ин ислохот мувофики санаи аз тарафи подшох тасдиккарда «Конуни 14 июни соли 1910» номида шудааст. Бо хамин, чамоаи дехконони рус бархам хурд. Дехконон тавассути чамоаи озодгардида сохиби Замин шуданд. Ислохоти аграрй аз кисмати аврупоии мамлакат ба гушаю канорхои дурдаст, аз он чумла, ба мустамликахо мухочир карданй дехкононро дар назар дошт. Ин конун бояд дар зарфи 10 сол амалй мегардид. Ислохоти аграрии Столипин кишоварзиро хам ба рохи сармоядорй даровард. Вай барои камол ёфтани сохибкорй ва муносибатхои бозоргонй дар шахру дехоти Русия шароити мусоид мухайё менамуд. Сарфи назар аз ин, суйикасди душманони ислохот ба чони сарвари ислохоти аграрй Столипин, Ч,анги якуми чахонй ва нихоят табадцулоти болшевикии мохи октябри соли 1917 барои пурра ба амал баровардани ислохоти аграрии соли 1906 эълонкардаи Николайи II халал расониданд. 79 МАЪХАЗВА САНАЛХО 1. АЗ СОЗИШНОМАИ СУЛХД БАЙНИ РУСИЯ ВА ЧОПОН, КИ ДАР ПОРТСМУТ 23 АВГУСТИ (5 СЕНТЯБРИ) СОЛИ 1905 БА ИМЗО РАСИДААСТ Моддаи 2. Русия ва Чопон ухдадор мешаванд, ки: 1) аз Манчурия пурра дар як вакт кучонида шаванд, гайр аз кдламраве, ки ба нимчазираи Ляодуни ичоравй дохил намешавад. 2) хамаи к,исматх,ои Манчурия, ки феълан дар ишголи русхо ва чопонхо ва ё дар зери назорати онхо мебошанд, ба пуррагй ба Чин баргардонида шаванд... Моддаи 4. Хукумати императории Русия ухдадор мешавад, ки бе пардохти ягон хел музд бо розигии хукумати Чин рохи охдни байни Чан-чун (Куан-чен- ози) ва Порт-Артурро ба Чопон медихад... Моддаи 5. Хукумати императории Русия кисмати чанубии Сахалин ва чази- рахои дар назди он буда, хамаи иншоотхои чамъиятй ва ашёеро, ки дар хамон чо хастанд, ба ихтиёри пурра ва абадии Чопон гузашт мекунад. Мадори панчохуми арзи шимолй хадди охирини кдламрави гузашткардашуда хисобида мешавад... 2. ИКТИБОС^О АЗ ЭЪЛОМИЯ «ДАР БОРАИ ТАКМИЛИ ТАРТИБОТИ ДАВЛАТИ» (17 ОКТЯБРИ СОЛИ 1905) Мо бечуну чаро майлу хохиш и худро ба зиммаи хукумат во- гузор мекунем. 1. Ба ахолй асосхои устувори хукукхои шахрвандй дар заминаи дахлно- пазирии хукукии шахе, озодии вичдон, сухан, мачлисхо ва иттиходхо эхдо карда шавад. 2. Инкилоби ба Думай давлатй таъинкардаро боз надошта, мувофици мухлагхои махдуди то даъвати Дума бокимонда хатталимкон барои дар Дума ширкат варзидани хамаи синфхои ахолй чалб карда шаванд, ки феълан аз хукукхои интихоботй махруманд ва бо хамин густариши мин- баъдаи хукуки интихоботии аз тарики конунгузории мукдрраргардида таъмин карда шавад. 3. Хамчунин ко и да и тагйирнопазире мукаррар карда шавад, ки хеч гуна конун бе тасдики Думай давлатй эътибор надошта бошад ва хдм ба инти- хобшудагон имконият дода шавад, ки ба таври хакконй дар назорати сурат гирифтани амали хокимияти мукарраргардида ширкат варзанд. Думай давлатй. Мацмуаи ^уццат^о ва мадракх^о. М ., 1957 (ба заб. руей) 3. ИКТИБОСХО АЗ АМРИ НИКОЛАЙИ П АЗ 9 НОЯБРИ СОЛИ 1906 ДАР БОРАИ ИСЛОХОТИ АГРАРИ Хар як сохиби хонае, ки дар асоси хукуки чамоавй пораи Замин дорад, хар вакте ки хохад, метавонад талаб кунад, ки хамон хиссаи Замини у хамчун моли- княти шахсии вай мукаррар шавад. 80 2. Дар чамоахое, ки дар тули 24 соли кабл дар бораи аз заминдории чамо- авй ба заминдории шахсй гузаштан таксимот гузаронида нашудааст, ба хдр як сохиби хона, ба замми замини наздихдвлигй, хдмаи китъах,ои заминх,ои чамо- авие, ки дар ихтиёри доимй (ва ичоравй)-и у буданд, хдмчун моликияти шахсии вай дода мешаванд... 3. Хар як сохиби хонае, ки ба у п ор ахои замин дода шудааст, тибки такрзои моддахои 1-2-и коидах,ои мазкур хукук дорад, хдр вак,те ки хохдд. талаб кунад, ки чамоа ба у бе ивази он порахо цитъаи мувофике хатталимкон дар як чой чудо карда бидихдд. Куллиёти цонунгузории империяи Русия. Мацмуаи 3. 4.XXVI. рак,.28539 (ба заб. русй) САНАХ.ОИ М У^И М 1904-1905 - V.1905 - 9.1.1905 - 14 V I1905 - 23.VIII. 1905 - I V 1906 - VIII. 1906 - 9.X.I.1906 - 14.V I 1910 - ------- САВОЛ ВА С У П О Р И Ш --------------------------------------------- 1. Дар бораи сабабхои чанги Русияю Ч,опон чихо медонед? 2. Ч,анги Русияю Ч,опон кай ва чй тавр o f o 3 ёфта, кай ва чй тавр ба охир расидааст? 3. Созишномаи сулх,и Портсмутро аз руйи хуччати 1-ум шарх дихед. 4. Сабаб ва максадхои инкилоби яку ми буржуазию демократии Русияро муайян кунед. 5. Инкилоб бар зидци кй ва ка­ дом тартиботи мавчудаи Русия нигаронида шуда буд? 6. Чаро ин инкилоб буржуазию демокрагй ном гирифтааст? 7. Инкилоби буржуазию демократии якуми рус кай ва чй тавр огоз ёфтааст? 8. Вокеахои фочиавии Якшанбеи хунинро шарх дихед. 9. Дар бораи вокеахои инкилобии нимаи аввали соли 1905 далелхо биёред. 10. 81 чанги Русияю Чопон дар наздикии чазираи Сусима торумор гардидани эскацраи Русия Якшанбеи хунин. Огози Инкдлоби якуми буржуазй-демократии Русия дар флоти Бахри Сиёх шуриш бардоштани бахрнавардони киштии зирехпуши «Княз П отём к и н Таврический» дар ш. Портсмути ИМ А баста шудани Созишномаи сулхи байни Русия ва Чопон даъват шудани Думай 1 давлатй даъват карданй Думай II давлатй эълон карданй ислохоти аграрии Столипин кабул и «Конуни 14 июни соли 1910» (конуни ислохоти аграрии Столипин) Вокеахои инкдлобии соли 1905 ба чй далолат мекарданд? 11. Солхои 1902-1905 дар Русия кадом хизбхои сиёсй ташкил ёфтанд? 12. Барои пешгирй карданй болоравии харакати инкилобй подшохй Русия чй чора чует? 13. Думай I давлатй кай даъват карда шуд? Ин Дума кай ва барои чй пароканда карда шуд? 14. Думай II давлатй кай даъват карда шуд? Ин дума кай ва барои чй пароканда карда шуд? 15. Ис­ лохоти аграрии Столипин кай эълон карда шуд? 16. Оё ислохоти аграрии Столипин ичро гардид? 17. Мазмуни хуччатхои 2 ва 3-ро баён кунед. 18. Аз мавзуъ хулоса бароред. § 10. ИМПЕРИЯИ АВСТРО-ВЕНГРИЯ ДАР НИМАИ ДУЮМИ АСРИ XIX - АВВАЛИ АСРИ XX Дар империя ба миён омадани иртичои сиёсй. Чй тавре ки ба шумо маълум аст, инкилоби буржуазии солхои 1848 - 1849 дар империяи Австрия шикает хурд. Аз хамин сабаб, дар он чо иртичои сахттарини сиёсй хукмрон гардид. Хукумати Бах (1852 - 1860) бар зидди харакати миллию озодихохй берахмона мубориза мсбурд. Матбуот ба зери назорати еахт гирифта шуд. Бс ичозати махсус ва бе иштироки политсия дойр гардонидани гирдихамоихо манъ карда шуд. Хдр гуна созмону ташки- лотхои чамъиятию сиёсй. ки барои фаъолият аз чониби хуку­ мат ичозатнома надоштанд. пароканда карда шуданд. Мамла­ кат ба 15 мулк таксим карда шуд, ки ба хар кадоми онхо гене- ралхои австриягй хукмронй мекарданд. Идораи иртичоии Австрия махсусан дар Венгрия бедодгарй мекард. Хорватия. Слования. заминхои Сербия ва Руминия аз Венгрия чудо карда, ба музофотхои Австрия табдил дода шу­ данд. Хорватия бошад. бевосита ба ш. Вена тобеъ карда шуд. Трансилвания худмухтор эълон гардид. Кисмати бокимондаи Венгрия ба 5 мулк таксим карда шуд. Дар Венгрия хокимияти олй ба ихтиёри генерал-губернатори Австрия гузашт. Чехия низ ба доми бедодгарй ва таъкиботи оммавй гирифтор шуд. Хабарнигори маъруфи чех Карел Гавличек, ки бар зидди мутлакият мубориза мебурд, бадарга карда шуд. Дар До- нишгохи Прага лексия хондани ислохотхох Ф. Л. Риген манъ карда шуд. Дар ин давра сиёсати немисикунонии акалиятхои миллии империя пурзур шуд. Забони немией дар тамоми каламрави 82 империя давлатй эълон гардид. Коргузории маъмурй, судй ва хатто маорифи халк, дар хама чо бояд бо забони немисй сурат мегирифт. Вазъи иктисодии империя дар солхои 50 - 60 асри X IX . Дар огози ин давра дар империя суръати ба амал омадани табадцу­ лоти саноат ба тезй тараккй кард, махсусан, баъзе сохахои саноати вазнин ва сохтани роххои охан. Соли 1869 истехсоли ангишт 3,5 млн тонна, охан 0,7 млн тонна ва чуян 0,25 млн тон- наро ташкил намуд. Бекор карда шудани сархадхои дохилии гумрукй имконият дод, ки дар Австрия тичорат хам тараккй кунад. Хачми тичорати хоричй низ афзуд. Агар дар соли 1950 он 187 млн гулденро ташкил карда бошад, пас соли 1860 ба 293 млн гулден расид. Моли асосии содироти империяи Австрияро галла, чуб ва газвору мохут ташкил медод. Дар баробари ин, бояд гуфт, ки суръати таракиё- ти сармоядорй дар кисматхои алохидаи Австрия як хел набуд. Агар саноати Чехия ва М оравия та­ раккй карда бошад, пас дар Венгрия, Галитсия. Х орва­ тия, Словения ва дигар гушаю канорхои империя рущди он хеле суст сурат мегирифт. Онхо мисли забони каблй, асо­ сан, мулкхои кишоварзии Австрия буданд. Худи империяи Австрия вокеан давлати кишоварзй буд. Вазъи молиявии империяи Австрия вазнин буд. Дар бучаи он харочот нисбат ба даромад маблаги нихоят калонро таш­ кил менамуд. Аз хамин сабаб, курби арзи австриягй сол то сол пасттар мефаромад. 83 Харакати миллию озодихохй дар Венгрия ва Чехия дар солхои 50 ва 60-и асри XIX. Яке аз рохбарони харакати мил­ лию озодихохии халки мачор, яъне венгерхо, М.Ткач буд. У мачорхо ва халкхои дигари мазлуми империяи Австрияро даъват менамуд, ки ба мукоболи истилогарон ба мубориза бархезанд. Барои фаъолияти инкилобиаш Ткач аз тарафи хукуматдорони Австрия ба махбас партофта шуд. Баъди дар натичаи авф аз хабе озод шудан, у фаъолияти муборизаи озо- дихохонаи инкилобии худро давом дод. Дар катори Ткач даххо шахсиятхои миллии дигари Венгрия ба муборизаи мил­ лию озодихохй бархостанд. Онхо дар каламрави Венгрия соз- мони миллию сиёсии зиёд ташкил намуданд. Барои паст наму- дани шиддати вазъияти муборизаи миллию озодихохй дар Венгрия маъмурияти австриягии империя хар гуна чорахо меандешид. Масалан, ичозат дод, ки дар Венгрия ба сейм ин­ тихобот гузаронида шавад. Баъди интихобот маълум гардид, ки сейми мазкур барои маъмурияти империявй гапдаро нест. Аз хамин сабаб, он пароканда карда шуд. Дар Чехия низ муборизаи миллию озодихохона суръат мегирифт. Дар ин чо хам хукумати Австрия барои паст гардонидани шиддати вазъият чорахо андешид. Хукумат соли 1860 ба сейми Чехия хукуки ташаббуси конунгузорй дод. Вале мисли пештара забони немией забони давлатй мондан гирифт. Ин чораи чузъй ва барои халки чех беахамият харакати миллию озодихохиро дар Чехия паст карда натавонист. Чунин холати чамъиятию сиёсй дар каламрави сукунати тамоми халкхои дигари гайриавстрия- гй хам ба назар мерасид. Дар ин холат хукумати Австрия мамлакатро ба тарзи кухна идора карда наметавонист. Ба­ рои хамин хукумати нав бо сардории Ш мерлинг (1861-1865) хост, ки нсмисгардонии халкхои гайринемиеро бо усули консти- тутсионй ичро намояд. Ин буд, ки соли 1861 бо номи «Патента Феврал» Конститутсияи умумиимперии Австрия кабул карда шуд. Он ба парламента дупалатагй хокимияти конунгузорй дод. Конститутсия интихоботро аз руйи молу мулк нобаробар ва дузинагй эълон намуд. Ин Конститутсия ба буржуазия ва аш- рофони заминдори Австрия имконият медод, ки дар империя хокимияти конунгузорро дар зери назорати худ дошта 84 бошанд. Аз Конститутсияи мазкур халкхои гайринемис норозй буданд. Аз ин ру, сиёсати марказонидани х,окимияти давлатй ва немисгардонии халкхои империя комилан шикает хурд. Дар чунин шароит вазъияти хоричии империяи Австрия суст шудан гирифт. Соли 1866 Австрия дар чанги зидди Пруссия ба шикает дучор шуд. Ин чанг харакати миллию озодихохонаи халкхои империя ва махсусан халки Венгрия- ро боз хам пурзуртар кард. Хавфи бархам хурдани импе­ рияи Габбсбургхои Австрия ба миён омад. Барои хамин, хукумати империявй мачбур шуд, ки гузашт кунад. Ин хукумат соли 1867 бо Венгрия карордодеро ба имзо расо­ нид, ки мувофики он империяи Австрия номи дугона - Ав- стро-Венгрияро гирифт. Худи хамон сол Конститутсияи нав кабул карда шуд. Ин Конститутсия сохти давлатии хар ду кисми ин мамлакатро мукаррар намуд. Австро-Венгрия давлати истибдодй буд. Онро императори Австрия идора мекард. Дар як вакт у шохиди Венгрия низ ба хисоб мерафт. Конститутсия ба император хукукхои номахдуд дод. Император аъзои палатахои болоии парламент (рейхсрат ва сейм)-ро таъин мекард, дар байни мачлисхои парламент карору амрхоро интишор менамуд, ки хукуки конунро доштанд. Конститутсия дар назар дошт, ки се вазорат - х,арбй, хоричй ва молия барои хар ду кисматхои империя - Австрия ва Венгрия умумй мебошанд. Чй тавре ки мушохида намудед, Конститутсияи соли 1867-и Империяи Австро-Венгрия зидцихалкй ва истибдодй буда, сохти мутлакиятро дар империя нигох медошт. Дар натичаи татбики ин Конститутсия халкхои ин империя аз зери зулми мустамликавй озод нашуданд. Аз хамин сабаб, харакати мил­ лию озодихохди халкхои мазлуми империяи Австро-Венгрия дар дахсолахои охири асри XIX ва огози асри XX хам давом кард. Вазъи иктисодии Австро-Венгрия дар дахсолахои охирини асри XIX. Тараккиёти сармоядорй дар кисматхои гуногуни мамлакат нобаробар буд. Аз ин чихати саноат кисмати нисба- тан тараккикардатарини империя Чехия ба хисоб мерафт. Австрияи Шимолй ва Чанубй низ аз ин чихат ба Чехия кариб баробар буд. Дар тараккиёти саноат Галитсия, Буковина ва як катор вилоятхои дигар аз онхо хеле акиб монда буданд. Дар 85 = = = = = = = = = ^ = = = = = = = = солхои 70-90 Чехия дар саноати чуянгудозй макоми асосиро ишгол намуд. Дар ин чо он вакт 86 фоизи чуяни империя ис­ техсол карда мешуд. Сохтмони роххои охан низ суръат ги­ рифт. Саноати коркарди махсулоти кишоварзй хам пеш рафт. Истехсоли канд. шароб ва пиво макоми бештар пайдо намуд. Чехия ба марказй асосии саноати бофандагии империя табдил ёфт. Аз 137 корхонаи бофандагии империя 67-тояш дар Чехия сохта шуда буд. Созишномаи Австро-Венгрияи соли 1867 то дарачае са- бабгори рушди иктисодии Венгрия гардид. Дар ин чо ба ис­ техсоли махсулоти филизй ва коркарди он кадамхои аввалин гузошта шуданд. Ба ин кор истехсоли ангишт дар Чехия мусо- идат мекард. Вале сохаи асосии саноати Венгрия хурокворй буд. Соли 1898 махсулоти галладона, шароб. канд ва сохахои дигари хурокворй 47,3 фоизи истехсоли махсулоти хуроквории империяро ташкил менамуд. Сиёсати хоричии Австро-Венгрия дар сеяки охирини асри XIX. Австрия бисёр мехост, ки интикоми шикает дар чанги со­ ли 1866-ро аз Пруссия бигирад. Вале бо вучуди ин аз Русия тар- сида, дар чанги дар пешистодаи Пруссия бар зидди Фаронса мавкеи бетарафиро ихтиёр кард. Соли 1873 Австро-Венгрия бо хамрохии Олмон ва Русия бо номи «Иттифоки се император» карордод ба имзо расонданд. Соли 1876 бошад, бо Русия Со­ зишномаи «Рейх-штат»-ро имзо кард. Он ба Русия имконият медод, ки бе дахолати Австро-Венгрия бо Туркия чанг кунад. Барои чуброни ин бетарафй Австро-Венгрия бояд кисми Хор­ ватия ва баъзе навохии наздисархадии Боснияро ба даст меда- ровард. Дар Конгресси байналхалкии Берлин соли 1878 ба Австро-Венгрия ичозат дода шуд, ки Босния ва Х,ерсоговинаро истило кунад. Аз ин ру, муносибат дар байни Австро-Венгрия ва Русия бад шуд. Ин холат Австро-Венгрияро мачбур сохт, ки бо Олмон наздик шавад. 7 октябри соли 1879 дар байни Австро-Венгрия ва Олмон Созишномаи махфие ба имзо расид, ки он бар зидци Русия нигаронида шуца буд. Дар ин цавра цар масъалаи Тунис муносибатхои байни Италия ва Фаронса тезутунц шуцанц. Аз ин ру, ба иттифоки Австро-Венгрия ва Олмон Италия низ цохил шуд, ки бо хамин он ба иттифоки Сегона табдил ёфт. 86 Рушди иктисодии Австро-Венгрия дар ибтидои асри XX. Дар ин давра рушди иктисодии Австро-Вснгрия хануз аз давлатх,ои пешкадами сармоядорй акиб монда буд. Сарфи назар аз ин, дар навохии саноатии мамлакат ва пеш аз хама, дар Австрияи Чднубй ва Чехия истехсолоти саноатй бо суръати тез марказонида шуда, ширкатхои инхисорй ба вучуд меомаданд. Шумораи корхонахои калон зиёда аз ним баробар афзуд, шумораи корхонахои саххомй бошад, аз 380 то ба 587 адад расид. Сармояи ин корхонахо афзуд. Чунин раванд мах­ сусан дар саноати кухй ба назар мерасид. Истехсоли охан ва пулод, асосан, дар дасти 6 иттиходияи инхисорй марказонида шуд. Консерни маъдани чамъияти «Шкода» дар Плзни Чехия ба яке аз корхонахои калонтарини саноатии Аврупо табдил ёфт. Дигар сохахои истехсолоти саноатй хам зуд тараккй мекарданд ва марказонида мешуданд. Марказонида шудани сармояи бонкй низ ба амал меомад. Дар огози асри XX сармояи карзй. асосан. дар якчанд бонки калони Вена марказонида шуда буд: «Бонки миллй». «Креди- танштадт» ва «Иттиходи бонкхои Вена». Бонкхои бузурги Ве­ на на танхо саноат, балки кишоварзиро низ ба зери назорати худ дароварда буданд. Австро-Венгрия ба мархалаи империализми худ расида. беш аз пеш ба сармояи хоричй тобеъ мешуд. Бонкхои Фаронса. Бсл- гия ва Олмон дар шакли вомбарг (заём) ва ё маблаггузорй ка­ риб тамоми мамлакатро фаро гирифта буданд. Вале дар байни ин бонкхо, бонкхои Олмон Австро-Венгрияро бештар карздор карда буданд. Ин раванд баъди ба итмом расидани чанги Фа- ронсаю Пруссия суръати зиёдтарро касб намуд. Ба иктисодиёти Австро-Венгрия сармояи Фаронса низ таъсири калон дошт. Кисме аз роххои охан, конхои ангишт. корхонахои чуянгудозй ва заводхои «Шкода» ба сармоядоро­ ни Фаронса тааллук доштанд. Вале вобастагии Австро-Венгрия ба сармояи хоричй ба сар­ моядорони ин мамлакат дар кори сармоягузорй ба сохахои гу- ногуни саноат, аз он чумла, ба саноати минтакахои аз чихати иктисодй суст тараккикарда-Галитсия, Хорватия. Словения. Босния ва Херсоговина халал расонда наметавонист. 87 _________________________ Пурзуршавиии муборизаи миллию озодихихй дар империяи Австро-Венгрия дар охири асри XIX - аввали асри XX. Дар ин давра хдм муборизаи миллию озодихохии халкхои гайри не- мисии империяи Австро-Венгрия идома дошт. Ин мубориза, пеш аз хама, дар минтакдхои славянинишин бештар ба назар мера- сид. Бо сабаби болоравии муборизаи озодихохона дар Чехия, хукумат мачбур шуд, ки баъзе гузаштхо кунад. Соли 1880 хукумати Австро-Венгрия бо номи «Муросои Вена» карордо- деро ба имзо расонид. Мувофики он хукумати Бадени (1895 - 1897) мачбур шуд, ки аз мохи апрели соли 1897 дар Чехия за- бонхои немисй ва чехиро баробархукук эълон намояд. Ин чо- ра дар кисмати немисии парламента империя эътирози бузургро ба миён овард. Вакилони мардумй аз ин кисмати парламент талаб карданд, ки Бадени ба истифода равад. Ба хукумати нав Гауч (1897 - 1900) рохбарй карда, мачбур шуд, ки конуни за- бонро дар Чехия бархам дихад. Акнун дар парламента Австро - Венгрия кисмати чехи вакилони мардумй эътироз баён ме­ карданд. ки дар натиача парламент ба як макоми хокимияти вокеан корношоям табдил ёфт. Хукумати нав бо сардории Карбер (1900 - 1904) ташкил ёфт. Ба у хам муяссар нашуд, ки мухолифатхои зиддихукуматиро дар Чехия бартараф намояд. Хдракати миллию озодихохй дар мулкхои дигари суку- нати акаллиятхои миллии мамлакат хам давом меёфт, хусу- сан дар минтакахои славянинишини империя. Марказй сафарбаркунй ва муттахвдсозии хамаи славянхои чанубй Сербия буд. Дар харакати миллию озодихохии худ халкхои Хорватия, Босния ва Х,ерсоговина ба Сербия хамчун ба ташаббускори ташкил намудани давлати ягонаи славянхои чанубй нигох мекарданд. Дар Трансилвания харакати озо­ дихохй ривочу равнак ёфт. Ин мубориза бар зидди шляхтхои лахй ва хукумати Габбусбургхо, дар Украинаи Закарпат ба мукобили ашрофони мачор ва зулми миллй ра- вона карда шуда буд. Словакия ва Украинаи Закарпат гуё мустамликаи кишо- варзии Венгрия буданд. Доирахои васеи ахолии ин кисмати славянхои чанубй барои он мекушиданд, ки дар муборизаи якчояи зидди табакахои хукмрони Австро-Венгрия ба халки чех наздик шаванд. = ^ = = = = = = _ 88 Дар Хорватия, ки дар дохили шохигарии Венгрия баъзе мухто- риятхо дошт, буржуазия васеъ намудани мухторияти Хорватия, махдуд карданй худуди заминдории помешикй ва ба хамаи сохибо­ ни Замин додани хукуки интихоботиро талаб менамуд. Як кисми буржуазияи Хорватия барои ба Сербия наздик шудан ва ташкил карданй давлати ягонаи славянхои чанубй баромад мекард. Тараккиёти ичтимоию иктисодй ва сиёсии сарзамини Полша нобаробар сурат мегирифт. Як кисми он дар якчоягй бо заминхои Украинаи Еарбй музофоти Олмони империяи Австрияро ташкил медод. Галитсия мухторият дошт ва сохиби сейми худ хам буд. Мардуми поляк ва Укринаи Fapon аз чониби хукумати империяи Австро-Венгрия берахмона зулм карда мешуд. Дар кисмати дигари заминхои Полша, ки дар ихтиёри Ол­ мон буд, заминдорон ва мухочирони немис дехконони поляк- ро аз заминхояшон махрум месохтанд. Саноати вазнини ин минтака ва махсусан саноати Силезия мутааллики сармоядо­ рони немис буд. К^исми тараккикардаи заминхои Полша бо номи Шохига­ рии Полша дар зери хокимияти Русия буд. Саноати калони Варшава, Лола, хавзаи Домбровский ва инчунин сармояи ка­ лони Полша дар рушди иктисодии Русия макоми калон пайдо намуд. Буржуазияи Шохигарии Полша ба бозори Русия эхтиёч дошт. Буржуазия ва заминдорони Полша ба фишори Русия нигох накарда, дар симои он иттифокчии муборизаи зидди халки полякро медиданд. Онхо барои баркарор намуда­ ни истиклолияти мамлакат ва муттахидкунии заминхои Полша кушиш намекарданд. Танхо барои мухторияти Шохигарии Полша чидду чахд ба харч медоданду бас. Сиёсати хоричии империяи Австро-Венгрия дар ибтидои асри XX. Сиёсати хоричии Австро-Венгрия дар ибтидои асри XX сол то сол иртичоитар мегардид. Самти асосии сиёсати хоричиаш дар он давра ба Балкан нигаронида шуда буд. Ба акидаи доирахои хукмрони мамлакат, пеши рохи харакати миллию озодихохй ва бархам хурдани им­ перияи Австро-Венгрияро махз хамин сиёсат гирифта ме- тавонист. 89 Икдоми калони империяи Австро-Венгрия барои ишгол карданй Балкан, 5 октябри соли 1908, забт намудани Босния ва Херсоговина буд. Ин икдом муносибати тезу тунди итти­ фоки Русияю Сербияро ба мукобили Австро-Венгрия ба вучуд овард. Мубориза дар байни Австро-Венгрия ва Сербия ба чанг тайёрй дидан буд. Лекин ин чанг ба амал наомад - Австро-Венгрия аз он худдорй кард. Дар ин сурат, зарур мешуд, ки бо Русия ру ба ру шавад. Бо сабаби ба мукобили славянхои чанубй нигаронида шудани сиёсати балкании Австро-Венгрия, муносибати ин давлат бо Русия тезу тунд гардид. Империяи Австро-Венгрия дар арафаи Чанги якуми чахонй. Дар арафаи Чанги якуми чахонй дар империяи сермиллати Австро-Венгрия муборизаи миллию озодихохонаи халкхои тобеъ катъ нагардид. Ин мубориза баъди ба Австро-Вснгрия хамрох карда шудани Босния ва Х,ерсоговина ва пурзуршавии зулми австриягй боз хам пурзуртар шуд. Дар ин мубориза сла- вянхо нисбат ба дигар халкхо фаъолтар буданд. Соли 1912 дар империяи Австро-Вснгрия бухрони шадиди иктисодй ба амал омад. Корхонахои зиёди калони саноатй ва муассисахои тичоратй хонахароб шуданд. Дар баъзе сохахои саноат истехсол махдуд гардид. Чангхои Балкан бухрони иктисодиро дар Австро-Венгрия боз хам шадидтар гардони- данд. Бухрон сатхи зиндагии мардумро паст кард. Натичаи хамин буд. ки корпартоии оммавии коргарон ва сафи бекорон афзуд. Доирахои хукмрони он дар сиёсати тачовузкоронаи Австрия фаъолона ширкат мсварзиданд. Кисмати дигари ахолй зидди чунин сиёсати зидцихалкии ашрофони хукмрони Венгрия буд. Ин буд, ки дар солхои 1911-1913 дар Будапешт ва шахру мамлакатхои дигари Венгрия харакатхои оммавии эътирозии мардум ба амал омаданд. Сиёсати хоричии Австро-Венгрия, ки аз бисёр чихат ба Олмон вобаста буд, беш аз пеш тачовузкортар мегардид. Рохбарони Ситоди кулли лашкари Австрия барои харочоти харбй маблаги калонро такозо мекарданд. Империяи Австро-Венгрия дар катори давлатхои дигари ду иттифоки харбй хамачониба ба чанг тайёрй медид. Тирамохи 90 соли 1913 дар ин мамлакат, бо ризоияти Берлин, ба арзиш са- фарбаркунии чузъй амалй шуд. Мохи марти соли 1914 хуку­ мати Штюрг чавобан ба болоравии харакати зиддихукуматии коргарй ва опозитсия рейхсро пароканда намуд. Дар чунин шароити тезу тунд 28 июни соли 1914 дар шахри Сараево во- риси тахту точи Австро-Венгрия Франс-Фердинанд дар суйикасд кушта шуд, ки ин ходиса хамчун бахона барои огози Чанги якуми чахонй истифода бурда шуд. САНА^ОИ МУХИМ 1848 * 184(> - инкилоби буржуазй дар империяи Австрия 1 Nn I - кабули Конститутсияи империи Австрия («Патен- ти Феврал») 1867 - ташкил ёфтани империяи Австро-Венгрия 1873 - «Иттифоки се император»-ро ташкил карданй Австро-Венгрия, Олмон ва Русия 1878 - Конгресси байналхалкии Берлин ! 897 - дар Чехия баробархукук эълон карда шудани забонхои немисй ва чехй 05.10.1908 - аз тарафи Австро-Венгрия забт карда шудани Босния ва Х,ерсоговина 28.06.1914 - дар ш. Сараево дар суйикасд ба катл расонида шудани вориси тахту точи империяи Австро- Венгрия Франс-Фердинанд ---- САВОЛ ВА СУПОРИШ ------------------------------------------ 1. Муайян кунед, ки чаро дар империяи Австрия баъди шикасти инкилоби буржуазии солхои 1848 - 1849 сиёсати иртичоии хукумат ба миён омад ва он дар чй ифода ёфтааст? 2. Вазъи икгисодии имне- рияи Австрия баъд аз инкилоби буржуазй чй тавр буд? 3. Харакати миллию озодихохй дар солхои 50 ва 60 асри XIX дар Венгрия ва Че­ хия дар кадом холат карор дошт? 4. Барои гирифтани пеши рохи болоравии харакати миллию озодихохй дар империя хукумати Ав­ стрия чй чорахо мечуст? 5. Мохияти Конститутсияи соли 1861-и им- нерияи Австрияро шарху эзох дихед. Оё он ба аккалиятхои миллии империя ягон чиз дод? 6. Империяи Австро-Венгрия кай ташкил ёф­ тааст? 7. Мохияти Конститутсияи соли 1867-и империяи Австро- Венгрияро баён кунед. 8. Дар бораи вазъи икгисодии империяи 91 Австро-Венгрияи дахсолахои охирини асри XIX чихо медонед? Австро-Венгрия дар ин давра аз чихати икдисодй бештар ба ка­ дом давлат тобеъ буд? Чаро? 9. Сиёсати хоричии Австро-Венгрияи сеяки охирини асри XIX-ро муайян кунед. 10. Дар солхои 70 асри XIX дар байни давлатхои абаркудрати Аврупо кадом созишномахо ба имзо расиданд ва онхо кадом максадхоро пиёда мекарданд? 11. Вазъи икгисодии империяи Австро-Венгрияи ибтидои асри XX-ро чй тавр шарх медихед? 12. Дар бораи саноат ва молияи Австро- Венгрияи ибтидои асри XX маълумоти мушаххас дихед. Чаро ин вакт иктисодиёт ва молияи Австро-Венгрия ба давлатхои хоричй тобеъ буданд? 13. Дар бораи харакати миллию озодихохии ибтидои асри XX халкхои империяи Австро-Венгрия маълумот дихед. 14. Дар бораи сиёсати хоричии Австро-Венгрияи ибтидои асри XX чихо гуфта метавонед? 15. Империяи Австро-Венгрия дар арафаи Чанги якуми чахонй дар кадом холат карор дошт? 16. Бахонаи огози чанги якуми чахониро баён кунед. § 11. ИСПАНИЯ ДАР АСРИ XIX ВА АВВАЛИ АСРИ XX Вазьияти Испания дар нимаи аввали асри XIX. Муборизаи миллию озодихохии мустамликахои испании Америкаи Ло­ тинй вазъияти сиёсиро дар Испания тагйир дод. Шох мачбур шуд, ки соли 1812 дар мамлакат Конститутсияро чорй намояд. Мувофики он ба кортесхо (парламенти мамлакат) интихобот гузаронида шуд. Вале худи шох Фердинанди VII чонибдори мутлакияти шохй буд. Аз ин ру, харакат мекард, ки мамла- катро бе Конститутсия ва кортесхо идора намояд. Х,амин буд, ки дере нагузашта ин Конститутсия бекор карда шуд. Вале замона дигар шуда буд. Дар мамлакат муносибатхои сар­ моядорй сол то сол ташаккул меёфтанд. Табакаи нави доро - бур­ жуазия ба воя мерасид. Он ба хокимияти шохй фишор меовард ва бар зидди у мубориза хам мебурд. Хдмин тарик, дар Испа­ ния моххои январ - марти соли 1820 инкилоби нави буржуазй ба амал омад. 9 марти соли 1820 шох мачбур шуд, ки Консти­ тутсияи соли 1812-ро аз нав баркарор кунад. Дар асоси он ба кортесхо интихобот баргузор гардид. Дар он нерухои аксул- мутлака муваккатан голиб баромада, хокимияти конунгузор- ро ба даст дароварда, чандин чорахои инкилобии муътадили иктисодиро амалй намуданд, ба хусус оид ба кишоварзй. = = = = = = = = ^ = = = = = = = = 92 Аз сиёсати дохилии шох нерухои инкилобй норозй буданд. Барои хамин кушиш менамуданд. ки шох Фердинанди VII-po бо бародари у Дон Карлос, ки катъиян зидди хокимияти мут­ лаки шох буд, иваз намоянд. Соли 1823 «Иттифоки Мукаддас» бар зидди Испания тачовузи аксулинкилобй кард. Мохи апрел лашкари 100- хазорнафараи Фаронса ба Испания зада даромад. Дар натича, ин инкилоби Испания шикает хурд. Фердинанди VII Консти­ тутсияи мамлакатро бекор карда, иштирокчиёни инкилобро шадидан таъкиб мекард. Бо хамин, дар мамлакат иртичоъ хукмрон гардид. Мутлакиятхохони ашадцй дар атрофи бародари хурдии Фердинанди VII Дон Карлос муттахтид шуданд. Дар таърих ин ашхос карлчиён (аз номи Дон Карлос) номгузорй шудаанд. Соли 1833 шох вафот кард. Духтари хурдсоли у Изабелла шохй Испания эълон карда шуд. Мачлиси махсуси кортесхо, ки бо хамин максад даъват карда шуда буд, ба Изабелла савганд ёд кард. Малика Кристина (хамсари Фердинанди VII) пушти- бони Изабеллаи хурдсол эълон гардид. Карлчиён бошанд. баъди ин Дон Карлосро шохй конунй эълон намуданд ва ба чанги ифротй даст заданд, ки он то соли 1840 идома ёфт. Диктатурам Навраэс (1843-1851). Дар зарфи 8 сол сарвари хукумати Испания генерали карлчиён Навраэс буд. У дар мамлакат диктатураи шахсии худро чорй намуд. Бо фармони Навраэс танхо соли 1844 214 нафар одам катл карда шуд. У аз кортесхо хукуки ташаббуси конунгузориро гирифт. Навраэс катлкуниро воситаи ягонаи мубориза бар зидди ракибони сиё­ сии худ медонист. Сарфи назар аз ин, вазъияти хокимияти у он кадар мустахкам набуд. Аз ин ру. окибат мачбур шуд, ки соли 1851 ба истеъфо равад. Хукумати нав бошад. кортесхоро та- моман пароканда кард. Инкилоби солхои 1854-1856. Мамлакатро бе кортесхо идора кардан, надоштани хохиш барои ба амал баровардани ислохоти нави иктисодй ва идораи давлатй, ришватхурию бадахлокй дар дарбор кахру газаби оммахои васеи ахолии Испанияро ба вучуд оварданд, ки дар байни онхо заминдорони озодандеш ва буржуазия низ буданд. Вакте ки фармони хукумат дар бораи 6 мох пешакй пардохтани андоз интишор гардид, генерали озо­ дандеш О. Доннел мохи июни соли 1854 дар ш. Мадрид 93 шуриш бардошт. У бо хамрохии хамсафонаш ба халк мурочи- атнома кабул кард. Дар он такозо карда мешуд, ки «шулдук»- хои дарборй аз хокимият-дур, конунхо-риоя ва андозхо кам карда шаванд. Дар мурочиатнома фикр дар бораи ташкил намудани политсия низ зикр ёфта буд. Шуриш, дере нагузашта, шахрхои калонтарини мамла­ катро фаро гирифт. Дар хама чо дастахои политсия ва хун- тахои инкилобй ташкил карда мешуданд. Кисме аз инкилоб- чиён барои Испания чумхурй талаб мекард. Барои паст гардо- нидани шиддати инкилоб шох (малика) генерал Эспертереро, ки каблан сардори хукумат буд, аз нав ба ин вазифа таъин кард. Вале у чун пештара аз чорй намудани ислохоти катъии демократа дар мамлакат даст кашид. Инкилоб хамоно давом мекард. Соли 1855 дар Каталония коргарон корпартоии умумй карда, то якдарача ба максадхои худ ноил шуданд. Соли 1856 генерал О. Доннел ба он муваф- фак шуд. ки Эспертере ба истеъфо биравад. Вале Эспертере хокимиятро гасб намуда, мамлакатро дар холати харбй эълон кард. Чдвобан ба табаддулоти аксулинкилобй, дар Мадрид ва шахрхои дигари Испания шуришхо cap заданд. Лекин баъди чангхои начандон калону тулонй онхо аз тарафи хукумати Эспертере пахш карда шуданд. Х,амин тарик. инкилоби солхои 1854 - 1856 шикает хурд. Дар мамлакат аз нав иртичоъ ва таъкибот хукмрон гардиданд. Инкилоби солхои 1868-1874. Шуриши 18 сентябри соли 1868 дар флоти дар Кадис мустакарбуда огози инкилоби нави Испания гардид. Он дар мамлакат чунон босуръат пахн шуд, ки баъди 2 руз Изабелла, маликаи Испания, мачбур шуд, ки ба Фаронса фирор кунад. Хукумати Испания аз хисоби муътадилон ва озодандешони чап ташкил дода шуд ва мохи июни соли 1869 кортесхо Конститутсияи нави Испа- нияро эълон карданд. Моддахои дахлдори он чорй намудани хукуки интихоботи умумй (барои зану мард), озодии вичдон, созмон ва мачлисхоро эълон доштанд, Консти­ тутсия дар мамлакат никохи шахрвандиро ичозат дод. Мутлакияти мероей нигох дошта шуд, буржуазияи озоданде- шу мутлакиятхох хокимиятро дар дасти худ нигох дошт. Конститутсияи мутлакамаоб эътирози оппозитсияи инкилобию демократиро ба вучуд овард. Шуришхои демокра­ тию чумхурихохй дар Сарагоса, Валенсия ва махалхои дигари мамлакат ба амал омаданд. Барои хамин, кортесхо саросема буданд. Онхо мехостанд, ки тезтар хокимияти шохро мустахкам созанд ва худашон дар сари хокимияти Испания монанд. Ба­ рои хамин, кортесхо саросемавор шохзодаи италиявй Амадеи Савоиро шохй Испания интихоб намуданд. У соли 1870 ба тахти шохй нишаст, лекин рухониён ва ашрофон Амадеи Са­ воиро душманона истикбол намуданд. Артиш ва вазирон хам Амадеи Савоиро хуб дастгирй накарданд. Аз ин ру, у мачбур шуд, ки мохи феврали соли 1873 аз тахту точи шохии Испания даст кашад. Дар шароити баамаломада кортесхо мачбур шу­ данд. ки Испанияро чумхурй эълон намоянд. Вале душманони чумхурй дар мамлакат нихоят бисёр буданд. Онхо обрую эътибори чумхуриро бо хар роху восита мерезониданд. За- миндорон ва буржуазия бошанд, аз шуришхо сахт тарсида бу­ данд. Бинобар ин, барои эхё намудани хокимияти Бурбонхо даст заданд ва 24 январи соли 1874 кортесхо ба тахти шохии Испания писари Изабелла - Алфонси XII-po шинонданд. Бесалохиятй ва дар татбики максадхои худ катъй набудани чумхурихохон ба он оварда расонид, ки инкилоби солхои 1868 - 1874 хам окибат шикает хурд. Дар Испания хокимияти мут­ лаки дворянй мондан гирифт, ки акнун ба он сулолаи Бур­ бонхо хукмронй мекард. Вазъияти сиёсии Испания баъд аз инкилоби солхои 1868 - 1874. Мохи декабри соли 1874. баъди табаддулоти хар­ бии давлатй. ки ба инкилоби буржуазй хотима гузошт, дар Испания мутлакият аз нав баркарор карда шуд. Сохти давлатии Испания аз тарафи Конститутсияе, ки соли 1876 кабул карда шуда буд, мукаррар карда шуд. Ин Консти­ тутсия бе ягон тагйироти чиддй то соли 1931 кор кард. Конститутсияи соли 1876 Испанияро мутлакияти консти- тутсионй ва Алфонси XII Бурбонро шохй конунй номид. Ба шох хокимияти ичроия дода шуд. У хак дошт вазирон- ро таъин ва ё ба истеъфо гусел кунонад, кортёсхоро даъват ва ё пароканда намояд. Д ар баробари ин. у вази- фадор буд, ки дар зарфи 3 мохи баъди пароканда карда шудани кортесхо ба он интихоботи навро дойр гардонад. Шох конунхои кабулкардаи кортесхоро тасдик мекард ва ба артишу флот сарфармондехи олй буд. 9 5 _______ Хокимияти конунгузор ба кортесхо тааллук дошт, ки он аз ду палатаи баробархукук - сенат ва палатаи вакилон иборат буд. Дар сенат аъзои сулолаи хукмрон ва олимартабагони Ис­ пания чамъ омада буданд: онхое, ки дар як сол на камтар аз 60 то 1000 песет даромад доштанд, патриарх, архиепископхо, до- рандагони рутбахои баланди харбии артиш, сенаторхое, ки шохй якумра таъин мекард ва гайра. Дар моддаи 13 Консти­ тутсия ба хамаи шахрвандон озодии сухан, матбуот, ташкил намудани созмонхо ва дойр намудани мачлисхо кафолат дода мешуд. Лекин мувофики моддаи 17-и он хукумат метавонист хамин озодихои демократиро бекор кунад. Вазъияти кишоварзии Испания дар нимаи дуюми асри XIX. Испания дар нимаи дуюми асри XIX мисли пештара давлати кишоварзй буд, харчанд дар асри XIX дар ин мамлакат муно- сибатхои. сармоядорй ташаккул ёфтанд ва 5 маротиба инкилобхои буржуазй ба амал омаданд. Лекин дар натичаи онхо симои дехоти Испания он кадар тагйир наёфт. Ис­ лохоти куллии кишоварзй ба амал бароварда нашуд. Таксимоти Замин ба гуруххои ахолии кишоварз куллй нобаробар буд. 2 фоизи мулкдорон 67 фоизи заминхои киштбобро сохибй мекарданд. 82 фоизи мулкдорони дигари дехот бошанд, танхо 15 фоизи Замин, 39 фоизи кишоварзон хамагй 1 гектарй Замин доштанд, ки ин 1,1 фоизи хамаи за­ минхои киштбоби мамлакатро ташкил менамуд. Заминдорони калон дар марказ ва чанубй мамлакат за- минхоро бо тарзи нимфеодалй истифода мебурданд, тахминан 48 фоизи Замин умуман кишт карда намешуд. То соли 1890 Испания умуман мошинхои кишоварзиро на- медонист. Заминдорон аз нурихои сунъй низ истифода наме- бурданд. Аз руйи хисоботи омории соли 1881, 47 фоизи дехконони испанй ичоракор буданд. Ба ин адад ичоракорони дарозмуддат дохил нашудаанд. Аз ин ру, дар амал ичоракорон хеле зиёд буданд. Рушди сармоядорй дар кишоварзй, дар холати суръати нихоят сусти тараккиёти саноат, сабабгори асосии ба вучуд омада™ та- бакаи коргарони дехот шуд. Дар айни замон, заминдорони калон дар заминхои худ зироатхои техникиро парвариш намуда, корхо­ нахои коркарди махсулоти кишоварзй сохта, ба сохибкорон 96 мубаддал мегардиданд. Соли 1900 дар Испания 45 заводи кднд мавчуд буд, ки аксарияти онхо ба заминдорон тааллук доштанд. Баъзе заминдорони калон ба сохтмони роххои охан ва баровардани вомбаргхо маблаггузорй мекарданд. Х,амин тарик, дехоти феодалии (заминдор) Испания сол то сол бо унсурхои сармоядорй омезиш меёфт. Табакаи хукмрони Испания то охирхои асри XIX маблаггу- зориро нисбат ба саноат, ба когазхои киматнок ва вомбарги давлатй афзалтар медонист. Кдрзи давлатии Испания то соли 1881 кариб ба 11 млрд песета расид. Таракиёти саноат ва савдои Испания дар охирхои асри XIX. Суръати пешрафти саноати Испания дар чоряки чоруми асри XIX низ нихоят паст буд. Дар ин мамлакат чунин сохахои саноат ба монанди химия ва электротехника кариб тамоман вучуд надошт. Асосан. саноати кухй пеш мерафт. Истехсоли охан, мис ва ангишт дар солхои 1882 - 1900 ба хисоби миёна ду баробар афзуд, вале кисми зиёди маъдани истехсолкарда- шуда - то 90 фоиз ба хоричй кишвар содир карда мешуд ва пеш аз хама, ба Англия ва Олмон. Сарфи назар аз ин. саноат ташаккул меёфт. То охири асри XIX домнахои маъдангудозй аз нав сохта такмил дода шу­ данд. Ин буд, ки Испания соли 1900 нисбат ба Фаронса кариб якуним баробар зиёдтар чуян гудохт, вале 17 баробар камтар пулод ва 9 баробар камтар маъдани дигар истехсол кард. Акибмонии Испания аз мамлакатхои пешкадами сармоядорй ба хисоби хар сари ахолй бештар ба чашм мерасид. Аз руйи ин хисоб. нисбат ба Испания Англия 15 баробар, Олмон 13 ба­ робар ва Фаронса 8 баробар пештар меистоданд. Дар Испания дарозии роххои охан аз соли 1870 то соли 1896 ду баробар афзуда, аз чор як хиссаи роххои охани Олмон­ ро ташкил дод. Сарфи назар аз ин. дар Испания марказонида­ ни истехсолот ва сармоя торафт суръати бештар касб мекард. Соли 1886 кариб 60 фоизи роххои охани сохташуда ба се шир­ кати калонтарини зерин тааллук доштанд: «Порте», «Мадрид- Сарагоса-Аликанте» ва «Андалуса». Теъдоди чамъиятхои саххомии тичоратй бемайлон меафзуд. Сармояи онхо аз соли 1884 то соли 1900 кариб 4 баробар афзуд. Дар натичаи конуни мачбуркунии соли 1892 корхонахои начандон зиёди саноатие 97 ба вучуд омаданд, ки сармояи хоричй дар сохтмони онхо ширкат варзид. Саноати бофандагй, асосан, дар Каталония тараккй ва марказонида мешуд. То соли 1897 кариб 15 фоизи махсулоти ин кабил корхонахои саноатй ба хоричй кишвар, аз он чумла ба мустамликахо содир карда мешуд ва пеш аз хама, ба Куба, Филиппин ва Пуэрто-Рико. Дархои саноати Испания барои воридшавии сармояи хо­ ричй кушода буданд. Вале таваччухи сармояи хоричиро дар Испания бештар конхои охан, мис, сурб, кургошим ва гайра чалб мекарданд. Барои истехсоли ин маъданхо дар дахсолахои охири асри XIX дар Испания корхонахои калони хоричй ва омехта сохта шуданд. Сармояи хоричй ва пеш аз хама, сар­ мояи Фаронса ва Белгия, асосан, ба сохтмони роххои охан ва корхонахои коммуналй ворид мешуданд. Сармояи хоричй ашёи хоми Испанияро ба хорича содир намуда, ба пешрафти саноати ин мамлакат халал мерасонд, Испанияро ба бозори молфурушии давлатхои хоричй табдил медод. Хукуматхои консерватор ва либералхо. Баъд аз шикасти инкилоби солхои 1868 - 1876, сарвари Х,изби консерваторон Кановас дел Кастилио хукуматеро ташкил кард, ки он хамаи амру конунхои замони чумхуриро бекор намуд. Фаъолияти созмонхои коргариро манъ ва шуриши карлчиёнро дар Ши­ мол пахш кард. Танхо баъд аз ин интихоботро ба кортесхо таъин намуд. Сарфи назар аз ин, хукумати консерваторон дар тули дахсолаи аввал баъди эхёи мутлакият мустахкам набуд. Сиёсати хукумат дар Куба норозигии калони мардумро ба вучуд овард. Дар он чо соли 1868 ба мукобили хукмронии Ис­ пания шуриш халкй cap зад. Генерал Мартинес Кампос, ки яке аз махвкунандагони халки Куба буд, мачбур шуд изхор намо­ яд, ки барои мавчудияти хокимияти Испания дар мустамли­ кахо ва идораи онхо ислохот зарур аст. Аз ин ру, соли 1878 бо шуришчиёни Куба Созишномаи сулхи Санхон ба имзо расон- да шуд. Мохи январи соли 1880 окибат конун дар бораи бархамзании гуломдорй дар Куба кабул гардид. Мохи феврали соли 1881 бо сардории Сагасте хуку­ мати Х,изби либералй таш кил карда шуд. Ин хукумат дар мамлакат баъзе ислохотхои демократй гузаронд. Вай озодии матбуот, созмонхо ва гайраро эълон намуд. 98 Ба нафъи буржуазияи тичоратию молиявй барои молхои ба м амлакат воридш аванда нархном ахои гумрукй кам карда ш уданд. Соли1882 Созиш номаи тичоратии Ис- панияю Ф аронса ба имзо расид, ки дар натичаи татбики он ба Испания сели молхои бофандагии Фаронса зада даромад. Инчунин, андоз ба корхонахои саноатй зиёд карда шуд. Ин чорабинихо норозигии буржуазияи саноатии Испа­ нияро ба вучуд оварданд. Соли 1883 хатто дар якчанд гарни- зонхои артиш шуришхо ба амал омаданд. Вале бо сабаби он ки онхо ба оммаи васеи халк такя намекарданд, ногузир ба шикает анчом ёфтанд. Соли 1885 шох Алфонси XII вафот кард. Регенти (пушти- бони) тахти шохй завчаи у Мария Кристина эълон гардид. Ин замон дар байни сарварони хизбхои консерваторхо ва либе­ ралхо - Кановас ва Сагасте созише ба даст омад, ки мувофики он онхо ухдадор шуданд, ки мутлакиятро дастгирй мекунанд. Ин карордод номи «пакти эл Парде» (аз номи «касри эл Пар- дО»-шох. ки дар он чо гуфтушунид ва кабули карордоди маз­ кур дойр гардидааст)-ро гирифтааст. Дар баробари ин, хар ду хизб ба карор омаданд, ки бо навбат ба хокимият сохиб меша­ ванд, то ки режими мавчударо мустахкам намоянд. Ин маънои онро дорад, ки Испания акнун ба туъмаи ду хизби сиёсй таб­ дил ёфт. Кадоме аз ин хизбхо дар сари хокимият бошад, дар мамлакат акибмонй, хазинадуздй, порахурй, суйистеъмол аз вазифа ва зухуроти дигари манфй хукмрон буданд. Х,ар яке аз ин хизбхо, ки ба сари кудрат меомаданд, кортесхоро парокан­ да намуда, интихоботи нави онро ташкил мекарданд. Дар рафти интихобот хизби хукмрон тамоми имкониятхои хоки­ мияти давлатиро ба кор мебурд, то ки дар кортесхо аксари- ятро барои худ таъмин намояд. Барои хамин, бисёр вакт оммаи ахолй аз интихобот cap метофт. Харакагхои миллй дар охири асри XIX. Рушди иктисодй дар Испания масъалаи миллиро тезу тунд кард. То охирхои асри XIX рафти ташаккулёбии миллати баскхо ва галисихо, асосан, анчом ёфт. Бо хамин сабаб, шумораи харакатхои мил­ лй дар се вилояти мамлакат - Каталония, Баскония ва Галит- сия афзуд. Бо сабаби он ки дар Каталония ва Баскония муно- сибатхои сармоядорй афзуда, табакахои пролетариат ва бур- 99 жуазияро ташаккул доданд, дар байни онхо мубориза вусъат ёфт. Дар охирхои асри XIX дар тамоми Испания дар саноат хамагй 243867 нафар коргарону хизматчиён кор мекарданд, ки кариб нисфи онхо аз Каталония ва Баскония буданд. Соли 1892 намояндагони буржуазияи миллии Каталония дар Манрес дар ассамблея чамъ омада, барномаи харакати миллии Каталонияро кор карда баромаданд, ки он «Асосхои Манрес» номида шудааст. Буржуазияи Каталония кортесхои мухторе- ро, ки дар сохахои андозситонй, маориф, конунгузории шахрвандй, чиной ва тичоратй хокимияти конунгузориро до- ранд, талаб мекарданд. Буржуазияи калони баск дар сари харакати миллии Баскония истода, Хизби миллии баскхоро ташкил намуд. Ба ин хизб муяс­ сар шуд. ки табакахои васеи ахолиро ба зери таъсири худ даро- рад. Бо сабаби он ки дар саноати кухии маъданкоркунии Баско­ ния маблаггузории Англия калон буд, буржуазияи ин минтакаи Испания то як дарача ба империализми англис тобеъ гардид. Ч,ангхои Испания дар мустамликахо. Баъд аз шикает хур­ дани инкилоби солхои 1854 - 1856-и Испания, хукумати ин давлат сиёсати мустамликазабткуниро идома дод. Он дар тачовузи Фаронса ба мукобили Ветнам фаъолона ширкат вар- зид. Инчунин, ба Мексика лашкар кашид. Лекин хардуи ин икдоми иртичой, дар сиёсати хоричй, ба Испания он кадар шухрат наовард. Он танхо як кисми Марокашро забт намуд. Чумхурии Доминикан аз тарафи артиши Испания мачбур шуд, ки таслим гардад. Испанияи заифшуда барои ишголи мустамликахои калон кувваи харбии зарурй надошт. Дар мустамликахои кухнаи он ва махсусан дар Куба харакати озодихохй меафзуд. Вазъияти дохилии Испания низ хуб набуд. Соли 1857 дар Андалузия шуриши кишоварзон ва солхои 1861-1862 дар музофотхои дигари мамлакат хам шуришхо ба амал омаданд. Онхо дар ин мархала сиёсати хоричии Испа­ нияро заиф гардониданд. Дар охирхои асри XIX Испания мачбур буд, ки барои дар дасти худ нигох доштани мустамликахо дар он чойхо бар зид­ ди харакати миллию озодихохй мубориза барад, аз он чумла, дар Куба, Филиппин ва Пуэрто-Рико. Ч д н г х о и Испания мах­ сусан дар Куба ва Филиппин ба иктисодиёти Испания зарбаи = 100 сахт заданд. дар каталония фабрикахо баста мешуданд, ё ки вакти махдуд кор мекарданд. Ч ,ан г маблагхои калонро такозо мекард ва шумораи зиёди одамонро ба доми худ мекашид. То соли 1897 Испания ба Куба наздики 200000 нафар, ба Филип­ пин 25000 нафар ва ба Пуэтро-Рико - 4480 нафар одамонро равон кардааст. Дар охирхои асри XIX сари рохи сиёсати хоричии Испа­ нияро ИМА гирифт. Он акнун ба мустамликахои испанй дастдарозй мекард. Истилои ИМА ба Куба, Пуэрто-Рико, Гуам ва чазирахои Филиппин пахн шудан гирифт. Мохи ян­ вари соли 1898 ИМА ба Испания пешниход кард, ки Кубаро ба маблаги 300 млн доллар ба вай бифурушад, вале Испания ин савдоро рад кард. Барои хамин, дере нагузашта ИМА бар зидди Испания чангида, лашкари онро торумор кард. Муво- фики Созишномаи сулхе, ки 10 декабри соли 1898 дар Париж ба имзо расид, Испания аз истиклолияти худ бар Куба даст кашид ва инчунин Пуэрто-Рико ва Гуамро ба ИМА во гу- зошт. Филиппинро бошад, ба маблаги 20 млн доллар ба ИМА фурухт. Испания дигар аз ухдаи идора карданй мустамликахои худ баромада наметавонист. Аз хамин сабаб, мохи феврали соли 1899 мустамликахои дурдасти худро дар Укёнуси Ором (чази­ рахои Королин ва Мариан) ба Олмон фурухт. Мустамликахои охирини он тарафи укёнусро аз даст додан маънои шикасти сиёсати мустамликадории Испания дар охири асри XIX хисоб меёфт. Сабаби асосии ин шикает акибмонии сиёсию иктисодй ва ичтимоии Испания буд. Вазъияти иктисодии Испания дар огози асри XX. Дар огози асри XX, сарфи назар аз акибмонии иктисодй, дар Испания сохахои алохидаи иктисодиёт ва пеш аз хама, саноат, роххои охан ва муносибатхои молию пулй як кадар пеш рафтанд. Мисли давлатхои пешкадами Аврупо дар Испания низ инхисорхо тавлид меёфтанд, ба монанди « Ч д м ъ и я т и метал­ лургии Дуро-Фелгера», «Ч,амъияти Алтос-Орнос» ва «Ч,амъи- яти мошинсозй ва металлургияи Арагон». Соли 1907 оид ба сохтани флоти харбию бахрй инхисори « Ч д м ъ и я т и киштисо- зии Испания» ташкил карда шуд. Дар саноати металлурга хам болоравии чузъй мушохида карда шуд. Солхои 1900 - 1909 гу- 101 ' дозиши пулод кариб ду баробар, чуян 4,5 баробар, истех,соли семент 2,5 баробар, дар солхои 1900 - 1913 истехсоли ангишт зиёда аз 1.5 баробар афзуд. Дар саноати сабук хам пешравй ба назар мерасид. Дар ин намуди саноат низ марказонидани истехсолот ба амал меомад. Корхонахои хурд ва миёнаи саноати сабук ба корхонахои ка­ лон муттахид шуда, картелхоро ташкил менамуданд. Вазъияти дохилии Испания дар аввали асри XX. Ш икает Ис­ пания дар чанги зидди ИМА ва чантхо дар мустамликахо вазъи дохилии мамлакатро боз хам мушкилтар гардониданд. Доирахои васеи ахолй ислохоти иктисодиро такозо менамуданд. Масъалаи мухимтарин барои чамъияти Испания масъалаи молия буд. Кдрзи давлатии Куба мувофики Созишномаи сулхи Париж аз эъти- бор сокит карда нашуд. Ин кариб 3 млрд песетаро ташкил ме­ кард, ки он, асосан, пули сахмияхои харидаи хоричиён буд. Ин карз ба гардани Испания зам карда шуд. Калисои католикй яке аз моликиятдорони калонтарини Испания буд, вале он ба давлат андоз намесупорид, чунки аз пардохти андоз озод карда шуда буд. Ин норозигии ахди чамъияти мамлакатро ба вучуд овард.-Дар огози асри XX дар Испания 3253 дайр мавчуд буд, ки дар онхо 50600 нафар мардхо ва занхои рохиб зиндагй мекарданд. Мохи феврали соли 1901 ба сари хокимият либералхо ома­ данд. Онхо мачбур шуданд, ки баъзе ислохотхо гузаронанд. Соли 1902 конун дар бораи махдуд карданй хукуки муас- сисахои динй дар кори таълим кабул карда шуд. Худи хамон сол хукуки коргарон барои корпартой эътироф гардид. Вале ин чорахо харакати ичтимоиро дар мамлакат паст карда ната- вонистанд. Бо хамин сабаб, мохи декабри соли 1902 хукумати либералхо ба истеъфо рафт. Режими мутлакият дар Испания аз бухрони дарозмуддат халос намешуд. Аз ин тез-тез ивазшавии хукумат низ шаходат медихад. Дар зарфи солхои 1903 — 1907 ивазшавии хукумат дар Испания 9 маротиба ба амал омадааст. Дар худи хамин давра ба чони шох Алфонси XII (1903 - 1931) 4 маротиба суйикасд ташкил карда шуд. На Хизби консерваторхо ва на Хизби ли­ бералхо роххои аз бухрон баровардани Испанияро намедо- нистанд. Лекин хардуи онхо хам дар бораи бо рохи ислохот аз 102 бухрон баровардани мамлакат авомфиребона лоф мезаданд, лекин натичаи ин лофзанихо хеч буд. Дар давраи то огози ,Чднги якуми чахонй вазъи дохилии чамъиятию сиёсии Испания муътадил набуд. Ба хар хол, дар он давра дар мамлакат ислохоти чузъии иктисодй ба амал ба- роварда шуд, лекин он тамоми системаи иктисодию молиявии мамлакатро фаро нагирифт. Аз ин ру, ин ислохот натичаи дилхох надод ва дода хам наметавонист. Харакати миллй дар Испания дар огози асри XX. Аз даст додани мустамликахои Америка зарбае буд бар буржуазияи Каталония ва Басконияи Испания. Дар баробари тараккиёти саноатии Каталония ва Баскония буржуазияи миллии онхо ба максади хифзи манфиатхои худ ислохоти маъмурй, нархнома (тариф)-хои имтиёзнок ва хукукхои сиёсиро талаб мекарданд. Соли 1901 аз якчанд гуруххои буржуазияи миллии Каталония бо номи «Лигаи минтакавй» хизб ташкил карда шуд. Ин хизб зиёда аз ду дахсола харакати миллии Каталонияро такозо ме­ намуд. Соли 1906 «Лигаи минтакавй» бо хамрохии хизбхои дигари буржуазияи миллй блоки пешазинтихоботиеро бо но­ ми «Якдилии Каталония» ташкил намуд. Дар натичаи ин, «Якдилии Каталония» 44 ваколатномаи намояндагии Катало­ нияро дар кортесхо сохиб шуд. Хамин тарик, харакати миллй дар Испанияи сермиллат мохияти сиёсию ичтимой дошт. Он дар шароити сол то сол ташаккулёбии бедорй ва худшиносии миллии халкхои Испа­ ния сурат мегирифт. Дар он на танхо халки Каталония, балки халкхои Баскония, Кастилия ва гайра ширкат меварзиданд. То Ч,анги якуми чахонй масъалаи худмухторияти халкхои Испа­ ния, ки чунин иттиходи давлати федеративиро сохтанй бу­ данд, хал нашуд. Сиёсати хоричии Испания дар огози асри XX. Империа­ лизми Испания дар огози асри XX талаб мекард, ки хукумат дар сиёсати хоричии худ мавкеи фаъолтарро ишгол намояд. Мустамликаю бозорхо, манбаъхои нави ашёи хому сохахои мухими сармоягузориро ба даст дарорад. Минтакаи асосии истилои империализми Испания кисмати шимолии Марокаш буд, он вилояте, ки аз маъдани охан, мис, сурб, кургошим, графит, ангиштсанг ва заминхои хосилхез бой буд. Аз чихати 103 стратегй шимоли Марокаш калиде буд барои мавкеи хукм- ронй дар Бахри Миёназамин. Аз хамин сабаб, Марокаш объ­ екта муборизаи чандин мамлакати империалиста гардида буд. Хукумати Испания аз зиддиятхои байни Англия, Фаронса ва Олмон истифода бурда, соли 1904 бо Фаронса карордоди пинхониеро барои таксими шимолии Марокаш ба имзо расо­ нид ва дар кори ба Испания дода шудани Марокаши Шимолй ва кабул карда шудани карори Конференсияи Алхесираси соли 1906 муваффак шуд. Сарфи назар аз ин, таксимоти Марокаш чунин маъно надошт, ки гуё Испания онро ба худ тобеъ карда бошад. Боз дар тули ду дахсолаи оянда Испанияи империа­ листа ба мукобили халки озодихохй риффхо мубориза бурд. Ин мубориза барои Испания хеле гарон афтид - хазорхо курбонй ва маблаги зиёдро талаб намуд. Дар давраи бухрони дуюми Марокаш (соли 1911) империа­ лизми Испания кушиш ба харч дод, ки боз хам аз зиддиятхои байни Англияву Фаронса ва Олмон фонда бардорад. Мохи июли соли 1911 бо дастгирии дипломатии Олмон Испания бар зидди Марокаш чанг cap карда, Лариш ва эл-Ксароро дар шимолии он забт намуд. Вале ба артиши Испания муяссар нашуд, ки ба дарунтари Марокаш ворид шавад. 27 ноябри со­ ли 1912 дар байни Фаронса ва Испания Созишномае ба имзо расид, ки мувофики он Марокаши Шимолй се таксим карда шуд. Фаронса 572 км мураббаъ ва Испания 28 хазор км му- раббаъ заминхои ин минтакаи Марокашро ба зери назорати худ дароварданд. 600 км мураббаъ Замини бокдмондаи Маро­ каши Шимолй бошад, минтакаи байналхалкди Танжер эълон карда шуд. Хамин тарик, чй тавре ки дидем, дар ибтидои асри XX Ис­ пания дар сиёсати хоричии худ, асосан, ба Марокаш банд буд ва ба чанги дарпешистодаи якуми чахонй тайёрй хам намедид, харчанд блокхои харбй ва давлатхои асосии чангкунандаи онхо аллакай маълум буданд. Ин вакт империализми Испания на кудрати харбй, на кудрати иктисодй, на кудрати сиёсй ва на майли аз нав таксим карданй чахонй аллакай таксимкарда- шударо дошт. 104 СЛНАХОИ МУ^ИМ 1812 - кабули Конститутсияи Испания 1812 - интихоботи кортесхои Испания 1. III. 1820 - инкилоби буржуазии Испания 9.111.1820 - аз нав чорй шудани Конститутсияи соли 1812 1823 - чанги «И ттиф оки м укаддас» бар зидди И спания 04. 1823 - аз тарафи шох Фердинанди VII бекор карда шудани Конститутсия 1833 - вафоти шох Фердинанди VII ва ба тахти шохии Испания нишастани Изабелла 1843-1851 - солхои диктатураи Нарваэс 06. 1854 - шуриш дар Мадрид бо сардории генерал О’ Доннел 1856 - ба истеъфо рафтани Эспартере 1868-1874 - инкилоби буржуазии Испания 1869 - чорй карда шудани Конститутсияи нави Испания 1870 - ба тахти шохй нишастани шохзодаи италиявй - Амадеи Савой 12.01.1874 - ба тахти ш охии И спания ниш астани Алфонси XII 12.1874 - табадцулоти харбй дар Испания 1876 - чорй карда шудани Конститутсияи нави Испания 1880 - бархам доца шудани сохти гуломдорй дар Куба 1898 - чанги ИМА бар зидди Испания 1904-байни Испания ва Фаронса дар масъалаи таксим карцани Марокаш баста шуцани Созишномаи махфй 07.1911 - чанги Испания бар зидци Марокаш 27.11.1912 - байни Испания ва Фаронса бастани Созишнома дар бобати таксим карда шудани Марокаши Шимолй 105 -------- САВОЛ ВА СУПОРИШ ------------------------------------- 1. Дар бораи вазъи дохилии Испанияи нимаи аввали асри XIX , маълумот дихед. Чаро шохд Испания. - Фердинанди VII дар мамлакат Конститутсияро чорй намуд? 2. Дар бораи инкилоби буржуазии соли 1820 чй медонед? 3. Кай ва чаро “Иттифоки мукаддас” бар зидди Испанияи инкилобй тачовуз ташкил намуд? 4. Инкилоби солхои 1854 - 1856 дар Испания чй тавр сурат гирифт? 5. Инкилоби солхои 1868 - 1874 ба халки Испания чй дод? 6. Дар бораи мохияти Конститутсияи соли 1869-и Испания маълумот дих,ед. 7. Кортесхои Испания кай Алфонси ХП-ро ба тахти шохии Испания шинониданд? 8. Чаро инкилоби солхои 1868-1874 шикает хурд? 9. Иктисодиёти Испания, бахусус саноат дар охирхои асри XIX чй тавр тараккй мекард? Дар ин бора далел биёред. 10. Дар охирхои асри XIX - аввали асри XX дар Испания хукмронии ду хнзб - консерваторхо ва либералхо чй тавр сурат мегирифт? Дар байни онхо кадом Созишнома мавчуд буд? 11. Дар бораи сиёсати хоричии Испанияи чоряки охири асри XIX накл кунед. Чаро Испания аз мустамликахои худ махрум мешуд? 12. Дар огози асри XX - то саршавии Чанги якуми чахонй - вазъияти дохилии Испания чй тавр буд? 13. Ахволи Испания дар арафаи Чанги якуми чахонй чй тавр буд? 14. Аз мавзуъ хулоса бароред.____________________________ §12. ИЁЛОТИ МУТТАДИДАИ AM РИКО АЗ ОГОЗИ АСРИ XIX ТО АНЧОМ ЁФТАНИ ЧАНГИ МУЛКЙ Вазъи ИМА дар нимаи аввали асри XIX. ИМА дар аввали асри XIX давраи тараккиёти пуравчи иктисодиро аз cap мегузаронид. Дар Ш имолу Ш аркии мамлакат саноати фабрикавй ва хочагихои сармоядориву фермерй густариш меёфтанд. Дар кисмати Fap6fl бошад, фермерхои сершумор ва хунармандони мустакил машгули касбу кори худ буданд. Д ар кисми Ш имолу Гарбй низ муносибатхои сохибкорй босуръат пеш мерафтанд. Дар иктисодиёти Чануб гуломдории плантатсионй хукмрон буд. Фаркияти роххои тараккиёти Шимол ва Чануб ба рафти ояндаи тараккиёти таърихии ИМА таъсир расонд. Дар ин давра густариши сохибкорй аз хисоби заминхои нав “ба бар” ба амал меомад. Дар охирхои асри XVIII-нимаи аввали асри XIX ИМА заминхои зиёдеро забт кард. Масохати 106 умумии ИМА дар соли 1790 хамагй 888,6 хазор км мил буд. Баъди ба он хдмрох, карда шудани Луизиана ва чанги исгилогарона бар зидди хдндухо, Мексика ва мустамликагардонии заминхои нави он то ба 3027,8 хазор км мил расид. Пахншавии корчалонию сармоядории “ба бар” имконият дод, ки аввалан, заминхои нав ба даст дароварда шаванд. Дуюм, заминхои нав шароити мусоид фарохдм оварданд, ки аз Аврупо ба ИМА шумораи зиёди мухочирон биёянд. Дар байни онхо мутахассисони мухдндисию техникй ва коргарони баландихтисос бисёр буданд. Мухочирон шумораи ахолии мамлакатро зуд зиёд мекарданд. Соли 1800 ахолии ИМА хамагй 5,3 млн нафар буд. Вале соли 1850 он ба 23,2 миллион расид. Аз сабаби бисёр будани заминхои холии Еарб дар ИМА нисбат ба Аврупо талабот ба неруи корй хеле зиёд шуд, лекин он намерасид. Аз хдмин сабаб, дар Шимоли мамлакат истифодаи мошинхо хеле барвакт огоз ёфт. Дар Чануб бошад, истифодаи мехнати гуломон васеъ пахн гардида буд. Пешрафти сохибкорй дар ИМА дар катори чихдтх,ои мусбати худ чихатхои манфй хам дошт. Аз он чумла, бухронхои иктисодии барзиёдистехсолкунй ба амал омаданд. Яке аз роххои манфии тараккиёти иктисодй дар ИМА зуран ба Гарб мухочир карданй хиндуён буд. Барои зиндагонй кардан ба Iе м о е ш -i q Маркаб - рамзи Хизби Демократии ИМА Фил-рамзи Хизби Чумхуршгащши Амрико х,индух,о чойхои махсус резерватсияхо”-ро медоданд. Х,укумат бар зидди хиндухое. ки ба ин карордод мукобилият нишон медоданд, дастахои мусаллахро ба кор мебурд. Бо бахонаи таъкиби хиндухо, лашкари ИМА ба забткунии заминхои давлатхои хамсоя низ даст мезад. Бо хамин рох, лашкари ИМА Флоридаи Шарки ро аз Испания кашида гирифт. Дар кисмати гарбии Чррчия кабилахои чирокхо сокин баданд. Вакте ки дар он но конхои тилло кашф карда шуданд, хукумат аз созишномахои бо хиндухои ин чо дар бораи Замин бастааш даст кашида, ин заминхоро “чамъияти' эълон кард. Барой зиндагонии ин кабилахо хам резерватсияхои махсус муайян намуда, онхоро аз заминхои ачдодиашон зуран пеш карданд. Шуриш\ои гуломон бо сардории Н. Тернер ва Н,. Браун. Дар солхои 30-юми асри XIX масъалаи гуломдорй дар хаёти чамъиятии ИМА яке аз масъалахои чиддие гардид, ки халли онро рафти тараккиёти ин мамлакат такозо мекард. Гуломон дар ИМА борхо шуриш бардоштаанд. Яке аз шуриши калонтарини гуломон дар соли 1831 бо сардории гулом Ната Тернер дар иёлоти Вирчиния ба амал омадааст. Гуломони шуришбардошта бо досту табар мусаллах шуда, ба плантаторхо хамла мекарданд. Хукуматдорон бар зидди ин шуришгарон сипохиён фиристоданд. Дар натичаи чанги нобаробар бо сарбозони хукуматй шуришгарон шикает хурданд. Хукуматдорони ИМА рохбари шуришчиён И. Тернер ва боз 17 нафар иштирокчиёни дигари фаъоли шуриш ро ба катл расонданд. Аз солхои 30-юм cap карда, харакат барои озод кардани гуломон дар ИМА хеле пурзур шуд. Ин харакат бо номи “аболитсионизм” (“озодкунй”) машхур шуд. Собик гулом Ф. Дуглас, ки озодии худро харида буд ва У. Гаррисон арбобони машхури ин харакат буданд. Онхо тамоми умр хаёти худро барои озод кардани гуломон бахшидаанд.Гаррисон соли 1832 хатто “Ч,амъияти нави Англия барои мубориза бар зидди гуломдорй"’-ро ташкил кард ва инчунин мачаллаи "Либрейтер” С‘Озодкунанда'’)-ро чоп мекард. Он солхо хазорон нафар мубориз монда нашуда кор мебурданд, то ки дар ИМА гуломдорй бархам дода шавад. Вале дар ин мамлакат мукобилони бархамдихии гуломдорй низ кам набуданд. ______ 108 Fуломон дигар орому хотирчамъ наменишастанд. Онх,о хам ба мубориза бархостанд. Соли 1859 бо сардории Ч,он Браун шуриши калони дигари гуломон ба амал омад. Ч,он Браун соли 1800 дар оилаи фермере, ки дар чанги истикдолиятхохй халок гардида буд, таваллуд шудааст. У чорводор буд. Х,ануз дар овони кудакй бо чашмони худ дида буд, ки гуломдор чй тавр гуломбачаеро то мурданаш зада буд. Вакте ки Ч,он Браун ба воя расид, ба харакати аболитсионистхо дохил гардид. Бо хамрохии писаронаш дар чанги мулкии дар Канзас баамаломада иштирок кардааст. Ч,он Браун борхо зангихои гурезаро ба Шимол гуселонида. бо хамин рох онхоро аз гуломй озод кардааст. Ч,он Браун дастаи начандон калонеро иборат аз 32 нафар ташкил кард. Дар хайати он се писараш хам буд. 17 октябри соли 1859 ин даста дар шахрчаи Харпес-Феррии иёлоти Вирчиния ба анбори калони силох хучум карда, онро бе хунрезй ишгол намуд. Ч,он Браун бовар дошт, ки шуришро мардум дастгирй хохад кард. Вале хаёли у рост набаромад. Дере нагузашта, анборро лашкари хукуматй мухосира кард. Харчанд дастаи Браун алайхи неруи давлатй мукобилияти сахт нишон дод, окибат шикает хурд. Кариб хамаи шуришчиён халок гардиданд. Брауни захмдори дар занбар хунолудхобидаро додгох ба катл (тарики ба дор овехтан) хукм кард. Ч,.Браун дар хатчаи пеш аз маргаш навишта буд: “Ман, Ч,он Браун, акнун пурра боварй хосил кардам, ки танхо хун кодир аст чинояти бузурги ин мамлакати пургунохро шуяд. Ба хаёлам, худро бехуда тасалло медодам, ки гуё ин корро бе хунрезии зиёдатй хам ба чо овардан мумкин аст”. Шуриши Ч,он Браун мардумро ба шуриши нави зидди гуломдорон тела медод. Аз катли Ч,он Браун миллионхо америкоихо, бахусус гуломони хивдухо ва аболитсионистхо гамгин шуда, ашки мотам рехтанд. Ташкилёбии хизбхои сиёсй. Х,избхои сиёсй дар хаёти ИМА макоми хосса доранд. Дар ибтидои асри XIX дар мамлакат гуруххои сиёсй ба вучуд омаданд. Онхо дар вакти интихоботи президента харакат мекарданд, ки барои сохиб шудан ба ин мансаб голиб оянд. 109 . . - Дар интихоботи президентии соли 1828 плантаторхо ва фермерхои сершумору хунармандон ва як кисми коргарон барои президент интихоб шудани генерал Эндрю Никсон муттахид шуданд. Чрнибдорони Ч,ексон худро узви Хизби демократй меномиданд. Санаи таъсисёбии ин хдзб соли 1828 хисобида мешавад. Соли 1848 як кисми фсрмерхо, хунармандон ва буржуазияи Шимол дар шахри Буффало хизби нав - фрисойлерхоро (замини озод) ташкил карданд. Ба он зангихо хам дохил мешуданд. Аъзоёни Хизби фрисойлерхо талаб мекарданд, ки дар заминхои нав гуломдорй пахн карда нашавад, заминхои Fap6po бепул таксим карда, фурухтани онхо ба заминчаллобони калон манъ карда шавад. Ь^исми аъзои Хизби демократй, ки бо гуломдорй оштинопазир буд, инчунин мукобилони пахн гардидиани гуломдорй дар заминхои нав ва як кисми аъзои Хизби фрисойлерхо соли 1854 Хизби чумхуриятхохонро ташкил намуданд. Ин хизб марказй нерухое гардид, ки дар ИМА ба мукобили гуломдорй собиткадамона мубориза мебурданд. Чанги мулкй дар Канзас. Соли 1850 гуломдорон хостанд, ки гуломдориро дар тамоми ИМА конунй гардонанд. Барои ин хама заминхои навро ба даст дароварда, онхо имконияти ба Шимол гурехта рафтани гуломонро бархам доданй буданд. Чанги мулкй дар ИМА солхои 1861-1865. 110 Дар Конститутсияи соли 1787-и ИМА мушаххасан нисбати гуломоне, ки аз дасти гуломдорон гурехта озод мешаванд, чизе гуфта нашудааст. Баъди кабули Конститутсияи ИМА чандин дахсолахо гузаштанд. Акнун гурехтани зангихои гулом хусусияти оммавй пайдо намуд. Барой хамин, 1850 плантаторхо тавассути Конгресс конунеро кабул карданд, ки мувофици он ахолй ва хукуматдорон вазифадор буданд, гуломони гурезаро дастгир кунанд. Худи хамон сол Конгресс ба баъзе иёлот хукук дод, ки масъалаи гуломдориро худи онхо хал кунанд. Яке аз хамин конунхо-билл, яъне конуни “Канзас - Н ебраска” буд. Мувофики он гуломдорй дар самти шимолтар аз мадори 36 то 30 - дар заминхои гарбтари Миссисипи вокеъбуда манъ карда мешуд. Ин конун сабабгори дар Канзас ба амал омадани чанги мулкй гардид. Гуломдорон дастахои мусаллахи зархарид ташкил намуда, ба Канзас хучум карда, дар он чо сохти гуломдориро чорй мекарданд. Чдвобан ба ин, хазорон фермеру хунармандон ба чониби Канзас харакат карданд, то ки заминхои холии онро ба даст дароранд ва нагузоранд, ки гуломдорон ин иёлотро ба иёлоти гуломдорй табдил диханд. Хангоми итихоботи президента дастахои каллабур, ки онхоро плантаторхо созмон дода буданд, ахолиро тарсонда, мачбур мекарданд, ки ба тарафдории номзади гуломдорон овоз диханд. Аксарияти ахолии Канзас зидди гуломдорй буданд. Онхо “Кумитаи амнияти чамъиятй” ташкил карда, дар шахри Лоуренс мустахкам чойгир шуданд. Вале дере нагузашта, дастахои хуб мусаллахбудаи гуломдорон, ки аз иёлати Миссури ба Канзас зада даромада буданд, шахри Лоуренсро ба хок яксон ва мухофизони онро кир карданд. Хукумати марказй Канзасро баъди ин вокеа хамчун иёлоти гуломдорй шинохт. Ч,анги мулкй дар Канзас аз соли 1854 то соли 1856 давом кард. Он дар бораи огози чанги мулкй дар тамоми ИМА дарак медод. Президент интихоб шудани Авраам Линколн. Дар Канзас чазо додани иштирокчиёни муковимат бар зидди пахн карданй гуломдорй ва катли Чрн Браун бухрони инкилобиро паст накард. Соли 1860 Хизби чумхуриятхохон номзад ба президентии ИМА, шахси дар байни халк бо акидахои демократии худ машхур, адвокат ва узви Конгресс Авраам Линколнро (1809 - 1865) пешбарй намуд. Дар ин давра дар Хизби демократй чудой ба амал омада буд. Барои хамин, он якбора ду номзадашро ба президента пешниход кард. Ин кор дар интихобот мавкеи Хизби демократиро хеле суст кард. Хамин тарик, мохд ноябри соли 1860 ба мансаби Президента ИМА номзади Хизби чумхуриятхохон гузашт. Бори аввал буд, ки сохибкорону корчаллонхо бо хамрохии фермерхою коргарон муттахид шуда, дар интихоботи президента голиб баромаданд. Дар амал, дар ин интихобот мукобилони гуломдорй бар чонибдорони он голиб омаданд. Авраам Линколн дар оилаи сафедпусти иёлоти Кентукки таваллуд шудааст. Оилаи Линколнхо баъди чанде аз иёлоти Кентукки ба иёлоти Индиана кучидааст. Дар овони наврасй ва чавони Авраам ба кишоварзй ва чуббурй шугл варзидааст. У дар хама чо дахшати гуломдориро бо чашмони худ медид. Авраам худомуз буд. Кобиляти фавкулодца дошт. Кори адвоката ва дар ин кор адолатпеша буданаш уро дар байни фермерхо, коргарон ва буржуазия зуд i машхур гардонд. Президент и ИМА Авраам Линколн. Цанги шахрвандй дар ИМА. Баъди аз даст рафтани мансаби президента, гуломдорони Чднуб аз нав ба мубориза бархостанд. Авраам Линколн бояд 4 марта соли 1861 ба ичрои вазифаи президента шуруъ мекард. Вале 20 декабри соли 1860 иёлоти Королинаи Чднубй аллакай дар бораи аз иттифок баромадани худ эълон кард. Ба он боз 7 иёлоти дигар- Флорида, Ч,орчия, Алабама, Луизиана, Техас, Миссисипи ва Теннеси пайравй карданд. Онхо муттахид гашта, Конфедератсияи Чднубро ташкил намуданд. Пойтахти он шахри Ричмонд интихоб шуд. Конфедератсия Ж.Девисро Президенти худ эълон кард. Конфедератсияи Чднуб мехост, ки гуломдориро дар каламрави худ абадй гардонад. 12 - 13 апрели соли 1861 артиши Конфедератсияи Чднуб истехкоми Сантарро, ки дар наздикии Чарлстон вокеъ гардида буд, баъди гулулаборонкунии шадид ишгол намуд. Ин вокеа огози чанг мулкй дар ИМА шуд. Баъди ин А. Линколн чанубихоро исёнгар номида, сафарбаркунии ихтиёриёнро эълон кард. Дере нагузашта, дар сафхои ихтиёриён зиёда аз 75 хазор нафар одамон чамъ омаданд. Умуман, нерухои Шимол нисбат ба Конфедератсия зиёдтар буданд. Ахолии Шимол 19,2 миллион ва иёлоти гуломдорй Чднуб 12,2 миллионро ташкил мекард. Бинобар ин, Шимол сипохи зиёдтар гун карда метавонист. Дар масъалаи сипохро аз яроку аслиха ва маводи дигар таъмин намудан низ Шимол имконияти зиёдтар дошт. Вале дар иёлоти Ч,ануб захираи зиёди яроку аслиха мавчуд буд. Ин захира ба дасти Конфедератсия даромад. Fайр аз ин, аксарияти афсару генералхои артиши ИМА Конфедератсияро дастгирй мекарданд. Инчунин, доирахои хукмрони Англия, Фаронса ва Испания хам чонибдори Конфедератсия буданд. Ин давлатхо ба ду давлати камкуввати мустакил шудани ИМА манфиатдор буданд. То тобистони соли 1861 Конфедератсия артиши 120 хазорнафара ташкил кард. Ч,ануб мехост, ки дар чанги ру ба ру нерухои Шимолро торумор карда, шахри Вашингтонро ишгол намояд. 21 июли соли 1861 дар наздикии шахри Манассас, ки такрибан 40 км дуртар аз Вашингтон вокеъ гардидааст, артиши 35 хазор нафараи Шимол аз тарафи артиши 30 хазорнафараи исёнгарони Чднуб шикает хурд. Дар 113 ин холат хукумати Шимол ба лашкари худ аз нав сафарбаркунй гузаронида, аввал онро ба 500 хазор ва то охири хамон сол ба 660 хазор нафар расонид. Мохи январи соли 1862 сипохиёни Шимол ба хучуми чавобй гузаштанд. Генерал Грант, ки дар Fap6 амал мекард, супориш гирифт, ки хавзаи дарёи Миссисипиро ишгол намояд. У аз ухдаи ин кор баромада тавонист. Дар Батлер мохи апрели соли 1862 бо дастгирии флот Ордеани Навро ба даст даровард. Ба ин нигох накарда, дар чойи мухорибаи асосй, наздикии дарёи По­ томак, вазъияти артиши Шимол хуб набуд. Дар Ричмонд Мак- Кеплан пурра шикает хурд. Лозим омад, ки аз чойхои дигари чанг ба тарафи Вашингтон лашкар равон карда шавад. Дар зери таъсири оммаи халк хукумати Авраам Линколн мачбур шуд, ки ба чорахои инкилобй гузарад. Онхо ба Консти- тутсия мухолиф бошанд хам, дар айни замон ин корро зарура- ти харбй такозо мекард. Аз хамин вакт cap карда, чанги мулкй ба инкилоб табдил ёфт ва хукумати А.Линколн ба амалй кар- дани чорахои инкилобй шуруъ намуд. Бархам дода шудани гуломдорй дар ИМА. Соли 1862 ба сарватмандон андозхои нав бор карда шуданд. Инчунин. ба- рои мусодираи моликияти исёнгарон конун бароварда шуд. 20 майи соли 1862 конун дар бораи хомстедхо эълон гардид. Мувофикл ин конун хар як шахрванди ИМА хамагй 10 доллар пардохта, метавонист дар Гарб китъаи Замини 160-акро биги- рад. Баъди 5 сол у сохиби пурраи Замин мегардид. Лашкар хам тоза карда шуд. Вале зарбаи аз хама вазнинтарин ба гуломдорон фармони А.Линколн дар бораи аз 1 январи соли 1863 дар ИМА бархам додани гуломдорй буд. Хдмаи ин чорабинихо аз чорабинихои дигари инкилобй барои галаба бар Конфедератсия кумак расониданд. Гузаштан ба чанги инкилобй мавчи нави ташаббускории оммаи мар- думро ба вучуд овард ва галабаро бар Чднуб наздик кард. Галабаи Шимол бар Конфедератсияи Ч,ануб. Баъд аз он ки Шимол ба чанги инкилобй гузашт, Конфедератсия дар мухорибахо паси хам шикает мехурд. Балабан охирини нисба- тан калони чанубихо дар мухорибаи назди Чанслорсвилл мохи апрели соли 1863 дойр гардида буд. Тобистони хамон сол дар чанги мулкй гардиши куллй ба амал омад. 1-3 июли соли 1863 дар чанги 3-рузаи назди Геттисберг артиши чану- ■ 114 бихо шикает хурда, ба акибнишинй cap кард. Баъди як руз ге­ нерал Грант дар мухорибаи калоне голиб баромад ва нуктаи мухимтаринеро дар Миссисипи, ки Виксберг ном дорад, ишгол намуд. Дар ин мухориба то 10 хазор нафар аскару афсархои Конфедератсия халок шуданд, 29,5 хдзор нафари ди- гарашон асир афтоданд. Faftp аз ин, артиши Генерал Грант 170 тупи лашкари Чднубро ганимат гирифт. Соли 1864 артиши Шимол дар зери рохбарии умумии гене­ рал Грант барои пурра торумор карданй Чднуб шуруъ кард. Артиши генерал Ли дар наздикии Алпоматтокс мухосира кар­ да шуд. У 9 апрели соли 1965 мачбур шуд, ки таслим шавад. Дере нагузашта, кисмх,ои дигари артиши Конфедератсия низ таслим шуданд. Бо *амин, чанги мулкии ба инкилоб таб- дилёфтаи ИМА ба охир расид. Баъд аз галаба хукумати Линколн барои бесилох гардони- дани исёнгарон ягон чораи таъсирбахш наандешид. Аксари­ яти афсарони артиши Чднуб, ки асир афтода буданд, дар ба- робари савганд ёд кардан, озод мешуданд. Президент Лин­ колн хам хуб мухофизат карда намешуд. Натичаи *амин беэхтиётихо буд, ки 14 апрели соли 1865 дар театр, хангоми тамошои спектакл, чонибдори ашадии гуломдорон актёр Буст Авраам Линколнро парронд. Генерали “Шимол” Грант. Генерали “Чануб” Ли. 115 Баъди галабаи Шимол бар Конфедератсияи Ч,ануб мархалаи тачдиди иёлоти чанубй огоз ёфт, ки он аз соли 1865 то соли 1877 тул кашид. Ин вакт хам собик гуломдорон мавкеи худро бе мукобилият аз даст намедоданд. Ахамияти галабаи Шимол бар Ч,ануб. Дар натичаи галабаи Шимол ягонагии миллии ИМА нигох дошта шуд. Хркимият ба дасти буржуазия даромад. Акнун мансабхои президента, Сенат ва Додгохи Олй хам дар ихтиёри вай буданд. Плантаторхои Ч,ануб хокимияти сиёсиро аз даст доданд. Аз хама музаффари- ятхои мухими инкилобии чанги мулкй бархам дода шудани гуломдорй ва конун дар бораи хомстед (замин)-хо мебошанд. Дар натичаи галабаи Шимол дар мамлакат рохи фермерй- америкоии ривочи кишоварзй галаба кард. Ин чанги мулкй ахамияти дигари иктисодй хам дошт. Он барои болоравии мин- баъдаи муносибатхои бозоргонию сохибкорй рохи васеъ кушод. Нигох доштани ягонагии миллй имконият дод, ки ИМА мин- баъд хам сиёсати истилогаронаи хоричиашро давом дихад. Мохи декабри соли 1865 Конгресси ИМА ислохи 13-умро ба Конститутсия кабул кард, ки мувофики он дар ИМА гуломдорй бархам дода шуд. Ин яке аз музаффариятхои мухимтарини чанги мулкии солхои 1861 - 1865 буд. МАЪХАЗХО ВА САНАДХС) 1. ПОРАИ ПАРТОФТАШУДАИ БАРОМАДИ ЧОН БРАУН Инчил таълим медихдд, ки адр кореро, ки ба худ раво намебинй, ба дигарон низ раво мабин. Инчунин, он ба ман таълим медихдд, ки «онхоеро дар хотир нигох дорам, ки дар завлонанд, гуё ки ту хам бо хдмрохии онхо завлонабанд хдстй». Ман чидду чахд кардам, ки мувофики ин таълимот амал кунам. Шояд барои фахмидани он .ки Худованд нисбати одамон гараз надорад, хднуз нихоят чавон хастам. Ман боварй дорам. ки амали ман барои хифзи бечорагони наф- ратзада равона карда шуда буд. Аз админ сабаб он дуруст аст. 2. НУЩ И ОХИРИНИ НОН БРАУН 2 НОЯБРИ СОЛИ 1859 Ман бояд якчанд калима бигуям. Якум, ман хамаашро рад мекунам, гайр аз он чизе, ки ба гардан гирифтаам, яъне мацсади ман озод кардани гуломон буд. Ман ин корро ба таври осоишта карданй будам, чй тавре ки зимистони гузашта кардам. Ба Миссурй рафта, аз он чо гуломонро бе ягон силох аз байни тамоми мамлакат гузаронида, ба Канада бурдам. Ман мехостам боз хамин корро ку­ нам, вале ин дафъа хеле зиёдтар. Ин аст ад май он чй ки ман мехостам. Хеч вак,т максади одамкушй, хиёнат ва нест кардани молу мулкро надоштам... Акнун, агар лозим бошад, ки барои дастгирй кардани адолати додгохЛ чон бахшам, бо хдмрохии кудаконам ва бо хамрохии гуломони ин мамлакат, ки 116 ху куклой онро бо фармонхои бадном, нолозим ва беадолат поймол карда ме­ шаванд, хунамро резам. Бигузор хдмин хел шавад!... Хрестоматия по новой истории. Под ред. А. А. Губера, А. В. Ефимова в-3-х тт. М ., 1965, Т. 2, с. 355 3 . КОНУН ДАР БОРАИ ЕУЛОМОНИ ГУРЕЗА АЗ 18 НОЯБРИ СОЛИ 1850 6. Агар шахсе дар ягон иёлот ва кдламрави ИМА вазифадор аст, ки хиз- мат ва ё кор кунад, вале ба иёлот ва каламрави дигари ИМА гурехтааст ва ё ки гурехтанист, пас шахе ва шахсхое, ки гурезахои вазифадоранд, барои онхо хизмат ва ё кор кунанд, метавонанд гурезаро дунболагирй кунанд ва пас гардо- нидани уро талаб намоянд, ё ки барои хабси у аз ягон муассисаи адолати дод- гохй, додгох ва ё комиссар ордер бигиранд. Аз руйи ордер гурезаи мазкурро аз кор ва хизмат холй, ё ки бевосита хабе кардан мумкин аст. Ин кор бе баррасии додгохй ичро карда мешавад, ё ки дастгир намуда, уро хамон лахза ба додгох, додхох, ва ё ба комиссар пешниход кардан мумкин аст. Онхо вазифадоранд, ки ин парвандаро дар мухдатхои кутохтарин дида баромада, халлу фасл кунанд. 9. Минбаъд... амалдоре, ки хабе кардааст, чунин гурезаро... ба он иёлоте фиристонад, ки у аз он чо гурехтааст ва ё дар он чо даъвогари мазкур ва ё ба гумошта супорида шавад. 4 . АЗ МАКТУБИ А. ЛИНКОЛН БА НОШИРИ «НИЮ-ЁРК ТРБЮН» Г. ГРИЛИ 12.08 СОЛИ 1862 Ман мехохам Иттиходро начот дихам. Ман мехохам, ки онро бо рохи хеле осон ва дар доираи Конститутсия начот дихам. Агар хокимияти миллй тезтар баркарор карда шавад, Иттиход низ тезтар ба хамон Иттиходи кдблй табдил меёбад. Агар хдмин хел одамоне ёфт шаванд, ки Иттиходро бе бархам додани гуломдорй начот доданй бошанд, ман бо онхо розй нестам. Агар одамоне ёфт шаванд, ки Иттиходро танхо дар баробари бархам задани гуломдорй начот доданй бошанд, бо онхо хам розй нестам. Дар ин мубориза максади мухимтарини ман начоти Иттиход ва нигох доштан ва ё бархам додани гуломдорй аст. Агар ман Иттиходро бе озод карданй ягон гулом хам начот дода метавонистам, ин корро ичро менамудам. Агар ман Ит­ тиходро начот дода, дар баробари ин гуломонро озод мекардам, пас бо ин рох мерафтам. Агар ман Иттиходро начот дода, дар баробари ин танхо нисфи гуломонро озод карда, бокимондаапгро дар гуломй нигох медоштам, пас ин корро мекардам. Х,ар он чй, ки нисбати гуломдорй ва рангинпустон мекунам, онро ичро менамоям, зеро бовар дорам, ки вай барои начот додани Иттиход кумак мерасонад. Дар мавриде, ки ман аз ичрои ин ва ё он чора худдорй меку­ нам, сабабаш он аст, ки ба андешаи ман ин чорахо барои начоти Иттиход кумак расонида наметавонанд. САНА^ОИ М У^ИМ 1831 - шуриши гуломон дар зери рох,барии Ната Тернер i S32 - аз тарафи Горрисон ташкил карда шудани «Ч,амъияти нави Англия барои мубориза бар зидци гуломдорй» 117 17.Х ?85‘ - огози шуриши гуломон дар Вирчиния дар зери рохбарии 4,0н Браун ташкил ёфтани Х,изби демократии ИМА ташкил ёфтани Х,изби чумхуриятхохонаи ИМА аз тарафи Конгресс конуне кабул карда шуд, ки мувофики он гуломони гурезаро ба сохибонашон баргардонидан мумкин буд. аз тарафи Конгерсс кабул карда шудани конуни «Канзас-Небраска» дар барои манъ карда шудани гуломдорй аз мадори 36 то 30° чангй мулкй дар Канзас президента ИМА интихоб шудани Авраам Линколн аз Иттифок баромадани Королинаи Чднубй ва баъдтар аз он баромадани боз 7 иёлот: Флорида Ч,орчия, Алабама, Луизиана, Техас, Миссисипи ва Теннеси кабули конун дар бораи хомстедхо бо амри А. Линколн бархам до да шудани гуломдорй дар ИМА - тахти рохбарии генерал Г рант дар наздикии Геттисберг бар Ч,ануб галаба кардани артиши Шимол - аз тарафи актёр Бутс парронда шудани А. Линколн - аз тарафи Конгресс кабул карда шудани ислохи 13-ум ба Конститутсияи ИМА оид ба бархам дода шудани гуломдорй САВОЛ ВА СУПОРИШ 1. Дар ИМА иктисодиёт бо кадом роххо тараккй мекард? 2. Ч,ихатх,ои мусбат ва манфии сармоядориро дар ИМА номбар карда, ондоро шарх дихед. 3. Дар бораи шуришхои гуломон дар ИМА накл кунед. 4. «Абалисионистхо» кихо буданд? 5. Дар ИМА Х,изби демо- кратй ва Хдзби чумхуриятхохон кай ва чй тавр ташкил ёфтаанд? Дар Иёлоти Канзас кай ва бо кадом сабабхо чанги мулкй ба амал омад? Авраам Линколн кай ва чй тавр президента ИМА интихоб шуд? 6. Чднги мулкии сохой 1861 - 1865 чй тавр o fo 3 ёфт? 7. Кадом иёлот барои чй аз Иттиход баромада, Конфедератсия ташкил наму- 118 •> - 1854- 1850- 1850- 1854-1856 - XI. 1860 - 20.ХП.1860 - 20.V. 1862 - 1.1.1863- данд? 8. Дар бораи таносуби куввадои Шимол ва Ч,ануб маълумот дидед. 9. Чаро дар соли аввали чанг Шимол бо шикает дучор шуд? 10. Кай ва чаро Шимол бо роди инкилобии чанг шуруъ кард? Модияти ин усулро муайян кунед. 11. Дар ИМА кай аз тарафи А. Линколн гуломдорй бардам дода шуд? 12. Конун дар бораи домстеддо дар рафти чанги мулкй чй адамият дошт? 13. Кай ва чй тавр нерудои Шимол бар Чануб ба пирузй ноил шуданд? 14. Санаддоро дар мавриди накди мавзуъ истифода баред. 15. Аз мавзуъ хулоса бароред. § 13. ИЁЛОТИ МУТТАДИДАИ АМРИКО ДАР ОХИРИ АСРИ XIX-АВВАЛ И АСРИ XX Тараккиёти иктисодй. Баъд аз чанги мулкй иктисодиёти ИМА босуръат тараккй кард. Ин чанд сабаб дошт. Якум, сох- ти гуломдорй дар чануби мамлакат бардам хурд. Дуюм, муно- сибатдои демократа дар чомеа бештар амри вокей мегар- диданд. Сеюм, умумимиллй ташаккул ёфт. Чорум, конун дар бораи домстеддо, ки соли 1862 кабул шуда буд, имконият дод, ки кишоварзии ИМА бо роди фермерй пеш равад ва ин род комилан галаба кард. Панчум, дар саноату кишоварзй ва накдиёту алока, техника ва теднологияи пешкадами амери- коиву аврупой васеъ ба кор бурда мешуд. Дар тараккиёти иктисодии охири асри XIX - аввали асри XX ИМА афзоиши истедсоли чуяну пулод ва ангишту нафт ёрии калон расониданд. Истедсоли чуян аз 7,7 миллион тоннаи соли 1870 дар соли 1913 ба 517 млн тонна, ангишт аз 33 миллион тоннаи соли 1870 дар соли 1913 ба 270 миллион тонна расид. Сифатан тагйирёбии коркарди маъдан барои пешравии содадои ди­ гари саноат заминаи Автомобили «Форд» дар ибтидои асри XX. Соли 1913 119 боэътимод гузошт. Дар солхои 70-ум ва 80-ум мошинасозй ба­ рои заводхо афзуд. Дар ин давра телефони Белл ба кор бурда мешуд, истгохи баркии бо буг коркунандаи Эдисон ба кор да­ ромад, тормози ихтироъкардаи Вестингауз дар техника ва накдиёт босамар кор мекард. Соли 1882 трамвайи аввалин хам ба рох, даромад. Дар аввали асри XX заводхои Форд автомо- билхои бисёр истехсол мекарданд. Ба тараккиёти пуравчи иктисодй, аз он чумла, саноат ва кишоварзй роххои охан ёрии кал он мерасониданд. То солхои 90-ум 4 рохи охани дароз сохта шуд, ки он аз сохилхои Укёну- си Ором cap шуда, то ба сохилхои Укёнуси Атлантика рафта мерасид. Чунин рохи охани дарози дигар то ба Канада сохта, ба истифода дода шуд. Баъди ин дарозии умумии роххои охани ИМА ба 190 хазор мил расид. Ин аз дарозии роххои охани хамаи мамлакатхои Аврупо зиёдтар буд. Дар 30 соли охир ба мамлакат 3 млрд доллар сармояи хо- ричй ворид шуд. Дар хамин мухлат ба ИМА барои зиндаго- нии мукимй 14 млн нафар мухочирон омаданд. Ин хам барои пешравии иктисодиёти мамлакат сабаб шуд. Фаъолияти тресту бонкхо. Дар охири асри XIX бойигарии ИМА торафт бештар ба дасти трестхо медаромад. Инхисор гардидани накдиёту рохи охани мамлакат нисбат ба дигар сохахо барвакттар дойр гардид. Дар ин соха «Иттифокхои рохи охан»-и Вандербилт, Гулда, Хатигтон ба вучуд омаданд. Дар солхои 80-ум истехсоли пахта, равгани загир, шароб, сурб, найшакар, гугирд ва тамоку инхисорй карда шуданд. Дар истехсоли мис яке аз аввалин ширкатхои инхисорй Гутен- хейм дар куххои Бют ва Монтанаи Аризона ташкил карда шуд. Ин трест дар зарфи 30 сол аз он чойхо ба маблаги 2 млрд доллар мис истехсол кардааст. Иёлоти Муттахидаи АмериКаи хамонвактаро мамлакат трестхо меномиданд, зеро шакли маъмултарини инхисорхои сармоядорони ин мамлакат трестхо буданд. Асосгузори трести аввалини ИМА Давид Рокфеллер мебошад. У дар солхои чан­ ги шахрвандй аз хисоби фуруши аслиха бой шуда, аз болои корхонахои нафтистехсолкунй ва тичорат хам назорат чорй намуд. То саршавии Чанги якуми чахонй трести Рокфеллер «Стандарт ойл» ба яке аз корхонахои калонтарини нефтистехсолкунии чахон табдил ёфт. Он то 90 фоизи махсулоти нафтии мамлакатро истехсол мекард. Рокфеллерро «Ч,аноби миллиардер» меномиданд. Ин ном ба сарватмандии у мувофик буд. Аз ин лакдб Рокфеллер хатто намеранчид. Дар ибтидои асри XX аз чор се хиссаи истехсолоти саноатии ИМА-ро трестхо назорат мекарданд. Инхисорй дигари калонтарини ИМА трест Д. Морган «Юнайтед стил Корпорейшн» ба шумор мерафт. Махсулоти асосии истехсолоти вай чуяну пулод буд. Сармояи ин саноат ба 1,5 млрд доллар рост меомад. Инхисорхои хурду миёна ба трести Морган ракобат карда натавониста, муфлис мешуданд. Аз ин сабаб, онхо мачбур мешуданд, ки ба ин трест хам рох шаванд, яъне марказонидани онхо ба амал меомад. Трести Морган то 150 корхонаро аз худ карда буд. Дар байни онхо корхонахои маъдану ангишт, нафту заводхои маъданкоркунй ва роххои охан бисёр буданд. Бонкхои калонтарини ИМА ба трестхо пул карз медоданд. Ин бонкхо бештар дар кучаи Уолл-Стрити Ню-Иорк дар би- нохои бохашамату сарбафалаккашида чой гирифта буданд. Ин куча ба марказй ахти тичорату саноатии мамлакат табдил ёфт. Сармояи бонкй ва сармояи саноатй хам бо тезй марказо­ нида мешуданд. Соли 1903 ду бонки бузургтарине, ки ба Мор­ ган ва Рокфеллер тааллук доштанд, ба 112 бонкхои роххои охан, ширкатхои сугурта ва сохахои дигар назорат мекарданд. Х,ар ду банк дар бунёди бонкхои нав ва корхонахои саноатй фаъолона ширкат меварзиданд. Аъзоёни хукумат ва амалдорону додхоххо, трестхо ва бонкхоро барои конеъ кунонидани максадхои худ бо пул харида, аз ин кор фоидаи калон ба даст медароварданд, ном- задхои худро ба мансабхои гуногуни давлатй мегузарониданд. Як кисми сахмияхоро ба одамони мансаби баландцор тухфа мекарданд. Ин одамон дар идораи трестхо ва бонкхо ман­ сабхои калонро ишгол мекарданд. Хдмин тарик, дар ИМА олигархияи молиявй ба дастгохи давлатй омезиш ёфта, ба хукмрони мамлакат табдил мегардид. Ислохоти аввали асри XX. Хдракати ислохотхохй дар ИМА дар натичаи норозигии доирахои васеи ахолии мамла­ кат аз фаъолияти инхисорхо огоз ёфт. К^исми пешкадами бур­ жуазия ба сиёсати ислохотхохй гузашт. Бо ин рох номзади Х,изби чумхуриятхохон Т. Рузвелт дар интихоботи президен- тии соли 1904 голиб баромад. У баъди интихобот ислохот гузаронд. Ин ислохот на ба гуруххои алохида, балки ба нафъи хамаи аъзоёни чомеаи Америка нигаронида шуда буд. Конгресс дар бораи захирах,ои табиии мамлакат якчанд конун кабул кард. То ин вакт захирахои табий, аз он чумла. Заминро инхисорхо берахмона горат мекарданд. Мувофики конунхои нав 235 млн акр Замин фонди дахлнопазири давлатй эълон карда шуд. Конуни дигар дар бораи аз болои тайёр кардани махсулоти хурокворй ва доруворй ташкил кардани назорати давлатй буд. Бо ин роххо пеши рохи корхои гайриконунии ширкатхои инхисорй гирифта мешуданд. Вале, вакте ки соли 1909 номзади дигари Хдзби чумхуриятхохон Уилям Тафт дар интихоботи президента голиб баромад, ислохоти саркардаи Т. Рузвелтро давом надод. Тафт имконият дод, ки ин инхисорхо даромади калон ба даст дароранд. Ин кор норозигии як кисми мардумро ба вучуд овард. Хдракати ислохотхохии ибтидои асри ХХ-и ИМА мураккаб буд. Кисми пешкадами буржуазияи дар ин харакат иштироккарда зидди суйистеъмол кардани фаъолияти трестхо буд. Кисми дигараш, баръакс, чонибдори озодии комили инхисорхо буд. Вале аксарияти ислохотхохони ин давра арзишхои иктисоди бозоргониро химоя мекарданд. Умуман, ислохоти ибтидои асри XX имконият дод, ки ИМА аз ракибони асосии худ пеш гузашта, ба мамлакати пуриктидори чахон табдил ёбад. Ку-клукс-кланхои сафедпусти нажодпа- расти ИМА 122 Системам бисёрхизбии ИМА. Дар ибтидои асри XX дар ИМА, асоосан, 3 хизб барои дар мамлакат хукмрон шудан дар байни худ ракобат мекарданд: демократй, чумхурият- хохон ва сотсиалистй. Фаъолияти онхо махсусан дар давраи интихобот баланд мешуд. Системаи бисёрхизбй ба интихобкунандагони ИМА имко- ният медод, ки номзади сазоворро президента мамлакат инти- хоб кунанд, ба Конгресс ва макомоти конунгузории дигари марказию иёлот низ ашхоси сазоворро интихоб намоянд. Хамин хел хам мешуд, ки номзади ба мансаби президента сохибшуда ба ваъдахои пеш аз интихобот додааш вафо наме- кард. Бо хамин сабаб, аз чумхуриятхох Умиям Тафт, ки соли 1909 ба ичрои вазифаи президентй шуруъ карда буд, интихоб- кунандагон норозй буданд. Ин холати чумхуриятхохон ба оп- позитсияи демократй имконият медод, ки дар интихоботи дар пешистода дастболо шавад, ё ки ба ин маком намояндаи хизби сотсиалистй сохиб мешуд, яъне онхо метавонистанд номзади худро ба мансаби президентй гузаронанд. «Мусобика» барои мансаби президентй дар Касри Сафед, асосан, дар байни хизбхои чумхуриятхохон ва демократй сурат мегирифт. Дар интихоботи соли 1912 хар се хизб хам номзадхои худро ба мансаби президентй пешниход карданд. Хизби сотсиалистй Ючин Дебстро пешниход кард. Хизби демократй ба ин Ба гарафн худ чалб кардани интихобку- напдагон. Х^чвия (Фил- рамзи Х,изби нумхурият- хохон, маркаб-рамзи Хизби демократй) 123 мансаб Вудро Вилсонро лоик, донист. Ин вакт дар Х,изби чумх,уриятхох,он чудой ба амал омад. Барои хамин, ин хизб номзади ягонаро пешниход карда натавонист. Аз ин ру, ду номзад пешниход шуд: У. Тафт ва Т. Рузвелт. Дар натича, овозхои интихобкунандагони чумхуриятхох,он дар байни ду номзад таксим шуданд. Умуман, овозхои интихобкунандагон чунин таксим шуданд: В. Вилсон-6.286.214 овоз, Т. Рузвелт- 4.126.020 овоз, У. Тафт-3.483.922 овоз ва Ю. Дебс - наздики 1 млн овоз. Хдмин тарик, номзади Хизби демократй профессори таъриху хукуки Донишгохи Принстон Вудро Вилсон ба мухлати 4 сол Президента ИМА интихоб гардид. Вале мумкин буд, ки номзади Хизби чумхуриятхохон голиб барояд. Сабаби асосии шикасти ин х,изб дар ду номзад пеш- ниход карданй он буд. Чдмъи овозх,ои ба даст даровардаи хар дуй онхо 7609942 нафарро ташкил кард. Ин аз шумораи овозхои гирифтаи номзади демократхо, ки голиб баромад, ка­ риб 1,5 млн нафар зиёд аст. Хамин тарик, соли 1912 намояндаи Хизби демократй ба мухлати 4 соли оянда сохиби Кдсри Сафед гардид. Сиёсати тановузкороиаи хоричии ИМА. Сармоядорони Англия, Фаронса ва Олмон дар охири асри XIX ба хорича ка­ риб 35 млрд доллар сармоя бароварданд, вале ИМА бошад, дар хдмин давра ба хорича хамагй 500 млн доллар сармоя ба- роварду халос. Сабаб он буд, ки хануз дар худи ИМА барои фурухтани мол имконияти калон мавчуд буданд. Аз хамин лихоз, сармояро дар дохили худи мамлакат хам гузоштан мумкин буд. Хочати ба хоричй кишвар баровардани он набуд. Вале охиста- ох,иста барои сармоядорони ИМА бозори дохилй тангй кардан гирифт. Дар аввал ИМА ба забти мустамликахо майл надошт. Акнун бошад, аз ракибони асосии худ акиб монданй набуд. Вай хам барои забткунии мустамликахо cap кард. ИМА, асосан, хавзаи Укёнуси Атлантика ва дар он чо хусусан Кубаро ба даст дароварданй буд, аз он чумла, махз барои ин чазира соли 1898 бар зидди Испания чанг хам кард. Аз руйи акидаи Президента ИМА Монро бояд хусусиятхои географии китъаи Америка ва пеш аз хама, Америкаи Лоти- ниро ба хисоб гирифта, таъсири худро дар мамлакатхои он пурзур кунад. Ин акида ба сиёсатмадорони Америка маъкул шуд. Соли 1889 бо ташаббуси котиби давлатии ИМА Д. Блейн дар шахри Вашингтон конференсияи аввалини давлатхои китъаи Америка баргузор гардид. Конференсияи Вашингтон иттифоки байналхалкии давлатхои Америкаро таъсис дод. Ин иттифокро ИМА дар оянда барои сиёсати хоричии истилога- ронаи худ истифода бурд. Аз хамин вакт cap карда, Америкаи Лотинй ба минтакаи манфиатхои доимии ИМА табдил ёфт. Он хукуки маънавии дахолат кардан ба корхои дохилии хамаи мамлакатхои китъаи Америкаро аз худ кард. Бозгашти аскари ихтиёрй. Зангии чавон дар бораи чангхои гу- зашта накл мекунад. 125 Минтакди дигари истилогарихои империализми ИМА Шарки Дур буд. Дар ин чо ба вай лозим омад, ки бо Англия ва Олмон ракобат кунад. Соли 1899 хдр се давлат протекто- ратаи худро бар чазирахои Самоа чорй намуданд. Соли 1893 ИМА чазирахои Гавайро пурра ба зери дасти худ даровард. Ба империализми Америка муяссар гардид, ки мавкеи худро дар Корея ва Чин хам мустахкам кунад. Соли 1901 ИМА бо Англия созишномае бает, ки мувофики он хукуки сохтмону истифодаи Канали Панамаро ба даст да­ ровард. Хдрчанд хукумати Колумбия ин созишномаро рад кард, аз дасташ коре наомад. ИМА зидди ин давлат исён ташкил намуда, ба ёрии исёнгарон сипох фиристонд. Колум­ бия мачбур шуд, ки ба такдир тан дихад. Аз хамин вакт cap карда, империализми ИМА бар зидци ракибони камкуввати худ сиёсати "дарраи калон"-ро ба кор мебурдагй шуд. Бо хамин рох, ба гардани як катор мамлакатхо шартномахои асоратоварро бор мекард. Масалан, соли 1907 нисбат ба Сан- то- Доминго хамин хел рафтор карда буд. Харакати намъиятй. Вазъи зиндагии захматкашон дар ИМА нисбат ба дигар мамлакатхои тараккикарда бехтар буд. Вале гузариш ба сармоядории инхисорй истисмори ахли мехнатро дар ин мамлакат зиёдтар кард. Ба ин кори инхисорхо мардуми мехнаткаш эътироз баён менамуд. Бо максади талаб кардани риояи конунхо корпартой мекарданд. Харакати корпартой хусусан дар миёнаи солхои 80-уми асри XIX вусъат ёфт. Дар корпартоии 1 майи соли 1886 зиёда аз 350 хазор нафар мардуми табакахои гуногуни мехнаткашон иштирок карданд. Корпартой алалхусус дар яке аз шахрхои саноатии калони ИМА - Чикаго вазъи тезу тундро гирифт. 3 май, хангоми гирдихамоии осоишта, политсия бар зидди корпартофтагони бесилох оташ кушод. Дар натичаи ин 5 нафар халок ва чандин нафари дигар захмдор шуданд. Рузи дигар, хангоми гирдихамоии оммавии осоиштаи эътирозй, дар гулгашти Хаймаркет игвогаре ба тарафи политсия гулула партофт. Барои ин амал хукуматдорон пешвоёни харакати корпартой Персон, Фишер, Энгел ва Шпейсро муттахам кар­ да, ба дор овехтанд. 126 Солхои 90-ум харакати корпартой кам нашуд. Соли 1892 корпартоии оммавй коргарону мухдндисони заводной маъданкоркунии Корнеги ва Гомстедро фаро гирифт. Соли 1881 иттифокхои касаба (тред-юнионхои ИМА) - "Федератсияи америкоии мехнат" ташкил ёфт. Асосгузори ФАМ Гомперс буд. У дар зарфи 42 сол бетанаффус ба ин харакат рохбарй кардааст. Фермерхо созмонхои худро бо номи "грейчерхо" ("мулк", "ферма") ва "гринбекерхо" ("пушти сабз" - пушти когази пули доллар дар назар дошта шудааст) ташкил карданд. Ин соз- монх,о мухофизаткунандагони боэътимоди сохти фермерии кишоварзии ИМА гардиданд. Соли 1897 Хдзби сотсиалистй ташкил ёфт. Он дар байни як кисми захматкашон ва баъзе табакахои дигари ахолй обруй пайдо кард. Хизби сотсиалистй 13 рузнома ва даххо мачал- лахоро чоп мекард. Номзади ин хизб дар интихоботи соли 1912 кариб 1 млн овоз гирифт. Соли 1901 як кисми аъзоёни Хизби сотсиалистй аз хизби худ баромада, бо хамрохии сот- сиалистони дигар хизби нави сотсиалистй ташкил карданд. Faftp аз ин, созмонхои дигари сотсиалистию коргарй, ба мо- нанди "Коргарони индустриалии чахон", "Лигаи зиддиимпе- риалистй", "Иттифоки фермерхо", "Чдмъияти америкоии адо- лат " ва гайра ба вучуд омаданд. Хамаи онхо дар хифзи хукукхои захматкашон ва демократикунонии чомеаи ИМА сахми худро мегузоштанд. 1. СИЁСАТИ ТАЧ.ОВУЗКОРОНАИ ХОРИЧИИ ИМА А) ИШГОЛИ ЧАЗИРАХОИ г а в а й ИОРАЕ АЗ НОМАИ САФИРИ ИМА ДАР ГОНОЛУЛУ СТИВЕН БА КОТИБИ ДАВЛАТИИ ИМА БЛЕЙН АЗ 21 НОЯБРИ СОЛИ 1892 Яке аз ду рохе, ки ба фикри ман нихоят зарур аст: ё ки барои vimron чорахои котеона заруранд, ё ки "иттиходи гумрукй" ва кабели океан аз сох,илх.ои Калифорния то ба Гонолулу, дар баробари ин Пёря-Хдрбор бояд бебозгашт ба Америка дода шавад... вале шарт нест, ки аз болои чазирах,о расман протекторат эълон карда шавад. Фикри ман он аст, ки poxji аввал барои чазирахо аз хама бехтарин ва барои Америка беташвиштарин аст... Б) ПРЕЗИДЕНТИ ИМА МАК-КЕНЛИ ДАР БОРАИ ИШРОЛИ ФИЛИППИН Ман хдр бегох, то нисфишабй, дар Касри Сафед кадам мезадам ва аз чен- телменхо шарм намекунам, иброз дорам, ки на як бору ду бор ба зону зада, аз Парвардигор акду фаросат ва рохламой талаб мекардам. Яке аз шабхо ба сари ман намедонам чй тавр, чунин фикре омад: 1) мо чазирах,ои Филиппинро ба Испания баргардонида наметавонем, зе­ ро ин амал боиси тарсончакй ва шармандагии мо хохад буд; 2) мо Филиппинро ба Фаронса ва Олмон - ракибони тичоратии худ дар Шарк, дода наметавонем, зеро ин чиз хдм барои мо сиёсати ик,тисодии бад ва бефоида хохад буд; 3) мо Филиппинихоро ба холи худ гузошта наметавонем, чунки барои ху- дидоракунй тайёр нестанд ва мустакдлияти Филиппин фаврй ба бетартибие оварда мерасонад, ки он бадтар аз чанги испанй аст; 4) барои мо гайр аз ба даст даровардани хамаи чазирахои Филиппин, тар- бия намудан, ба камол расонидан, мутамаддин сохтани Филиппинихо ва дар ин чо чорй намудани идеалхои насронй рохи дигаре нест, чунки онхо бародарони инсонии моанд, ки барояшон Масех курбон шуда буд. Баъди ин ман дар чойхобам дароз капщца, ба хоби сахт рафтам. 2. АЗ КИТОБИ СЕНАТОР ПЕТТИГРУ "ПЛУТОКРАТИЯИ ТАНТАНАКУНАНДА" Соли 1903 президента ИМА Теодор Рузвелт ба хукумати Колумбия барои ба Иёлоти Муттахида вогузор кардани минтакди дарозруяе, ки баробари 10 мид аст... 10 мллион доллар пешниход намуд. Ин ичора бояд ба Иёлоти Мут- тахидаи Америка барои идораи Канали Панама хукукл котеъ медод. Колумбия аз он ки мо бо як пойи худ дар Панама истода, тамоми мамлакатро забт меку- нем, аз гуфтушунид бо мо тарсид ва барои хамин аз фурухтани минтакди канал даст кашид. Баъди ин Рузвелт флотро ба Колон фиристод ва он бандарест дар халичи гарданаи Панама ва ба хукумати иёлоти Панама пинхонй фахмонд, ки агар мамлакати худро чумхурй эълон карда, бар зидди Колумбия бархезанд, пас у ба онхо барои заминхои минтакди канал 10 миллион доллар медихад ва хдм ба пахш кардани шуриши аз тарафи лашкари Колумбия монеъ мешавад. Панама бо ин ахду паймон розй шуд ва дар мавриди кулай шуриш бардошт... Ч,умхурии Колумбия барои пахши шуриш кувваи кифоя фиристод, лекин Рузвелт ба кумондонхои киштихои Америкай дастур дод, ки нагузоранд си- похиёни Колумбия фаромада, ба воцеахои дар он чо ба амаломада дахолат ку­ нанд. Мувофици дастурхои худ, афсарони мо нагузоштанд, ки сарбозони колум- биявй ба Панама раванд, онхоро мачбур карданд, ки ба Колумбия баргарданд. 2 ноябри соли 1903 Вазорати корхои хоричй дар Вашингтон ба фармондехи н ер ухо и харбй чунин барк,ия фиристод... 128 "a) po*po озод ва бемонеа гардонед... бо неруи харбй хати рохи оханро ишгол намоед; нагузоред, ки нерухои харбй бо м а ц с а д х о и душ- манона фароянд..." 6 ноябр вазири корхои хоричй дар Вашингтон ба ноиби консули дар Пана- мабуда бо чунин мазмун барщме фиристод: "'Халки Панама бо якдилии комил робитахои сиёсии худро аз Чумхурии Колумбия канд ва истикдолияти худро эълон кард. Х,амин ки боварй хосил намудед, ки халк, нисбати хукумати мавчудаи аз чихати сохти худ чумхуриявй он кддар зид нест,... бо онхо хамчун бо хукумати масъул робитахои дахлдор мукдррар намоед". 3. СИЁСАТИ "ДАРХ.ОИ КУШОД" ДАР ЧИН (Аз нотой котиби давлапиш ИМА Хзй ба хукуматх;ои Русая, Англия, Фаронса, Олмон, Италия ва Ч,опон аз 6 сентябри соли 1899) Хукумати мо, махсусан мехохдд... ба давлатх,ои бузурге, ки дар Чин ман- фиатх,ои худро доранд, принсипх,оеро эълон намояд, ки барои манфиатх,ои тичоратии тамоми чах,он мух^манд. Ин принсипх,о чунинанд: Якум. Эътирофи он, ки ягон давлат дар ягон шакл ба ягон бандари шарт- номавй даст намезанад ё ки ягон хел манфиатх,ои конунии давлат^ои дигарро дар худудхои кдламрави идоравй бо номи "сохди манфиатхо”-е, ки вай дар Чин допгга метавонад, вайрон намекунаД. Дуюм. Нархномаи гумрукии мавчудаи Чин нисбати на хдмаи молх,ое, ки фароварда ва ё ба хамаи бандархои дар худудхои чунин "сохаи манфиатхо" (гайр аз "бандархои озод”) оварда шудаанд, ба кор бурда мешавад, сарфи назар аз он ки онхо ба кадом миллат тааллук; доранд ва бокй... дар хамин асос муайянкардашударо хукумати Чин меруёнад. САНА^ОИ МУХИМ !90 — Президент ИМА интихоб шудани У. Тафт — Президенти ИМА интихоб шудани В. Вилсон — конференсияи байналхалхии давлатхои китъаи Америка дар шахри Вашингтон IК — чанги ИМА бар зидди Испания — чазирахои Гавайро аз худ кардани ИМА ! — ташкил ёфтани Хдзби сотсиалистии ИМА — мукаррар карда шудани протекторатаи ИМА, Англия ва Олмон бар чазирахои Самоа — аз тарафи ИМА ба даст даровардани хукуки сохтани Канали Панама 129 — САВОЛ ВА СУПОРИШ -------— --------------------------------------------- 1.Чаро дар ИМА дар охири асри XIX - аввали асри XX иктисодиёт босуръат тараккй кард? 2. Сармояи саноатй бо сармояи бонкй чй тавр омезиш ёфт? Дар ИМА он чй натича дод? 3. Мохияти системаи бисёрхизбии ИМА-ро шарх дихед. 4. Дар ИМА интихобо­ ти президентии соли 1912 чй тавр дойр гардид? 5. Дар бораи сиёса­ ти тачовузкоронаи империализми Америка маълумот дихед. 6. Аз руйи нуктахои "а", "б", "в", "г" ва "д"-и хуччати 1-ум оид ба пешрафти иктисодиёти ИМА дар охири асри XIX-аввали асри XX далелхо биёред. 7. Аз хуччати 2-юм - "Сиёсати тачовузкоронаи хо­ ричии ИМА" кадом хулосахо бармеоянд? 8. Хуччатхои 3 ва 4 дар бораи чй накл мекунанд? 9. Аз мавзуъ хулоса бароред. § 14. МАМЛАКАТХОИ АМЕРИКАИ ЛОТИНЙ Акибмонии иктисодй ва сиёсй. Мамлакатхои Америкаи Ло­ тинй, ки халкхои онхо дар мудцати чандин асрхо дар асорати мустамликадорони Испания ва Португалия буданд, аз чихати тараккиёти иктисодию сиёсй аз Аврупо ва Америкаи Шимолй хеле акиб монданд. Дар ин мамлакатхо сармоядорй суст та­ раккй карда буд. Муносибатхои феодалй макоми калон доштанд. Дар чандин минтакаи Америкаи Лотинй чамоаи кабилавии хиндухо низ вучуд доштанд. Дар баъзе мамлакатхо сохти гуломдорй ва бокимондахои он махфуз буданд. Дар кишоварзии мамлакатхои Америкаи Лотинй муноси­ батхои нимфеодалй хукмрон буданд. Мулкхои нихоят калон ба помешикони калон тааллук доштанд. Калисои католикй низ дар ихтиёри худ заминхои зиёд дошт. Кишоварзони кам- замин, ичоракорон ва мардикорон, ки гирифтори мухточй ва кашшокии сахт буданд, дар киштзорхои заминдорони калон ва калисохо кор мекарданд. Вазъияти сиёсии мамлакатхои Америкаи Лотинй як хел набуд. Масалан, Куба ва Пуэрто-Рико то соли 1.898 мус­ тамликахои Испания буданд. Баъди чанги Испанияю Амери­ каи соли 1898, Куба ниммустамликаи ИМА шуд, Пуэрто-Рико бошад, ба мустамликаи ИМА табдил ёфт. Дарачаи тараккиёти иктисодй ва сиёсии Аргентина, Чили ва Уругвай аз дарачаи тараккиёти Эквадор, Перу, Боливия, Парагвай ва чумхури- 130 ятх,ои Америкаи Марказй барин мамлакатхои хеле кафомон- да як дарача баландтар ба назар мерасид. Дар аксарияти мамлакатхои Америкаи Лотинй дикта- торхои хокимияти мутлакдошта хукмронй мекарданд. Онхо аз байни заминдорон ва чорвопарварони калони ин мамла- катхо баромада буданд. Хукмронии сармояи хоричй дар Америкаи Лотинй. Аввал Англия, ИМА ва баъд Олмон аз акдбмонии иктисодй ва сиё- сии мамлакатхои Америкаи Лотинй мохирона истифода бур- данд. Сармоядорони хоричй ва заминдорони калони махаллй ба калисои католикй, ки дар байни мардум таъсири калон дошт, такя карда, дар асри XIX ба иктисодиёти Америкаи Лотинй cap дароварда, онро хатто ба худ тобеъ намуданд. Ба Америкаи Лотинй cap даровардани сармояи хоричй ба пешравии нерухои истехсолкунандаи ин минтакаи Америка монеа эчод менамуд. Империалистон ва балегуёни махаллии онхо барои дар ин мамлакатхо бунёд кардани саноат ман- фиатдор набуданд. Онхо иктисодиёти мамлакатро ба эхтиёчоти халкхои Америкаи Лотинй нею барои эхтиёчоти худ мутобик мекарданд. Барои хамин кишоварзии мамла­ катхои Америкаи Лотиниро ба ду-се зироати барои содир- Хосе М арт (1853-1895)-шоир, публигсисг ва педагог, сарвари барчасгаи муборизан озодихохонаи \а. ,ки К}бя. Дар чангн зидди мустам-ткадорони Испа­ ния ха- )ок гардилааст'. 131 мукарраргардида махсус мегардониданд. Масалан, дар Брази­ лия кахваю пахта парвариш карда мешуданд, дар Куба - най- шакар, дар мамлакатхои Америкаи Марказй - банан ва кахва. Х,амин тарик, мамлакатхои Америкаи Лотинй ба манбаи ашёи хоми мамлакатхои Аврупо ва ИМА табдил меёфтанд. Тараккиёти яктарафаи иктисодиёт акеарият мамлакатхои Америкаи Лотиниро ба молхои еодиротии хаётан зарури мамлакатхои хоричй вобаста менамуд, аз он чумла, ба хурок­ ворй. Тобеияти мамлакатхои Америкаи Лотинй ба сармояи хоричй дар нимаи дуюми асри XIX боз хам афзуд. Ширкатхои инхисории хоричй аз мамлакатхои Америкаи Лотинй даромадхои фаровон ба даст медароварданд. Онхо муттасил ба корхои дохилии ин мамлакатхо дахолат мекарданд. Дар асри XIX мамлакатхои Америкаи Лотинй ба доми сармояи англис афтида буданд, лекин аз огози асри XX cap карда, онхо беш аз пеш ба империализми ИМА тобеъ шудан мегирифтанд. Дар як вакт ба Америкаи Лотинй даромадани сармояи Олмон хам пурзур мегардид. Иёлоти Муттахидаи Америка нисбат ба аврупоиён, ба корхои дохилии мамлакатхои Америкаи Лотинй бештар да­ холат мекард. Дар огози асри XX ширкатхои инхисории ИМА кариб дар хамаи давлатхои хавзаи Бахри Кариб хукм­ рон буданд. Империализми Америка хокимияти диктаторхои Америкаи Лотиниро дастгирй намуда, ба озодии халкдои он монеъ мешуд. ИМА хануз дар огози асри XX Канали Панамаро ба даст даровард. Чумхурии Панама ба муддати дуру дароз ба мус- гама солхои 1904-1914 сохта шудааст. Да * тарафи чаш ша Ук& так, дар тарафи £ . еиОро* 132 тамликаи ИМА табдил ёфт. Хангоми соли 1914 дар гарданаи Панама кушода шудании канал хукмронии ИМА дар мамла- катхои хавзаи Бадри Кариб боз хам мустахкамтар шуд. Соли 1907 ИМА аз мушкилоти молиявии Чумхурии Доми- никан истифода бурда, бар болои он протекторат ва вом- баргхои асоратовари худро бор мекунад. Чун дар Куба ИМА дар Чумхурии Доминикан ба ташкили хамон хукуматхое рох медод, ки гапдаро бошанд. Баромадхои оммаи халк бар зидди зуроварии хоричиён берахмона пахш карда мешуд. Со- • ли 1916 ИМА ба ЧУМ*УРИИ Доминикан лашкар фиристода, дар ин чо диктатураи харбиёро ташкил кард, ки ба сарнай- захои америкавй такя мекард. ИМА на як бору ду бор ба корхои дохилии Чумхурии зан- гиёни Гаити дахолат карда, истикдолияти онро поймол ме­ кард. Соли 1915 сипохиёни бахринизоми ИМА Гаитиро ишгол намуданд. ИМА бо Гаити Созишномаи нобаробар баста, дар амал дар ин мамлакат режими харбию ишголиро мукаррар кард. Сарватмандони Америкай бойигарии Гаитиро ба зери дасти худ дароварданд. Ахолии махаллй мачбур буд, ки дар зери истисмори хоричиён умр ба cap барад. Дар натичаи бор кардани вомбаргхои асоратовар ва бас- тани шартномахои нобаробар, бонкхои америкой назорат аз болои хаёти иктисодии Никарагуаро ба даст оварданд. Дар амал, хукумати ин давлат дар ихтиёри харбиёни ИМА буд. Тамоми Америкам Марказй охиста-охиста ба мулкй империа­ лизми Америка табдил меёбад. Машгулияти асосии ахолии Америкаи Марказй парвари- ши банан, афлесун ва кахва буд. Плантатори нисбатан калон- тарини инхисори истехсоли мевагй "Юнайтед Фрут Компани" мешавад. Аз ин ру, дар мамлакатхои Америкаи Марказй "Юнайтед Фрут Компани"-ро маъмулан империяи банан ме- номиданд. Зуроварии ширкатхои инхисории империалистй ва мавчудияти мулкхои бузурги Замин дар кишоварзй хамчун асоси муносибатхои феодалй ба пешрафти сохибкорй дар Америкаи Лотинй халал мерасонд, вале пурра пеши рохи та- ракдиёти онро гирифта натавонист. Вазъи зиндагонии хиндуён. Болоравии сохибкорй дар нимаи дуюми асри XIX ба горат ва киркунии хиндусни Америкаи 133 Чднубй ва Марказй вобаста буд. Заминдорони махаллй ва шир- катх,ои англисию америкой барои васеъ намудани мулкхои худ бар зидди хиндуён экспедитсияхои харбй ташкил намуда, онхоро аз заминхои ачдодй пеш ва ё ба таври оммавй кир мекарданд. Хдндуёни бо камону найза мусаллах дар мукобили сарбозони бо артиллерия ва сипохи дигари замонавй мусаллахгардида истода- гарй карда наметавонистанд. Сарфи назар аз ин, онхо бар зидди истилогароии хоричй муборизаи шадид мебурдаид. Масалан, солхои 70-ум ва 80-ум дар каламрави Аргентина иттифокн харбии кабилахои хинду ба истилогарон муковимати сахт нишон доданд. Дастахои мусаллахи хдндуён шабонгох душма- нонро дар хоби гафлат моноида, хамла карда, на як бору ду бор бар онхо дастболо шудаанд. Истилогарон бо берахмии фавкулодда кабилахои томро нобуд мекарданд. Муборизаи кишоварзон. Зуроварии заминдорон, калисои католикй ва ширкатхои хоричй ба он оварда расонд, ки акса- рияти ахолии дехоти Америкаи Лотинй ба пеонхо - кишовар- зони камзамин, батракхо ва мардикороне, ки як умр аз наел ба наел ба сохибони Замин тобеъ буда, дар кашшок,ии.мудхиши доимй зиндагонй мекарданд, табдил меёфтанд. Дар Боливия, Перу ва Эквадор дар охирхои асри XIX- аввали асри XX дайрхои зиёде мавчуд буданд, ки дар ихтиёра- шон заминхои нопайдоканор доштанд. Пеонхо ва кишовар- зоне, ки дар "заминхои мукадцае" мехнат мекарданд, ба чазохои чисмонй гирифтор мешуданд. Масалан, чунин одат пахн шуда буд: агар хучаин ё ки нозир пеонро занад, пас пеон бояд дар назди хучаин дузону зада, барои муносибати "мехру- бонона" ташаккур изхор кунад. Дар он чое, ки гуломдорй бокй монда буд, хучаин метавонист хатто гуломи худро катл кунад. Дар аксари мамлакатхои Америкаи Лотинй тез-тез шуришхои кишоварзон ба амал меомаданд. Дар солхои 80-ум ин шуришхо махсусан дар Бразилия аз хама шадидтар бу­ данд. Дар ин чо шуришхои кишоварзон бо шуришхои зангиён пайваста неруи бузургеро ташкил менамуданд. Бразилия, ки дар ибтидои асри XIX аз зулми мустамли- кавии Португалия озод шуда буд, мисли мамлакатхои дигари Америкаи Лотинй, чумхурй нею давлатй мутлак шуд. Кишо­ варзон ва гуломони зангии шуришбардошта соли 1889 буржуа- зияи Бразилияро мачбур карданд, ки мутлакиятро бархам зада, 134 мамлакатро чумхурй эълон кунад. Вале аз эълон карда шудани чумхурй вазъи зиндагонии кишоварзон бехтар нашуд. Бинобар ин, ошубхои кишоварзони Бразилия идома ёфтанд. Дар огози асри XX шуришхои калони кишоварзон инчу- нин Аргентинаро хам фаро гирифтанд. Онхо ислохоти Замин, паст кардани хачми пардохти андоз ва ичорапулии Заминро такозо мекарданд. Инкилоби буржуазй-демократй дар Мексика (Солхои 1910- 1917). Аз соли 1876 то соли 1911 дар Мексика хокимияти дик- таторй дар дасти Президент, генерал Порфирио Диас буд. Вай мамлакатро ба давлати харбию политсиягй ва ниммустамликаи империализми Америка табдил дод. Сиёсати дойр ба Замин, ки Диас ба амал мебаровард, барои халк нихоят халокатовар буд. У зуран дехконони хиндуро аз Замин махрум карда, за- минхои чамоавиро кашида мегирифт. Миллионхо кишовар­ зони хиндуи хонавайроншуда мачбур буданд, ки дар конхо, корхонахои нафткоркунй, заминхои ширкатхои инхисории хоричй ва дар заминхои заминдорони махаллй кор кунанд. Замин, чангал ва дороии дигари кишоварзонро ширкатхои инхисории хоричй ва рухониёни Мексика кашида гирифта, аз худ мекарданд. Аз солхои аввали асри XX харакатхои инкилобии ахолии мамлакат ба мукобили диктатураи Диас огоз ёфтанд. Дар Игатирокчисни инкилоби буржуазй дар Мексика. 135 шахрхо ва минтакахои саноати кухии Мексика ахди мехнат ва табакахои гуногуни буржуазия корпартой ва намоишхои зиддихукуматй ташкил менамуданд. Дар чанубй мамлакат дастахои чирикии кишоварзон бо сардории Эмилиано Сапата (1877- 1919) ва дар шимол бо сардории Франсиско Виля (1877- 1923) амал мекарданд.Ч,аллод Порфирио Диас баромадхои мардумро бо зарбаи тиру шамшер фуру менишонд. Дар солхои 1910-1911 харакатхои парокандаю бенизоми нерухои пешкадами мамлакат ба нахзати пурзури инкилобии мунтазами зидди тартиботи пусидаи диктатории Диас табдил ёфтанд ва дар Мексика инкилоби буржуазию демократй галаба кард. Диктатор Порфирио Диас мачбур шуд, ки аз мамлакат фирор кунад. Дар Мексика хокимият ба дасти буржуазияи миллй гузашт. Оммаи кишоварзони безамин ва камзамин барои ба даст да­ ровардани Замин мубориза мебурданд. Онхо ба дастахои инкилобй дохил мешуданд ва шиорхои Сапата "Замин ва озодй" ва "Бо сарбаландй мурдан бех, аз зистан бо сари хам"-ро сармашкр муборизаи худ карда буданд. Буржуазияи дар сари хркимиятбуда зуд ба кишоварзон Замин дода натавонист. Ин х,олат ав^и хара­ кати инкилобиро боз хам баландтар кард. Дастахои чирикй дар зери рох,барии Сапата ва Виля ба артишхри мунтазами кишовар­ зон табдил ёфта буданд. 136 Империализми ИМА аз бенизомии дар натичаи инкилоби буржуазию демократии Мексика баамаломада истифода бурда, солхои 1914 ва 1916 ду маротиба бар зидди инкилоби Мексика тачовузи мусаллахона ташкил намуд. Пекин муковимати кахрамононаи оммаи мардум ИМА-ро мачбур намуд, ки сарбозонашро аз Мексика барорад. Муборизаи часуронаи мардуми Мексика ба мукобили иртичои дохила ва империализми хоричй ба он оварда расонд, ки соли 1917 Конститутсияи демократии Мексика кабул карда шуд. Ин Конститутсия Мексикаро чумхурй эълон намуда, ба мардуми он озодии сухан, матбуот ва хукуки интихоботй дод. Х,укукхои хоричиён дар мавриди истифодаи сарватхои зеризаминии мамлакат махдуд карда шуданд. Дар Конститутсия таксимоти мулкхои калон, ба заминдорони хурд ёрй расонидан, чорй кардани рузи кории 8- соата, хукуки корпартой ва барпо намудани иттифокдои касаба дар назар дошта мешуд. Вале Конститутсияи соли 1917-и Мексика пурра дар х,аёт татбик нагардид. Ашхоси иртичой ба мукобили он баромада, борхо даст ба табаддулоти аксулинкилобй заданд. Хатто катли пешвоёни харакати инкилоби - Сапата ва Виляро ташкил намуданд. Аз харакатхои инкилобии ибтидои асри ХХ-и Америкаи Лотинй калонтаринашон инкилоби буржуазию демократии Мексика буд. 137 Ин инкилоб харчанд, ки мардуми Мексикаро аз истисмори фе- одапй ва мамлакатро аз асорати империализми хоричй озод карда натавонист, кариб дар тамоми Америкаи Лотинй нерухои миллию озодихохро ба чунбиш даровард. Бедории инкилобии мардуми ин кисмати китьаи Америка махз аз инкилоби буржуазию демократии солхои 1910-1917-и Мексика огоз ёфтааст. МАЪХАЗ ВА САНАДХО 1. КУШИШИ ИМА БАРОИ ТОБЕЪ КУНОНИДАНИ АМЕРИКАИ ЛОТИНИ (Аз рузномаи "Балтимор сан" (ИМА) аз 19 майи соли 1889) Мо мехохем тичорагро дар Америкаи Марказй ва Чднубй на тавассути молхои арзону баландсифат, балки бо нарххои мухофизат аз худ кунем. Мо мехохем, ки бандархои давлатхои бо мо ахду паймонкарда барои мо дастрас бошанд дар холе, ки ба ин бандархо даромадани давлатхои бо мо ракобаткунандаи аврупой манъ карда шуда бошад. 2. ПАНАМАРО ТОБЕЪ КУН ОН ДАНИ ИМПЕРИАЛИЗМИ ИМА (Ноиби президентш ИМА Т. Рузвелт дар бораи щамияти сохтани Канали Панама барои ИМА) Мо дар худуди сархддхои худ хотирчамъона нишаста, руйирост худро точирони комроне эълон карда наметавонем, ки онхо ба руйдодхои чахон ахами- ят намедиханд. Дар мубориза барои афзалият дар бахр ва тичорат мо бояд нерухои худро берун аз сархадхоямон пурзур кунем. Мо бояд канали байни- ук,ёнусй созем ва тамоми афзалиятхоеро допгта бошем, ки хангоми хдлли такдири укёнусхои Шарк, ва Fap6 онхо имконият медихдд сухани худро иброз дорем. 3. РУЗНОМАИ "ТАЙМС" АЗ 8 ДЕКАБРИ СОЛИ 1913 ДАР БОРАИ ПЕОН^О Хазорон кишоварзон дар гуломии кироякунандагони худ - асендадоси (сохлбони асенда - мулкй калони нимфеодалию нимсармоядорй. Шархи Т. 3.) калон мебошанд. Онхо вазифадоранд, ки аз дукони асенда харид кунанд. Кдрз ба осонй дода мешавад. Бо мурури замон кирокунандагон кдрзеро пешниход мекунанд, ки кишоварзон ба ягон вак;т пардохта тавонистани он умед баста наметавонанд. Ё ки онхо барои туйи арусй кдрз мегиранд... Ё ки пул барои дафн кардан хам зарур мешавад. Ба хар навъ пеон ба тобеияти кирокунандаи худ медароад... То он вак,те ки у кдрздор аст, ба чое рафта наметавонад. Беш аз ин, кдрз мфосй буда, ба фарзандони карздор мегузарад. 138 САНАХОИ МУХИМ — ба ниммустамликаи ИМА табдил ёфтани Куба ва ба мустамликаи ИМА табдил ёфтани Пуэр- то-Рико — дар Чумхурии Доминикан чорй намудани протекторатаи ИМА. — ифтитохи Канали Панама — дар Чумхурии Доминикан бо ёрии ИМА чорй шудани диктатураи харбй — Гаитиро ишгол карданй лашкари бахринизоми ИМА — шуриши кишоварзон ва гуломони зангй дар Бразилия — инкдлоби буржуазию демократй дар Мексика — тачовузи ИМА бар зидди инкилоби буржуа­ зию демократии Мексика — кабули Конститутсияи Чумхурии Мексика САВОЛ ВА СУПОРИШ 1. Чаро мамлакатхои Америкаи Лотинй дар тараккиёти иктисодию сиёсии худ аз мамлакатхои пешкадами Аврупо ва Америкаи Ши­ молй акиб монданд? 2. Дар бораи ба иктисодиёти мамлакатхои Америкаи Лотинй cap даровардани сармояи мамлакатхои империа­ листа ва дар он чо хукмрон шудани онхо накл кунед. 3. Мушахха- сан бигуед, ки тобеияти баъзе мамлакатхои Америкаи Лотинй ба мамлакатхои империалиста, аз он чумла ба ИМА чй тавр сурат мегирифт? 4. Вазъи зиндагии хиндуёнро шарх дихед. 5. Дар Мекси­ ка кай инкилоби буржуазию демократй ба амал омад? Он чй натича дод? 6. Эмилиано Сапата ва Франсиско Виля кистанд? 7. Инкилоби буржуазию демократии Мексика кай галаба кард? 8. Кай ду маро­ тиба ИМА ба мукобили Мексика тачовузи мусаллахона ташкил намуд ва онхо чй натича доданд? 9. Кай дар Мексика Конститутсия кабул карда шуд? Нуктахои асосии ин Конститутсияро шарх дихед. 10. Хуччатхои мавзуъро хонда, дар мавриди чавобдихй ба саволхо хар кадоми онхоро бамавкеъ истифода баред. 11. Аз мавзуъ хулоса бароред. 139 БО БИ Ш МАМЛАКАТХОИ ОСИЁ ВА А Ф РЩ О Тараккиёти пуравчи саноат дар мамлакатхои пешкадами Аврупо ва ИМА аз корчаллонхо майдони васеи фаъолиятро такозо мекард. Молхои истехсол кардаи онхо дар дохили мамлакат ба фуруш намерафтаид. Хукуматхои ин мамлакатхои ба сармоядорони бузурги миллй тобеъшуда, манфиатхои онхоро ифода мекарданд. Ширкатхои пуриктидор аз хукуматхои худ талаб мекарданд, ки ба мустамликазабткунй даст зананд. Х,ар- чанд мамлакатхои пуркувваттарини Аврупо кайхо боз ба забти мустамликахо шуруъ карда, аксари давлатхои Осиё ва Аф- рикоро ё мустамлика ва ё ниммустамликаи худ гардонида бу­ данд, лекин ин кор то хол анчом наёфта буд. Португалия, Испания, Х,оландия ва Туркия мустамлика- забткунии худро хануз дар асрхои XV-XVI огоз карда буданд. Аз паси онхо ба ин кор Фаронса ва Англия даст заданд. Баъдтар Австрия, Италия, Русия ва ИМА ба мустамлика­ забткунй шуруъ карданд. Дар нимаи дуюми асри XIX Ол- мон ва Ч,опон хам ба ин катор дохил гардиданд. Аз хама охир ба ин кор Белгия cap кард. Дар нимаи дуюми асри XIX аксарияти мамлакатхои Осиё ва Африко хануз хам дар холати асримиёнагй карор доштанд. Ба иктисодиёти онхо саноати мошинй бо мушкилихои зиёде ворид мегардид. Артиши ин мамлакатхо бо сипохи кухнаи пастсифат мусаллах буд. Мамлакатхои истилогари аврупой, ИМА ва Ч,опон артиши худро аллакай бо техникаи харбии хозиразамони оташфишон мусаллах карда буданд. Онхо фло­ та бугии пуркувват хам доштанд. Аз хамин сабаб, мамла­ катхои Осиё ва Африко худро аз тачовузи мамлакатхои Барб ва Ч,опон мухофизат карда наметавонистанд. Дар нимаи дуюми асри XIX мамлакатхои пешкадами Аврупо, ИМА ва Ч,опон ба давраи империалистии тараккиёти худ дохил гардиданд. Ин холат барои забти мустамликахо ракобати тезу тунди байнихамдигарии онхоро ба миён овард. Нимаи дуюми асри XIX ва аввали асри XX мамлакатхои чахон. аз он чумла, мамлакатхои Осиё ва Африкоро дар хамин холат дарёфт. 140 § 11. ч и н Вазъи икгисодии Чин. Дар огози нимаи дуюми асри XIX дар Чин истех,солоти мошинй пайдо шудан мегирад. Вале му- носибатхои истехсолии он мисли пештара феодалй буданд. Ин холат ба давраи сармоядорй гузаштани ин давлатро муш- кил мегардонд. Пайдошавии корхонахои саноатии аввалин дар Чин ба солхои 60-ум-80-уми асри XIX рост меояд. Онхоро намоянда­ гони табакахои болоии чомеа, ки чонибдори принсипи "худ- мустахкамкунй"-и Чин буданд, месохтанд. Ин ашхос чонибдори рохи гарбии тараккиёти мамлакат ба шумор мерафтанд. Дар байни онхо Тзен Го-фан, Ли Хун-Чжан, Чжан Чжи-Дун, Тзо Тзун-Тан ва дигарон буданд. Корхонахои аввалини саноатии Чин, асосан, давлатй буданд. Лекин аз солхои 80-ум cap кар­ да, сохтани корхонахои хусусй низ огоз ёфтанд. Ин корхо- нахоро дар аввал танхо точирони калон, амалдорони баланд- макоми давлатй ва заминдорони бой месохтанд. Лекин баъдтар корхонахои саноатии бо сармояи якчояи давлатию хусусй сохташуда низ пайдо мешаванд. Бештари корхонахои нав ба кор даровардашуда заводхои мошинасозй, коркарди охан, фабрикахои бофандагй ва абре- шим буданд. Соли 1861 Тзен Го-фан дар Антсин ва солхои 1862 - 1865 Ли Хун-Чжан бо ёрии англисхо дар Сучжоу ва Шанхай заводхои калонтарини силохбарорй ва киштисозиро бунёд кард. Соли 1881 дар Чини Шимолй рохи охани аввалин хам ба кор медарояд. Соли 1891 аз тарафи генерал - губернатори Ханян Чжан Чжи-Дун дар музофот комбинати маъданкоркунй сохта мешавад. Дар баробари пешрафти сохибкории миллии Чин, ракобати сармояи хоричй бо сармояи ин давлат ба амал меояд. Кариб дар хамаи шахрхои калони мамлакат сармоядорони хоричй фаъолият мекарданд. Дар солхои 70-ум барои хоричиён 26 бандари Чин кушода буданд. Хоричиён дар ин бандархо озодона ба тичорату корчаллонй машгул буданд. Соли 1865 Англия бонки Гонконг - Шанхайро ташкил мекунад. Ин бонк дар Чин воситаи мухими тачовузи иктисодии Англия мешавад. Соли 1885 дар Шанхай ал­ лакай 15 корхонаи саноатии хоричиён мавчуд буд. Хукумати Чин саноати чавони худиро аз ракобат бо сармояи хоричй мухофизат карда наметавонист, чунки дасту пойи он 141 тавассути созишномахои асоратовар бо давлатхои абаркудра- ти хоричй баста шуда буданд. Дар Чин хачми тичорати авру- иоиён сол то сол бемайлон боло мерафт. Чин охиста-охиста ба манбаи ашёи хоми сармояи хоричй табдил меёфт. Вазъияти байналхалции Чин. Фишори мамлакатхои бу- зурги Гарб ба Чин дар солхои 60-ум ва 70-ум низ давом ме­ ёфт. Хоричиён мехостанд, ки барои онхо хамаи дархои Чин боз бошанд, то ки молхои худро ба ин давлат, аз он чумла, ба музофотхои Сичуан, Юнъан ва Гуйчжоу озодона дароварда фурушанд. Хукумати императории Чин ба фишори хоричиён тоб наоварда, мачбур шуд, ки соли 1876 дар Чифу ба конвен- сияе имзо гузорад. Он дар назар дошт, ки Чин барои хоричиён дар дарёи Янтсзи бандари асосии худро мекушояд. Солхои 70-ум фаронсавиён мавкеи худро дар чануби Вет- нам, ки он Кохинхин ном гирифтааст, мустахкам намуда, баъд Хукумати Ветнамро мачбур карданд, ки протекторати Фарон- саро кабул намояд. Дар солхои 80-ум бо сабаби даъвохои Фа- ронса ба Ветнам муносибатхои байни Фаронса ва Чин мута- шаннич мешаванд. Мох,и августа соли 1884 зскадраи Фаронса ба гурухи киштихои Чин, ки дар Фучжоу чойгир буд, хучум намуда, 22-той онро гарк мекунад. Бо хамин, чанги Фаронсаю Чин солхои 1884-1885 огоз ёфта, он 9 июни соли 1885 бо имзо шудани Созишномаи сулх дар Тянсзин байни Чин ва Фаронса ба охир мерасад. Мувофики он Чин протекторати Фаронсаро бар Аннам эътироф мекунад. Аз руйи созишномаи тичоратй, точирони Фаронса хукук пайдо карданд, ки дар Юнъан озо­ дона савдогарй кунанд. Хамин тавр, фаронсавихо барои ба да- рунтари Чин cap даровардан дар Аннам такягох пайдо намуданд. Аз лахзаи муносиб истифода бурда, Англия соли 1885 Бирмаро ба мустамликаи худ табдил дод. Баъди ин забткорй мулкхои Англия ба сархадхои Чин хеле наздик шуданд. Соли 1872 Чопон ба чазирахои Ликей, ки дар тобеияти якчояи Чопон ва Чин буданд, хучум кард ва соли 1879 онхоро ба даст даровард. Соли 1874 Чопон хост, ки чазираи дигари Чин- Тайванро низ забт кунад. Барои расидан ба хамин максад, Чопон бар зидди Чин чанг кард, лекин аз натичахои он ИМА бахравар шуд. ИМА хукук пайдо кард, ки тичорати худро дар Тайван вусъат дихад. Дар солхои 90-ум ташаббуси давлатхои абаркудрат 142 барои ба итоати худ даровардани Чин ба ихтиёри Чопон гузашт. Чопон бар зидди Чин аз вокеахои гарк шудани киштии чиноии "Таошэн" 25 июли соли 1894 огоз ёфт. Амалиётхои харбй аввал дар каламрави Корея сурат гирифтанд. Дар мухорибаи назди Пхенян 16 сентябри соли 1894 артиши 20 хазорнафараи Чин ши­ кает хурда, ба тарафи дарёи Ялу акибнишинй мекунад. Дар як вакт, лашкари Чрпон ба нимчазираи Ляодун фаромада, 6 ноябр Далянро ишгол кард. Баъд он 21 ноябр калъаи навсохти Люйшун (Порт-Аргур)-ро ба даст даровард. Мохи сентябри соли 1894 Чо­ пон флоти Чинро торумор кард. Баъди таслим шудани Люйшуи, мохд ноябри соли 1894, хуку­ мати Чин ба мамлакатхои бузург мурочиат кард, то ки онх,о дар байни Чин ва Чопон миёнарав шаванд, вале ин кор натичаи дил- хох надод. Биноан, хукумати Чин мачбур шуд, ки бо Чопон дар бораи сулх гуфтушунид кунад. Хдмин тарик, 17 феврали соли 1895 дар Симоносеки шартномаи сулхд Чопон ва Чин ба имзо расид. Мувофики он Чин истикдолияти Кореяро эътироф намуд, чази­ раи Тайван ва нимчазираи Ляодунро ба Чопон гузашт карда, ба маблаги 200 млн лян товони чанг дод. Баъди эътирози Русия ва онро дастгирй карданй Фаронса ва Олмон, Чопон аз нимчазираи Ляодун даст кашид. Вазъи дохилии Чин. Дар солхои 90-уми асри XIX халки Чин бар зидди император ба мубори­ за огоз кард. Сиёсати таслимко- ронаи хоричии Теи Си ба мар­ думи мамлакат маъкул набуд. Юан Ши-Кай. У чонибдори дар Чин аз нав баркарор карданй хокимияти диктаторй буд. 143 Арбобони илму фархднг дар мамлакат гузаронидани ис- лохотро такозо мекарданд. Мохи апрели соли 1898 дар Пекин бо номи "Баого хузй" ("Иттифоки дифои мамлакат") иттиходи чонибдорони ислохот таъсис меёбад. Император хам мачбур мешавад, ки дар ин масъала ба садои мардум гуш дихад. 11 июни соли 1898 амри нахустини император Теи Си дар бо­ раи ислохот эълон мешавад. Бо хамин, давраи "100 рузи ис­ лохот" аз 11 то 21 сентябри соли 1898 фаро мерасад. Барои огоз ёфтани ин ислохот макоми Кан Ю-вей ном ватандуст ка- лон буд. У мохи декабри соли 1897 ба номи император маърузаи панчуми худро фиристода, иброз медорад, ки хар- чанд Чин зохиран мамлакати сохибистикдол менамояд, вале дар амал тамоми тичорат, роххои охан ва бонкхо дар дасти душманони он аст. Кан Ю-вей императорро огох кард, ки агар ислохот амалй нашавад, такдири Аннам ва Бирма Чинро хам интизор аст. Император фармуд, ки маърузаи Кан Ю- вейро амалдорони баландмартабаи мамлакат омузанд Чонибдорони Кан Ю-вей Тан Си-тун, Лян Тси-чао, Кан- Гуан- жен ва дигарон аз император мансабхои масъулро гирифтанд. Ху­ ди Кан Ю-вей мансаб нагирифта бошад хам, илхомбахши хамаи чорабинихои "100 рузи ислохот" буд. Ислохоти мазкур дар мамла­ кат бархам зацани тартиботи кухна ва чорй намудани тартиботи навро дар назар дошт. Ин ислохот мохдяти ватандустона дошта, татбики он бояд Чинро бо рохи сармоядорй мебурд. Мукобилони ислохот дар атрофи малика Теи Си муттахид шуда буданд. Ис- лохотхохон бошанд, ба ёрии генерал Юан Ш и-кай умед мебастанд. Вале Юан Ши-кай ислохотхохонро дастгирй накард, чунки куввахои онхо кам буданд. 21 сентябри соли 1898 дар Чин табаддулоти иртичой ба амал омад. Он руз мувофики фармони малика Теи Си шавхари у - император Гуансюй хабе карда шуд. Рохбарони ислохот Кан Ю- вей ва Лян Тси-чао фирор карданд. Як кисми онхо зиндонй ва як кисмашон катл карда шуданд. Иттиходи ислохотхохон - "Иттифоки дифои мамлакат" бархам хурд. Дар охири солхои 90 -ум дар Чин "Ихэтуан"-хо, яъне "Мушти барои сулх ва адолат бардошташуда" cap мебардоранд. Соли 1899 харакати "ихэтуан"-хо ба шуриш табдил ёфта, ба лашкари импера­ тор тез-тез зарба мезаданд. Мохи июни соли 1900 ихэтуанхо ба Пе­ 144 кин лашкар кашида, дар мухорибаи наздикии Лэйшуяни чанубу гарбтари Пекин сипо\иёни императорро торумор намуда, 13-14 июн ба Пекин даромада, онро ишгол карданд. Мамлакатхои импе- риалистй шуриши "ихэтуанх,о"-ро барои тачовуз ба Чин хдмчун бахона истифода бурданй шуханд. 17 июн лашкари онхо иетсхкоми Дагуро забт кард. Дар ин хо­ лат "ихэтуан"-хо аз император талаб карданд, ки бар зидди мамлакатхои хоричй чанг эьлон кунад. 21 июни соли 1900 Теи Си мачбур мешавад, ки ба фармони эълони чанги зидди давлатхои хоричй имзо гузорад. Шахри Пекин дар дасти "ихэтуан"-хо буд. Онхо кучаеро, ки дар он дипломатхои хоричй зиндагонй мекарданд, мухосира карда, сафири олмонй Кеттелер ва мушовири сафоратхонаи Ч,опон Сугиямаро катл карданд. Баъди ин давлатхои империалиста иброз доштанд, ки дипломатхои дар Пекин мухосирабударо озод карда- нианд. Дар ин тачовузи зидди Чин Олмон, Чопон, Италия. Англия. ИМА, Фаронса, Русия ва Австро-Венгрия иштирок карданд. Тачовузи муштараки давлатхои империалистй ба Чин дар миё- нахои соли 1900 огоз ёфт. 14 июл онхо кисмати чиноии Тянсзин ва 14-15 август Пекинро хам ишгол карданд. Хукумати Чин ба Сиаи Сун Ятсен (1866-1925) инкилобчи- демократи Чин фирор кард. Шуриши "ихэтуан'-хо шикает хурд ва 7 сентябри соли 1901 дар байни мамлакатхои хоричй ва Чин "Протоколи хотимавй" ба имзо расонида шуд. Мувофики он дар мамлакат фаъолияти созмонхои зиддихоричй манъ карда мешавад. Аз руйи протоколи мазкур Чин то соли 1940 бояд 450 млн лян товони чанг медод. "Протоколи хотимавй" дар ба зери асорати давлатхои империа­ листа гирифтор шудани Чин мархилаи нав гардид. Харакагхои инкилобй. Дар баробари харакати ислохотхохй дар Чин харакати инкилобй-демократй низ огоз меёбад. Ин харакат бо номи_ инкилобчии демократа бузурги Чин Сун Ятсен алокаманд аст. У 12 ноябри соли 1866 дар дехкадае вокеъ дар наздикии Гуан­ чжоу дар оилаи кишоварз таваллуд ёфтааст. Сун Ятсен солхои 1879- 1883 бо хамрохии бародараш дар шахри Гонолулуи чазирахои Гавай зиндагонй карда, баъди хатми мактаби миёна ба Ватан баргашта, соли 1892 Донишгохи англисии тиббии Гонконгро хатм мекунад. Сун Ятсен соли 1894 дар чазирахои Гавай бо номи «Синчжунхуэй» ("Чамъияти эхёи Чин") чамъияти инкилобй - демократиро ташкил мекунад. Ин чамъият дар назди худ вази- фа гузошт, ки манчурхоро аз Чин ронда, обрую эътибори бай- налхалкии мамлакатро аз нав баркарор менамояд. "Чамъияти эхёи Чин" максад дошт, ки соли 1895 бо ёрии аъзоёни чамъиятхои пинхонкор дар Гуанчжоу шуриш бардо- рад. Лекин тайёрй ба он аз тарафи хукуматдорон ошкор гар- дида, 9 сентябри соли 1895 иштирокчиёни шуриши баамалнао- мада хабе карда шуданд. Сун Ятсен мачбур мешавад, ки аввал ба Гонконг ва баъд аз он чо ба Америка фирор кунад. Мохи августи соли 1905 Сун Ятсен дар Чопон созмони нави инкилоби "Чжунго гэмин тунмэнхуэй" ("Лигаи мут- тахидаи инкилобй")-ро ташкил кард, ки он бо номи "Лигаи иттифокй" машхур аст. Он дар асоси аз нав ташкил карда- ни "Чамъяти эхёи Чин" ба вучуд омад. Ба "Лигаи итти­ фокй" аввал тахмийан 60 - 70 нафар дохил буданд, вале то соли 1906 шумораи онхо ба 10 хазор нафар мерасад. Пре- зиденти "Лига" Сун Ятсен интихоб мешавад. Аз мохи сен­ тябри соли 1905 органи чопии "Лига" "Мин бао" ("Халк") интишор мешавад. Вай дар таргиби гояхои ин созмон макоми калон пайдо мекунад. "Лигаи иттифокй" наш- рияхои дигар хам дошт. 146 Ташкилёбии "Лигаи иттифоки" дар сафарбар кардани нерухо бар зидди мутлакияти манчурй кадами мухиме гардид. "Лигаи иттифокй" бариомаи худро дошт. Дар он се прин- сипи Сун Ятсен инъикос ёфта буд: миллй, демократй ва некуахволии халк. Онхо се максади асосии ватандустони Чинро ифода мекарданд: аз мамлакат пеш кардани манчурхо, баркарор кардани истикдолияти Чин, эълон кардани чумхурй ва истифодаи баробари Замин. Дар солхои 1906-1908 дар мамлакат харакати инкилобй- демократй авч мегирад. Дар як катор музофотхои Чин, аз он чумла, дар Хунан, Тсзяной, Гуандун, Гуанси, Юнъан хара- катхои инкдлобй ба амал омаданд, ки онхоро аъзои "Лигаи иттифокй" тайёр карда буданд. Дар баробари харакати инкилобй дар зери таъсири он харакати конститутсионй - мутлакиятхохй огоз меёбад. Иштирокчиёни ин харакат такозо доштанд, ки Император ба кабули Конститутсияи Чин розй шавад. Ин талаби конститут- сиячиён - мутлакиятхохони онхоро дар мукобили "Лигаи ит­ тифокй" гузошт. Харакати нав органи чопии худ "Синъмин Тсунбао" ("Халки чадид")-ро нашр мекард. Иштирокчиёни харакати конститутсиячиён - мутлакиятхохон Хукумати манчу- риро бовар мекунониданд, ки татбики ислохотро тезтар ба амал баровардан лозим аст, вагарна мисли Русия дар Чин хам инкилоб ба амал меояд, яъне онхо ислохотро хамчун рохи яго- наи пешгирии инкилоб медонистанд. Инкилоби Синхай. 9 майи соли 1911 дарбори Теин дар бораи сохтмони роххои охани нав фармон баровард. Баъди якчанд руз-20 майи соли 1911 байни хукумати Чин ва консор- сиуми байналхалкй, ки ба он бонкхои Англия, Фаронса, Ол­ мон ва ИМА дохил буданд, барои сохтани рохи охани Ханкоу - Гуанчжоу ва Ханкоу - Сичуан ба маблаги зиёда аз 6 млн ф,- ст. вомбарг созишнома ба имзо расид, ки он сабабгори асосии тобистони хамон сол дар Чин вусъат ёфтани харакати инкилобй мегардад. Соли 1911 ин инкилоб ба худ номи "Син- хай"-ро гирифтааст. 6 сентябри соли 1911 дар Чэнду, вокеъ дар музофоти Сичуан сипохиёни манчурй ба суйи мардуми чамъшуда оташ кушоданд. Ин вокеа косаи сабри мардумро лабрез кард. Бегох,ии 10 октябри соли 1911 дар зери рохбарии узви созмони инкилобй сержант Сюн Бинкун аскарони баталиони сайёрхо дар Учан шуриш бардоштанд. Ба онхо полкхои дига­ ри гарнизони ин шахр низ хамрох шуданд. Шабона сипохиёни аскарони исёнбардоштаи шахри Учан ситоди императорро ишгол карданд. Амалдорони манчурй аз шахр фирор карда, дар сохили Янтсзи пинхон шуданд. Рузи дигар аъзои соз- монхои инкилобй бо хамрохии Кумитаи маслихатии музофот карор карданд, ки ба Хукумати инкилобии Хубэй фармон- дехи артиши омехтаи Учан Ли Юанъхун таъин карда шавад. Дар мачлиси инкилобчиён ва аъзои ассамблеяи маслиха­ тии музофот карор кабул карда шуд, ки минбаъд мамлакат Чумхурии Чини панч миллат - чиноихо, манчурхо, мугулхо, дунганхо ва тибетихо номида шавад. Хукумати нав карор кард, ки оид ба хамаи чиноятхои содиркадаи сулолаи Теин эъломия нашр кунад. Дар ин эъломия гуфта мешуд, ки хамаи музофотхои Чин ва аскарони сипохи император ба тарафи инкилоб гузаранд. Дар нотаи аз номи хукумати инкдлобй ба консулхои давлатхои хоричии дар Ханкоубуда фиристода- шуда зикр шудааст, ки шартхои созишномахои бо давлатхои хоричй бастаи хукумати Теин эътибор доранд. Иштирокчиё- ни инкилоб бо нияти аз зери зулми манчурхо озод шудан, ко- кулхои худро тарошиданд. Баъди галабаи инкилоб бар Учан ва эълони истикдолияти Чин дар давоми моххои октябр - ноябри соли 1911 боз 14 музофоти империяи Теин хокимияти манчурхоро бархам за- данд. То' охири соли 1911 аз 18 музофот танхо 3 музофот (Чжили, Хэнан ва Ганъсу) бо ном хукумати Тсинро эътироф мекарданду халос. 29 декабри соли 1911 вакилони аз музофотхо омада, дар Нанкин Сун Ятсенро, ки якчанд руз пештар аз мухочирати ду­ ру дароз баргашта буд, Президента муваккатии Чин интихоб карданд. Дар ин давра нерухои аксулинкилоб фаъол шуданд. Рохба- ри онхо Юан Ши-Кай буд. Дарбори император 3 ноябри соли 1911 барои начоти мутлакият Конститутсияро эълон ва хуку­ мати манчуриро пароканда карда, ба Юан Ши-Кай супориш медихад, ки хукумати навро ташкил кунад. Юан Ши-Кай дар вазифаи нахуствазир тамоми нерухои харбй ва чонибдорони худро муттахид намуда, аз чониби им­ ператор бар зидди инкилоб ба хучум мегузарад. 27 ноябр = = = = = = 148 нерух,ои зиддиинкдлобй дар зери рохбарии Юан Ши-Кай Ханъянро мегиранд. Кисме аз рохбарони чумхуриятхохон таклиф карданд, ки бо Юан Ши-Кай сулх баста шавад. 17 де­ кабри соли 1911 дар шахри Шанхай байни онхо гуфтушунид cap шуд. Ба ин гуфтушунид мамлакатхои империалистй - Англия, Фаронса, Олмон, Чопон, Русия ва ИМА дахолат кар­ данд. Онхо аз тарафхо ба хамдигар гузашт карданро такозо карданд, то ки инкилоби Синхай шикает дода шавад. 1 январи соли 1912 Сун Ятсен ба ичрои_вазифаи президент муваккатии ЧУМ*УРИИ Чин шуруъ кард. У дар эъломияи пре- зидентии худ гуфт, ки бо бархам хурдани мутлакияти Теин, у хам аз вазифаи президентии муваккатии Чин даст мекашад. Юан Ши-Кай ба дарбори Теин фишор меовард, то ки су- лолаи Теин аз хокимияти Чин даст кашад. Дар ин сурат, хокимияти Чин ба дасти у мегузашт. Император Теи Си дигар дар байни халк ягон такягохе надошт. Барои хамин, 12 февра­ ли соли 1912 ба "Манифест дар бораи дасткашй аз хокимият" имзо гузошт. Бо хамин мутлакияти Теин аз байн рафт. Баъди ин, 1 апрели соли 1912 Сун Ятсен расман-эълон кард, ки ба истеъфо меравад. Вазифаи президент ба дасти Юан Ши-Кай гузашт. Х,амин тавр, инкилоби Синхай шикает хурд. Юан Ши-Кай дар Чин диктатураи худро барпо намуд. Сарфи назар аз камбудию нокомихояш, инкилоби Синхай ахамияти калони таърихй дошт. Якум, он ба хукмронии суло- лаи манчурхо дар Чин хотима гузошт. Дуюм, Синхай оммахои васеи ахолии Чинро ба мубориза барои чомеаи демократй бе- дор кард. Сеюм, гояхои истиклолиятхохонро дар байни халк пахн намуд. ТАЛАБ^ОИ "ЛИГАИ ИТТИФОКЙ" А. Аз китобчаи "Лигаи Иттифокй ” Чжэн Тян-Хуа (1906) Ч,анобон! Бигуед, ки холо мо чй хел хукумат дорем? Чиной? Манчурй? На.Он аллакай ба хизматгори хамаи мамлакатхо табдил ёфта, хукм аз болои молия, роххои оадн ва хукуки истифодаи мардуми моро бо ду дасти адаб ба ачнабиён супоридааст. Барои ин кор ба ачнабиён чидду чахде хам лозим набуд. Фармоне кифоя аст, ки хамон лахза манчурхо ба ичрояш расонанд. Бигуед, ки кадом кори дар вактхои охир ба ичро расонидаи хукумати Теин бе фармони ачнабиён амалй гардидааст? Мо бо забони фахмо мегуем: "Дафъ шавед, ачнабиён!". Вале мутлакият моро на душмани ачнабиён, балки душмани мутлакияти мавчуда мешуморад ва ният дорад, ки моро хамчун исёнгарони хиёнаткор ба кдтл расонад. Чднобон! Мо бояд барои ин хдкякатро во чеху равшан намоем: дар хама кор ба хукумат такя карда наметавонем, зеро мо хдр кадар халки гулом будан намехохем гуем хдм. кайхост, ки ба гулом таб­ дил ёфтаем, харчанд ба ин бовар намекунем. Б. Аз манифеста "Лигаи Иттифоцй" (С. 1905) Дар зарфи 260 сол мо, чиноихо, мардуми давлати худро гумкарда хастем. Акнун, вак,те ки сатхи чинояткорй ва вахрюнияти хукумати манчурй ба хадди интихои худ расид, мо бояд куввахои адолатхохи худро ба по хезонда, истикдолияти худамонро аз нав баркдрор кунем....Чин давлати худи чиноихосг. Аз ин ру, Чинро бояд худи чи­ ноихо идора кунавд. Баъд аз сарнагун кардани хукмронии манчурй бояд давлати миллии Чин аз нав баркдрор карда шавад. _________________________________ ( А Н \ \О И М У \И М 1861 - дар Чини Шимолй рохи охани аввалин ба кор даромад 1865- Англия бонки Гонконг-Шанхайро кушод. 1884-1885- чанги Фаронсаю Чин VI. 1885 - баста шудани Созишномаи Тянсзин дар байни Фаронса ва Чин 1885 - ба мустамликаи Англия табдил ёфтани Бирма. 1879- чазирахои Ликейро забт кардани Чопон 17.11.1895 - Дар Симоносэки баста шудани Созишномаи сулхи Чин ва Чопон 21.IX. 1898 - Дар Чин ба амал омадани табаддулоти давлатй 1899- Шуриши «ихэтуан»-хо дар Чин 7.IX. 1901- ба имзо расидани «Протоколи хотимавй» бо Чин аз тарафи мамлакатхои ба Чин тачовузкарда 1911- Инкилоби Синхай дар Чин -------- САВОЛ ВА СУПОРИШ ---------------------------------------- 1. Кадом далелхо дар бораи дар Чини нимаи дуюми асри XIX ба вучуд омадани муносибатхои сармоядорй шаходат медиханд? 2. Оё барои дар Чин пайдо шудани саноаг, роххои охан ва бонкхо давлатхои хоричй сахм доштанд? Дар ин бора мисолхо биёред. 3. Дар бораи вазъи байналхалкии Чини солхои 60-ум ва 70-уми асри XIX маълумот дихед. 4. Дар бораи чанги Чопон бар зидди Чини солхои 1894-1895 накл кунед. 5. Дар бораи вазъи дохилии Чини ни- — -------------- = 150 май дуюми асри XIX маълумот дихед. 6. "Сад рузи ислохот" чй дод? 7. Шуриши "ихэтуан"-хо чй тавр сурат гирифт ва чй тавр анчом ёфт? 8. Се принсипи Сун-Ятсенро номбар карда, шарху эзох дихед. 9. Дар бораи "Лигаи иттифокй" накд кунед. 10. Дар тачовузи мушт- араки мамлакатхои империалиста бар зидди Чин кадом давлатхо иштирок карданд? 11. Дар бораи инкилоби Синхай чихо медонед? 12. Макоми Теи Си, императори Чин, Юан Ши-Кай ва давлатхои империалистиро дар шикает хурдани инкилоби Синхай муайян ку­ нед. 13. Инкилоби Синхай дар таърихи Чин чй ахамият дошт? 14. Дар бораи хуччатхои мавзуъ алохида-алохида хулоса бароред. 15. Мавзуъ ба шумо чй таассурот бахшид? § 16. КОРЕЯ Ба Корея cap даровардани мамлакатхои империалист!!. Дар нимаи дуюми асри XIX дар Корея бухрони сиёсй боз хам тезу тундтар мешавад. Он ба замони огози ба Корея cap даровар­ дани мамлакатхои бузурги сармоядорй рост омад. Агар то миёнахои ин аср ба Корея бештар мамлакатхои Аврупо cap дароварданй мешуданд, пас дар нимаи дуюми он ба катори ин давлатхо Чопон, ИМА ва Олмон хам хамрох мешаванд. Дар ин кор махсусан Чопон фаъол буд. Олмон аврупой бошад хам, сиёсати империалистии худро дертар огоз карда буд. Ба Корея cap даровардани он ба аввали фаъолияти истилогаронаи хо- ричии ин давлат рост омад. Нисбат ба дигар давлатхои номбурда, Чопон барои ба худ тобеъ кардани Корея бештар талош мекард. Соли 1875 дар чази- раи Канхва дар байни Корея ва Чопон бархурди харбй ба амап омад. Баъди руй додани ин вокеа, хукумати Чопон ба Корея са- фир фиристода, талаб кард, ки он бо Чопон шартномаи "дуста" банд ад. Азбаски Корея мукобилияти бояду шояди харбй нишон дода наметавонист, мачбур шуд, ки ба Ч °пон итоат карда, 26 феврали соли 1876 дар чазираи Канхва ба зери "шартнома дар бораи сулх ва дустй"-и пешниходкардаи ин давлат имзо гузорад. Мувофики ин шартнома, Корея бандархои Пусан, Чемулпо (Инчхон) ва Венсанро барои тичорату сохибкории чопонихо кушод. Ч,опон дар Корея барои шахрвандони худ хукуки дахлнопазирй ба даст даровард. Инчунин, точирони чопонй метавонистанд молхои худро бе пардохти боч ба Корея даро- варда фурушанд ва дар бозорх,ои он пули чопониро ба муоми- лот бароранд. Ба шартнома такя карда, чопонихо руйирост ба корхои дохилии Корея дахолат мекарданд. Мамлакатхои дигари сармоядор низ аз Чопон акиб монданй набуданд. Онхо хам ба гардани Корея шартномахои асоратоварро бор мекарданд. Мувофики шартномаи ИМА ва Корея аз 22 майи соли 1882 шахрвандони амрикой дар бан- дархои Пусан, Вонсан ва Инчхон хукуки тичорати озодона, дар каламрави мамлакат харидани Замин ва сохтмони корхо­ нахои саноатиро пайдо намуданд. Дар солхои 1883-1884 чунин шартномахоро бо Корея Англия, Олмон, Италия, Русия ва чанде баъдтар Фаронса хам мебанданд. Вазьи дохилии Корея. Ба давлатхои сармоядорй хоричй бастани шартномахои нобаробар норозигии ватандустони Кореяро ба вучуд овард. Ин норозигй ба харакати миллию озодихохии халк бар зидди истилогарони хоричй табдил ёфт. Яке аз хамин шуришхо соли 1882 дар Сеул ба амал омад. Дар ин шахр аввалин шуда, аскарон ба шуриш огоз карданд. Ба аскарони шуришбардошта дехотиёни гирду атрофи шахр хам хамрох шуданд. Шуриши аскарон дар Сеул ба шуриши зидди хукумат ва истилогарони хоричй табдил ёфт. Онхо бо катъи- яти том амал карда, мушовири харбии чопониро кушта, бинои намояндагии ин давлатро сузониданд. Хдйати он аз Сеул фи­ рор кард. Шуришгарон хонахои амалдорони давлатиро ба хок яксон ва молу мулкй онхоро намоишкорона оташ заданд. Аз музаффариятхои шуриш тэвонгуни Корея истифода бурда, бо ёрии аскарони шуришбардошта ба каср баргашта, ба хукумат рохбарй кард. Лекин ин кор дер давом накард. Хукумати Чин ба Корея лашкар фиристода, ин шуришро пахш кард ва Минхо аз нав ба сари хокимият омаданд. Тэвонгун ба Чин бадарга карда шуд. Чопон ба хукумати нави Корея фишор меовард. Мувофики шартномаи нав Корея ухдадор шуд, ки ба Чопон товони чанг би- дихад. Дар пойтахт сарбозони Чопонро аз маводи зарурй таъмин намуда, ба рохбарони шуриш чазо медихад. Дахолати Чин ва Чопон вазъи бе ин хам мураккаби дохилии Кореяро мураккабтар кард. Дар дохили мамлакат гурухбандихои тамоюли чинй ва чопонй бар зидди хамдигар мубориза мебурданд. Ба гурухи чонибдорони Чин муяссар шуд, ки соли 1882 "Карордод дар бораи тичорати байни Чин ва Корея"-ро 152 ба имзо расонад. Ин карордод ба Чин чунин имтиёзхоеро ме­ дод, ки як катор давлатхои империалистй дар ин мамлакат онхоро аллакай ба даст дароварда буданд. Дар хамин давра, дар Сеул Х,изби истикдолиятхохии Ко­ рея ташкил меёбад. Он таклиф пешниход менамояд, ки дар Корея ислохоти сохтори давлатй ба амал бароварда шавад. Ин хизб чонибдори дар мамлакат татбик кардани комёбихои техникию фархангии аврупой ва аз хокимият дур сохтани минхои бо рохи чинй мерафтагй буд. Ба ислохотхохони Корея хукумати Ч °пон ёрй мерасонд. Барои ба максади худ расидан, хукумати Чопон аз ягон восита руй намегардонд. Намояндагони расмии он охири соли 1884 дар Сеул табаддулоти давлатй тайёр карданд. Табадцулотчиё- ни чопонй дар зери рохбарии Ким Оккюн ва бо ёрии дастаи аскарони Чопон касри шохро ишгол карда, худи шохро асир гирифта, аз хисоби чонибдорони Ким Оккюн хукумати нав ташкил карданд. Ин хукумат лоихаи ислохоти давлатиро пешниход намуд. Мувофики ин ислохот корхои давлатй аз корхои дарбор чудо карда шуда, ба зиммаи кабинети вазирон гу- зошта шуданд. Дар назар дошта шуда буд, ки муассисахои давлатй, артиш ва политсияро ба тарзи аврупой аз нав сохта. имтихонхои давлатй ва аз руйи ашрофзода будан таъин кар­ дани амалдорон бекор карда шавад. Дар барномаи хукумат баробархукукии табакахо эълон карда мешуд. Дар ислохоти давлатии хукумат баъзе чорахои дигари пешкадам низ пешбинй шуда буданд. Лекин ин хукумат хамагй 48 соат умр дид. Аз ин ру, ислохоти худро ба амал бароварда натавонист. Дар баробари торумор карда шудани дастахои аскарони чо­ понй, ки хукумати ислохотхохон ба онхо такя мекард, халки шуришбардошта ин хукуматро низ торумор ва чанд вазири онро катл кард. Кисме аз хайати хукумат бо хамрохии чопо- нихо ба Инчхон ва аз он чо ба Чопон фирор кард. Барбод рафтани суйикасд бар зидди хукумати Корея, Чо- понро мачбур сохт, ки усули дигарро пеш гирад. Соли 1885 дар Тянтзин дар байни Чопон ва Чин шартнома баста шуд, ки мувофики он аз хоки Корея бояд хам лашкари Чин ва хам сарбозони Чопон бароварда мешуданд. Инчунин, хар ду давлат бояд ба Корея мушовирони харбиро равон накунанд. Вале дар баробари ин, дар сурати ба амал омадани "бетарти- бони чиддй" Чин ва Чопон метавонистанд сарбозони худро аз нав ба Корея бифиристонанд. Чопон Кореяро хамоно ба даст даровардани буд. Бо хамин максад, баъди кариб дах сол - солхои 1894-1895 бар зидди Чин чанг кард. Амалиётхои харбии байни онхо, асосан, дар хоки Корея сурат гирифтанд. Дар ин чанг Чопон дастболо шуд. 17 апрели соли 1895 дар байни Чин ва Чопон Созишномаи сулхи Симоносэки баста мешавад. Мувофики он Чин истикдолияти Кореяро эътироф кард. Акнун Чопон метавонист дар ин мамлакат озодона амал кунад. Баландшавии мавкеи Ч,опон дар Корея. Дар нимаи дуюми солхои 90-ум ва ибтидои асри XX хам ракобати байни мамо- лики империалиста барои ба худ тобеъ кардани Корея идома ёфт. Ба Чопон барои Кореяро ба зери итоати худ даровардан, мамлакатхои империалистии Аврупо, аз он чумла Русия, Фа­ ронса ва Олмон халал мерасониданд. Онхо аз Чопон талаб карданд, ки нимчазираи Ляодунро ба Чин баргардонад. Барои хамин, Чопон мачбур шуд, ки аз ин нимчазира даст кашад. Ба малика Мин муяссар шуд, ки чонибдорони Ч°понро аз хукумат пеш кунад. Чавобан ба ин, чопонихо боз ба та- баддулоти хукумати Корея даст заданд. Субхидами 8 ок­ тябри соли 1895 онхо бо сардории генерал Миуру гуё ба­ рои ёрй ба Тэвонгун ба каср зада даромада, куштор -таш­ кил мекунанд. Малика Мин ва баъзе наздикони у катл карда шуданд. Ин суйикасд кахру газаби мардуми Кореяро ба вучуд овард. Эътирози халк чунон пурзур буд, ки хуку­ мати Ч,опон мачбур шуд Миуруро ба Чопон хонда, кори у ва ахли намояндагии Чопонро дар Корея ба додгох дихад. Лекин хамаи гумонбаршудагон бо сабаби "исбот нашудани гунох" сафед карда шуданд. Генерал Миуру бошад, дар Чопон кахрамони миллй шуд. Баъди ин суйикасд, дар Ко­ рея чанги чирикй суръат гирифт. Мохи феврали соли 1896 шохи дар каср хабсбудаи Корея фирор кард. Бо даъвати у ахолии Сеули шуришбардошта кабинети вазирони чопо- нимаобро торумор кард. Ду вазири ин кабинет кушта шу­ данд, бокимонда ба Ч°пон гурехтанд. Ба чойи ин хукумат хукумати зиддичопонй ташкил ёфт. Мамлакатх,ои дигари империалист!! хам мехостанд, ки ба Корея cap дароранд. Яке аз онхо Русия буд. Моххои май - июни соли 1896 барои доираи нуфуз дар Корея байни Чопон ва Русия ду карордоди Сеул ва карордоди Маскав ба имзо ра- сонда шуданд. Аз руйи ин карордодхо, хам Русия ва хам Ч,опон хукук ба даст дароварданд, ки ба хукумати Корея ёрй расонида, дар ин мамлакат микдори муайяни аскарони худро дошта бошанд. Ракобати Русияю Чопон барои ба даст даровардани мавкеъ дар Шарки Дур ва забти мустамликахо дар байни ин ду давлат чанги солхои 1904-1905-ро ба амал овард* Он авва­ ли соли 1904 бо хучуми эскадраи Ч,опон ба Порт-Артур ва дар Чемулпо FapK карда шудани киштихои харбии русии "Варяг" ва "Кореетс" огоз меёбад. Дар ин чанг Русия аз Чопон шикает мехурад. Мувофики созишномаи сулхи Портсмут (ИМА) аз 5 сентябри соли 1905 хукумати подшохии Русия манфиатхои сиёсй, харбй ва иктисодии Чопонро дар Корея эътироф кард ва кисми каламрави худро аз даст дод. Мувофики шартномаи байни Чопон ва Корея аз 17 ноябри соли 1905, аз болои Корея протектората Чопон мукаррар карда шуд. Минбаъд Корея хукуки ба мамлакатхои хоричй мустакилона робита карданро аз даст дод. Баъди мохи феврали соли 1906 таъсис додани намо­ яндагии кулли Чопон дар Корея, хукумати лухтакмонанди Корея бо сардории Ли Ванён ташкил карда шуд. Ш артно­ маи соли 1907-и дар байни Корея ва Чопон басташуда хуку­ мати Кореяро ба намояндаи кулли Чопон тобеъ кунонд. Муборизаи миллй озодихохии халки Корея. Дар Корея хукмрон шудани истилогарони Чопон маорифпарварони ин мамлакатро бетафовут гузошта наметавонист. Онхо мардумро даъват мекарданд, ки илму техника ва маорифи Fap6po эчод- корона аз худ кунанд, аз системаи Конфуссий ва маорифи бе- самари он даст кашанд. Маорифпарварони ватандуст бо хамин рох хисси миллии халки худро бедор карданй буданд. Созмонхои чамъиятию сиёсй ва фархангии дар зери таъсири онхо ташкилёфта низ дар ин кор хиссаи сазовор мегузоштанд. Соли 1905 дар Корея чамъиятхои зиёди маорифпарварй пайдо мешаванд ва чопи рузномаю мачаллахо огоз мегардад. Мохи майи соли 1905 дар Сеул Чдмъияти омузиши сохти конститутсионй, мохи ноябри хамон сол Ктуби Корея ва мохи апрели соли 1906 Чдмъияти пурзур гардонидани Корея ташкил меёбанд. Нашрияи "Рузномаи Халки Корея", "Дусти Гарбй" ва "Барки шабонгох" дуруги варакахои чопониро нотарсона фош карда, мардумро ба муборизаи зидди истилогарон даъват мекарданд. Дар натичаи хамаи ин муборизаи миллию озоди- хохона, халки Корея руз то руз болотар мерафт ва дар солхои 1905-1906 он ба чанги чирикй табдил ёфт. Дар марказ ва гушаю канорхои мамлакат шуришхо ба амал меомаданд. Хис- си ватандустй артишро низ фаро гирифта буд. Аз хамин сабаб, соли 1907 хукумати Чрпон кдрор дод, ки артиши Кореяро па- роканда кунад. Ин карордод шуриши аскарони полкхои Се- улро ба амал овард. То охири соли 1907 харакати харбиён ка­ риб хамаи музофотхои чануби мамлакатро фаро гирифт. Кисми аскарон баъди чангхои шадиди зидди сипохиёни Чрпон ба куххо акибнишинй карда, ба даетахои чирикхо хамрох мешуданд ва алайхи чопонхо муборизаро давом медоданд. Ба мустамликаи Ч,опон табдил ёфтани Корея. 22 августи со­ ли 1910 намояндаи кулли Ч,огюн Тэраути ва рохбари хукумати лухтакмонанди Корея Ли Ванён шартномае тайёр карданд, ки мувофики он императори Корея аз хокимияти худ даст каши­ да, онро "пурраю абадй" ба императори Чрпон месупорад. Шартномаи мазкур ба аъзои хонадони император ва хамаи онхое, ки ба Кореяро ишгол кардани Чрпон мусоидат карда- анд, унвонхои фахрии дворянини чопонй ва нафакахои калони пулии ин давлат кафолат медод. Дар Корея хокимият пурра дар дасти генерал-губернатор буд, ки он аз_чумлаи харбиёни баландмакоми Ч,опон таъин карда мешуд. У, бевосита, ба императори Ч,опон итоат карда, дар Корея хокимияти конунгузор, маъмурй, додгохй ва сар- фармондехии куввахои мусаллахро ихтиёрдорй мекард. Барои мустахкам кардани хокимияти худ империалистони Ч,опон ба Корея се дивизияи мунтазам дароварданд, муас- сисахои жандарму политсия созмон доданд ва махбасхои кон- сентратсионй сохтанд. Истилогарони Ч,опон бо максади гулом гардонидани халки Корея фаъолияти хама гуна калисохо, ибодатхонахо. ташкилотхои динй ва гайраро, ки итоат ба истилогаронро ташвику таргиб мекарданд, хдвасманд менамуданд. Бо забони кореягй нашр намудани китобхо ва рузномаю мачаллахо манъ карда шуда буд. Адабиёти ватандустона сухта мешуд. Дар назди системаи маорифи чопонии Корея вазифа гузошта шуда буд, ки раияти ба чопонихо итоаткор тарбия карда шавад. Имперализми Чопон бойигарии миллии Кореяро горат ме­ кард ва бойигарии маънавии уро хароб месохт. Маблаггузо- рии Чопон ба иктисодиёти Корея бемайлон меафзуд. Аз ин кор сармоядорони Чопон ва Корея даромади калон ба даст медароварданд. ХУЧЧАТ АЗ ШАРТНОМА ДАР БОРАИ РАСБИ КОРЕЯ, КИ 22 АВГУСТИ СОЛИ 1910 БА ИМЗО РАСИДААСТ Аълохдзрат Импфатори Чопон ва Аълохдзрат Импфатори Корея бо назардошти муносибатх,ои махсус ва наздик дар байни давлатхои мухтарами онх,о хохлши барои ин ва ё он милла г некрузй ба даст овардан ва х,ифзи дарозмудцати сулх, дар Шарки Дур, тасдик мекунанд, ки бо ин максад аз хама бехтар бо рохл ба Чопон камрох, кардани Корея муваффак, шудан мумкин аст, мехоханд дар бораи хамрохкунй шартнома ба имзо расонанд... Моддаи 1. Аълохазрат Императори Корея хукук,и идораи Кореяро ба таври пурра ва абадй ба Аълохдзрат Императори Чопон месупорад. Моддаи 2. Аълохазрат Императори Чопон хукуки гирифтанро, ки дар моддаи якум омадааст, кабул мекунад ва барои аз тарафи империяи Чопон гасб кардани Корея розй аст... Моддаи 5. Аълохдзрат Императори Чопон ният дорад. ки хдмаи он шахрвандони собики Кореяро, ки хуб хизмат мекунанду ба мукофот сазоворанд, бо унвони пэр ва мукофоти пулй мушарраф гардонад. Моддаи 7. Хукумати Чопон чй тавре ки вазъият имконият медихад. мехохад барои дар Корея хизмат кардан, хдмон шахрвандони собики кореягиёро даъват намояд, ки ба режими нав пурра бовар мекунанд, онро кабул доранд ва барои ичрои чунин хизмат тайёранд. САНАХ,ОИ МУ^ИМ 22 .V .1882- 1882- 157 баста шудани шарномаи байни Корея ва ИМА. бастани "Кдрордод дар бораи тичорат дар байни Чин ва Корея" 1883-1884 O x.1884 1884-1885 17.TV.1895 8 .X 1895 V-VI. 1896 1904-1905 I7.XI.1905 22. VII 1.1910 -------- CABOJI BA 1. Дар бораи ба Корея cap даровардани мамлакатхои хоричй накд кунед. Кадом шартномахо бо давлатхои хоричй дар ин бора шахо- дат медиханд? 2. Шартномахое, ки давлатхои хоричй бо хукумати Корея бастанд, чй натича доданд? 3. Дар солхои 80-ум муноси- батхои байни Чопон ва Корея, Чин ва Корея, Чопон ва Чин чй тавр буданд? 4. Кай Созишномаи сулхи Симоносэк баста шуд? Мохияти он аз чй иборат буд? 5. Дар солхои 90-уми асри XIX ракобат дар байни мамлакатхои империалиста барои ба даст даровардани Корея чй тавр сурат гирифт? 6. Дар бораи чанги Русияю Чопон дар солхои 1904-1905 чихо медонед? Он ба Корея чй дахл дорад? 7. Муборизаи миллию озодихохонаи халки Корея бар зидди истилогарони Чопон чй натича овард? 8. Мавкеи харбиёни Корея нисбат ба истилогарони Чопон чй тавр буд? Мавкеи ахли илму фарханги Корея-чй? 9. Кай Корея пурра ба Чопон хамрох карда шуд? 10. Хуччат дар бораи чй шаходат медихад? - бо Корея шартномахои нобарор бастани Англия, Олмон, Италия, Русия ва баъдтар- Фаронса - бар зидди императори Корея табаддулот ба амал баровардани Чопон - чанги Чопон бар зидди Корея - дар байни Чин ва Чопон баста шудани Созишномаи сулхи Симоносэки - аз тарафи генерали чопонй Миуру дар суйи­ касд барои табаддулот катл карда шудани малика Мин - дар Сеул ва Москва, барои доираи нуфуз дар Корея, байни Русия ва Чопон бастани карордод. - чанги Русия ва Чопон - аз болои Корея чорй карда шудани протектората Ч,опон. Дар Корея таъсис дода шудани намояндагии кулли Чопон - ба Чопон хамрох карда шудани Корея СУПОРИШ ------------------------------------------- Вазъи иктисодй ва сиёсй. Дар нимаи дуюми асри XIX х,укумати Чин дар Мугулистон баъзе дигаргунихои иктисодию сиёсиро ба амал овард, ки максади онхо дар ин чо мустахкам кардани хукмронии Теин буд. Масалан, соли 1878 теинхо дар Мугулистон хамаи махдудиятхоро оид ба сармоядории тичоратию судхурии Чин бекор карданд. Акнун точирону корчаллонхои Чин дар Мугулистон озодона фаъс лият доштанд. Солхои 60-уми асри XIX дар он чо 20 - 30 корхонаи калон ва миёнаи тичоратию судхурй мавчуд буданд. Дар егози асри XX бошад, шумораи онхо хеле зиёд шуд. Ба Мугулистон ИМА, Англия ва баъзе давлатхои дигар хам рох ёфтанд. Дар натича ширкатхои чиноии Мугулистон ба тобеияти ширкатхои ин давлатхо медаромаданд. Фаъолияти сармояи хоричй дар Мугулистон аз руйи арзиши худ мубодилаи нобаробари ашёи хоми ин мамлакатро ба вучуд овард. Хоричиён аз ин чо молхоро бо нархи арзон мехаридаид ва бо хамин ба иктисодиё- ти Мугулистон зарари калон мерасониданд. Дар баробари дар Мугулистон авч гирифтани муносибатхои пулию молй, дар он 40 мавкеи истехсолоти натуралй сол то сол танг мешуд. Шахрхои Мугулистон дар атрофи дайрхои калон, нуктахои тичоратй ва дастгохи харбию амалдорони теинй бунёд мешуданд. Дар огози асри XX дар Мугулистон 20 бо- шишгохи типи шахрй, аз он чумла Урга, Кобдо ва Улятсутай мавчуд буданд. Шахри аз хама калони Мугулистон Урга буд. Дар охирхои асри XIX-аввали асри XX он ба марказй асосии тичорати мамлакат табдил меёбад. Шахрхои Мугулистон бо- зорхои калон доштанд. Онхо ба растахои махсусгардонида- шудаи фуруши чорво, гушт, беда, хезум, асбобхои маданй ва юрта таксим мешуданд. Чойи аз хама серодами бозор растай гуштфурушй ба хисоб мерафт. Дар аввалхои асри XX дар Мугулистон зулми сулолаи ман­ чурй боз хам пурзуртар мешавад. Он хокимияти худро торафт мустахкам мекард. Посбонони сархадии Мугулистон бо аска­ рони манчурй иваз карда шуданд. Ш иркатхои тичоратию судхурии Чин ба ивази пардохти карзи хокимони махаллии мугулхо заминхои онхоро кашида гирифта, ба майдони кишту § 17. МУГУЛИСТОН кор ва чарогох, табдил медоданд. Амалдорони чиной чорво ва заминх,ои аратхоро бо зурй кашида мегирифтанд. Х,укмронии зиёда аз 200-солаи империяи Теин ва горатга- рии мамлакатхои империалистй Мугулиетонро аз чихати иктисодию сиёсй аз хад зиёд заиф гардониданд. Муборизаи миллию озодихохии халки мугул. Охирхои асри XIX-аввали асри XX даврае буд, ки харакати миллию озоди­ хохй мамлакатхои зиёди Шаркро фаро гирифта буд, аз он чумла, Мугулиетонро хам. Баромадхои номуташаккили аратхо бар зидди манчурхо ва феодалони худй, ки дар тамоми тули асри XIX чой доштанд, дар огози асри XX оммахои васеи ахолиро фаро гирифтанд. Соли 1900 бо сардории арат Энх-Тайван шуриши аскархои гарнизони Улятсутай ба амал омад. Ин аскарон аз хисоби ахолии мугул ба хизмат сафарбар карда шуда буданд, то ки тавассути онхо шуриши "ихэтуан"-хои Чин пахш карда ша­ вад. Лекин аскарони мугул аз пахш карданй шуриши "'ихэтуан"-хо руй тофта, худашон ба шуриши зидди зулми чиноихо бархостанд. Шуриши аратхои аймаки Дзасактухан, ки дар гарбии Хал- ха вокеъ гардидааст, хеле овозадор буд. Ба он Аюша ном арат рохбарй мекард. Барои фаъолияти озодихохй манчурхо уро борхо ба махбас партофтаанд. Соли 1911 вакте ки баромадхои зиддитсинй тамоми Мугулиетонро фаро гирифта буданд, дар зери рохбарии Аюша дар хошуни у макомоти худидоракунй (дугуйлан)-и аратхоро ташкил, намуд, ки он хокимият хошун ва амалдорони манчуриро эътироф намекард. Яке аз муборизони машхури дигари харакати миллию озо- дихохонаи зидди Чин дар Мугулистон Тогтохо буд. У дастаи фидоиёнро ташкил карда, дар аймаки Сетсенхай (шаркии Мугулистон) амал мекард. Соли 1909 дастаи чазодихандагони ба ин чо фиристодаи Чин фидоиёни Тогтохоро шикает медихад. У бо хамрохии як гурухи начандон калони фидоиён, бо ичозати хукуматдорони Русия, аз сархад гузашта, дар За- байкале сокин мешавад. Кисми дигари ин фидоиён то аз хоки Мугулистон пеш карда шудани манчурхо, яъне то соли 1911 аз мубориза даст накашид. Аввалхои соли 1911 баромадхои зиддитсинй кариб та­ моми мамлакатро фаро мегиранд. Ба харакати миллию озодихох,й акнун кулли таба^кахои ахолии Мугулистон хамрох шуда буданд. Мохи июли соли 1911 дар мачлиси махфии ашрофони дунявию динй бо сардории богдо-гэгэн баргузоргардида, карор кабул карда шуд, ки хукмронии сулолаи Теин сарнагун ва давлатй сохибистиклоли Мугулистон эълон карда шавад. Мачлиси мазкур инчунин карор кабул кард, ки ба Русия хайати вакилони Мугулистон равон карда шавад, то ки он истикдолияти Мугулистонро дастгирй кунад. Ба хайати вакилони ба Петербург рахси- поршуда сарфармондехи артиши аймаки Тешетухан Ханддорж рохбарй мекард. Вакилони Мугулистон ба ин шахр мохи августа хамон сол омада расиданд. Онхоро дар он чо вазири корхои хоричии Русия С. Д. Сазонов кабул кард. Ханддорж ба у мактуби ба номи императори Русия имзокардаи богдо-гэгэн ва хонхои 4 аймаки Мугулистонро супорид. Гуфтушуниди хайати вакилони Мугулистон бо шахсони расмии Русия бомуваффакият анчом ёфт'. Истикдолияти Мугулистон. Тобистони соли 1911 харакати зиддиманчурй боз хам пурзуртар мешавад. Дастгирии Русия барои эълон карда шудани истикдолияти Мугулистон шарои- ти мусоид фарохам овард. Ин буд, ки 1 декабри соли 1911 Ку- митаи хокимон ва ламахои олимартаба истикдолияти давла- тии Мугулистонро эълон кард. Рухонии калисои ламаи Мугулистон богдо-гэгэн Чебзун-Дамба-Хутухтаи III сардори давлат таъин гардид. Эълони истикдолияти Мугулистон дар вазъияти муракка- би байналхалкй, дар шароити тезу тунд шудани зиддиятхои байни мамлакатхои империалиста ба амал омад. Баъди эълони истикдолияти давлатй, асоси сиёсати хо­ ричии Мугулистон мубориза барои ба расмият шинохтани истиклолияти давлатии он гардид. Доирахои хукмрони мугул кушиш ба харч медоданд, давлатеро бунёд кунанд, ки он Хал- ха, Мугулистони Гарбй, Мугулистони Дохилиро дар бар ги- рад. Вале ин кор хеле мушкил буд, чунки мувофики Созиш­ номаи байни Русия ва Ч,опон, ки солхои 1910 ва 1912 ба имзо расид, Мугулистони Берунй ба доираи манфиатхои Русия ва Мугулистони Дохилию Корея ба доирахои манфиатхои Чо­ пон тааллук доштанд. Барои хамин хам, Русия танхо Мугулистони Беруниро дастгирй карда метавонист. Истикдолияти давлатии соли 1911 эълонкардаи Мугулистон то соли 1915 давом кард. Мувофики эъломияи русию чиноии 20 июни соли 1915 ва Созишномаи сетарафаи Мугулистон, Русия ва Чини мохи майи соли 1915 дар Кяхта баимзорасида, Мугулистон дар хайати Чин худмухтор эълон карда шуд. Он дар хамин холати сиёсй то соли 1919 монд. Х,аёги мадании Мугулистон. Баъди эълони истиклолияти Мугулистон дар Урга, мактабхои ибтидой ва миёна кушода шуданд. Онхо барои савод баровардани наели навраси мугул ва ояндаи мамлакат хизмати босазо кардаанд. Хукумати богдо-гэгэн барои омузиши ахолй ва захирахои табиии Мугулистон чорахои зарурй меандешид. Барои сама- ранок сурат гирифтани ин кор он бо ёрии мушовирони рус "Кумитаи пажухиши Мугулистон"-ро ташкил намуд. Барои ташаккули шуури миллии мардуми мугул ва боло- равии харакати озодихохонаи вай омузиши таърихи ин давлат ахамияти калон дошт. Бо фармони богдо-гэгэн муар- рихони мугул ба таълифи таърихи мамлакат огоз намуданд. Солхои 1918-1919 ин асар бо номи "Таърихи аз тарафи Аълохазрат тасдикшудаи Мугулистон" ба анчом расид. Дар он андеша дар бораи хукуки мугулхо барои ташкил кардани давлати сохибистиклоли миллии худ инъикос гардидааст. Ху­ ди хамин фикр гояи асосии асархои яке аз муаррихони бу- зургтарини Мугулистони охири асри XIX - аввали асри XX Ш. Дамдин (1967 - 1937) мебошад. У дар асари асосии худ "Китоби тиллой" гуфтааст, ки тараккиёти сиёсй ва фарханги Мугулистон аз замони кадим сарчашма мегирад ва он хусуси- яти ба худ хос дорад. Яке аз нишонахои пешрафти хамонвактаи халки мугул ташаккули зиёиёни он мебошад. Зиёиёни мугул созмонхои чамъиятию сиёсй ва фархангии худро надоштанд. Онхо дар атрофи нашрияхои даврй муттахид мешуданд. Мачаллаи "Оинаи нав" аз мохи марти соли 1913 то мохи августа соли 1914 ва рузномаи "Ахбороти пойтахт" аз мохи сентябри соли 1915 то мохи сентябри соли 1920 нашр шуда- анд. Аз руйи мазмуни мадраки дар ин нашрияхо чопшуда, ху- лоса баровардан мумкин аст, ки акидахои зиёиёни мугул он вакт тамоюли зиддифеодалй доштанд, Онхо дар байни халк 162 гоях,ои маорифпарвариро ташвику таргиб мекарданд. Намо­ яндагони машхури зисиёни мугул Ж. Тсэвэн, Тс. Жамтсарано, Б. Жорж, Бадрахбатор ва дигарон боварй доштанд. ки сатхи тараккиёти иктисодй ва мадании чомеаро тавассути васеъ пахд карданй маорифи муосир. кабули тачрибаи хочагй ва сиёсии мамлакатхои Гарб ба даст овардан мумкин аст. САНА^ОИ МУХ^ИМ 1900 1911 1909 VII. 1911 1.ХП.1911 20.VI.1915-1919 -------САВОЛ ВА СУПОРИШ --------- *-------------------------------- 1. Барои дар Мугулистон дароз карданй мухлати хукмронии худ хукумати Теин чй чорахо андешид? 2. Кадом шахрхои Мугулистон- ро медонед? Мугулистони онвакта аз кадом кисматхо иборат буд? 3. Дар бозорхои Мугулистон чихо мефурухтанд? 4. Бо кадом роххо Чин Мугулиетонро ба мустамликаи худ табдил медод? 5. Дар бораи муборизаи миллию озодихохии халки мугул кадом далелхоро мисол оварда метавонед? 6. Дар бораи рафти ба даст даровардани ис- тикдолияти Мугулистон маълумот дихед. 7. Мугулистон кадом солхо сохибистиклол буд? 8. Мугулистон дар хайати Чин кадом солхо худмухтор шуд? 9. Муносибатхои Мугулистон бо Русияю Чин чй хел сурат мегирифтанд? Онхо Мугулистони Дохилй ва Мугули­ стони Беруниро чй тавр ба доираи нуфузи худ табдил дода буданд? 10. Кадом симохои фархангии Мугулистони нимаи дуюми асри XIX - аввали асри ХХ-ро медонед? 11. Аз мавзуъ хулоса бароред. - шуриши аскарони гарнизони Улятсутай бо сардории арат Энх-Тайван - аз тарафи Аюша ташкил карда шудани макомоти худидоракунии аратхо-дугуйлан - аз тарафи дастаи чазодихандагони Теин торумор карда шудани фидоиёни аймаки Сетсенхан (шаркии Мугулистон) - карори ашрофони дунявию динй дар бораи сарнагун карда шудани хукмронии сулолаи Теин ва эълони истиклолияти Мугулистон - аз тарафи Кумитаи хокимон эълон карда шудани истикдолияти давлатии Мугулистон - дар хайати Чин худмухтор будани Мугулистон § 18. ЧОПОН Инкилоби буржуазии солхои 1867 - 1868. Сиёсати "дархои кушод" имконият фарохам овард, ки дар Чопон муноси- батхои сармоядорй ташаккул ёбанд. Вале сохти сиёсии чомеа ба пешравии иктисодиёти бозоргонй ва муассисахои демократй монеъ мешуданд. Хонадони Токугава танхо манфиатхои та- бакаи феодалиро ифода мекард. Барои пешрафти Чопон за- рурати дигар кардани хокимияти давлатй ба миён омад. Шартномахое, ки Чопон солхои 50-уми асри XIX бо давлатхои империалистии Fap6 бает, вобастагии онро бо ин давлатхо пурзуртар карданд. Аз хамин сабаб, чомеаи Чопон аз хукумати Токугава норозй буд. Солхои 60-уми асри XIX Англия, Фаронса ва Х,олландия фишоровариро ба Чопон бас накарданд. Хукумати сёгун ва Дарбори император ба ин фишор тоб наоварда, мохи ноябри соли 1865 хамаи шартномахоеро, ки Чопон бо давлатхои хо­ ричй баста буд, тасдик намуданд. Бахори соли 1866 бо Англия, Фаронса, Холландия ва баъзе давлатхои дигари абаркудрат дар бораи нархномахои воридотй созишномахои нав ба имзо расонида шуданд, ки ончо вазъи иктисодии Чопонро аз пештара хам бадтар карданд. Дар чунин шароит барои хокимият дар байни нерухои сиё­ сии мамлакат мубориза авч мегирад. Мохи октябри соли 1867 рохбари музофоти Тёсю Яманоути аз номи гурухи зиддитоку- гавагй ба сёгун Кэйки огохнома супорид. Дар он такозо карда мешуд, ки дар мамлакат духокимиятй (хокимияти сёгун ва хокимияти император) бархам зада, хокимияти олй ба импе­ ратор дода шавад. Барои мукобилияти харбй нишон дода та- вонистан ба Кэйки вакт лозим буд. Бо хамин хотир, у 9 нояб­ ри соли 1867 "ихтиёрй" таклифро дар бораи истеъфо кабул кард. 3 январи соли 1868 императори 15-сола Мутсухито хукумати навро бо рохбарии шохзода Арисугава эълон кард. Император Кэйкиро ба ин хукумат дохил накард. Барои хамин Кэйки карор дод, ки алайхи режими нав ба муборизаи мусаллахона даст занад. У бо хамин максад аскарони ба худ вафодорро аз шахри Осака ба Киото равон кард. Вале онхо дар мухорибаи назди Фусима ва Тоба шикает хурданд. Кэйки ба Эдо фирор кард. Баъди ин шахри Киото пурра ба ихтиёри император гузашт. Мамлакат ба ду урду таксим шуд. Музо- фотхои чанубу гарбй аз чониби император чанг мекарданд ва музофотхои шимолу шаркй - аз чониби сёгун Кэйки. Кушиши музофотхои чонибдори Кэйки ва ташкил намудани муковимат барои у натичаи дилхох, надод. Нерухои харбии ин музофотхо мохи ноябри соли 1868 шикает хурданд. Як кисми флоти харбй хам чонибдори Кэйки буд. Мохи июни соли 1869 он дар тахти рохбарии адмирал Эномото кушиш кард, ки бар зидди режими нав мукобилиятро давом дихад. Бо хамин максад, у бо киштихои худ ба чазираи Эдзю (Хокайдо) омад, лекин дар ин чо пурра шикает хурд. Хамин тарик, дар натичаи инкилоби солхои 1867- 1868 ва- зифаи асосй - бархам задани системаи харбию феодалии сёгун, ки ба он хонадони Токугава рохбарй мекард, ичро гардид. Хокимият ба дасти император гузашт. . Ислохоти солхои 1868 - 1873. ХУкУмати дар натичаи гала­ баи инкилоб ба сари кудратомадаро збхиран император Мугсухито рохбарй мекард. Режими сиёсие, ки хонадони Току- гаваро иваз намуд, манфиатхои гурухи буржуазию помешикии дар рафти муборизаи зидди сёгун ташаккулёфтаро инъикос ме­ кард. Харчанд дар хукумат мансабхои олиро намояндагони ашрофони дарборй ишгол намуда буданд, хайати асосии даст- гохи хокимият нав аз табакаи поёнии самурайхои вилоятхои чанубу гарбй, яъне аз Сатсума, Тёсю ва Хидзэн буданд. Ба та­ шаккули сиёсати хукумат пешвоёни гурухи зиддисёгун Окубо Тосимити ва Кидо Такамаса таъсири калон мерасониданд. Барномаи хукумати нав ба системаи маъмурй, сиёсй. харбй, иктисодй ва ичтимоии мамлакат дигаргунихои мухим- ро дохил намуд. Унсурхои буржуазии хукмрон вазъияти чори- ро хуб дарк мекарданд. Онхо барои мустахкам кардани мавкеи худ таклиф пешниход намуданд, ки дар мамлакат ис­ лохот гузаронида шавад, то ки ба тартиботи феодалии чомеа хотима дода шавад. Мувофики ислохоти маъмурй, князхои феодалиро, ки аслан чудоихох буданд, бархам дода, ба чойи онхо префекту- рахо таъсис дода шуданд, аз он чумла дар каламрави хар се пойтахт хам - Токио, Киото ва Осака. Ташкил додани систе­ маи нави маъмурй мувофики такозои манфиатхои тахкими иктисоди бозоргонй ба амал бароварда шуд. Мувофики ислохоти ичтимой, мохи марти соли 1872 се та- бакаи чомеа таъсис меёбад: дворянхои олимаком. ки ба он со- бик даймё ва кугэ дохил буданд, дворянхои самурай ва халки одй. Дар амал самурайхо вазъи имтиёзноки худро аз даст до- данд. Дар натича, анъанае ба вучуд омад, ки мувофики он ба мансабхои олии давлатй, рохбарй ба артиш ва флот шахсоне пешниход карда мешуданд, ки аслан ба дворянхои оппозитси- онии ду княз - Сатсума ва Тёсю тааллук доштанд. Соли 1872 ухдадории умумии харбй эълон карда шуд, ки он дар ин соха ба инхисори самурайхо зарба зад. Бо максади тайёр кардани кадрхои баландихтисоси харбй, соли 1873 дар Токио академияи харбй кушода мешавад. Дар ин академия мутахассисони харбии Фаронса ва дар академияю омузишгох,и харбии бахрй мутахассисони харбии Англия даре медоданд. Ислохоти аграрй аз чумлаи чорабинихои мухимтарини хукумати нав буд. Он дар солхои 1872 - 1873 ба амал бароварда шуд. Максади ислохоти аграрй дар дехот чорй намудани муно- сибатхои сармоядорй буд. Бо ин рох хукумат чидцу чахд ме­ кард, ки дар ин чо мавкеи помешикхои навро мустахкам кунад. Бо хамин максад, соли 1872 харидуфуруши Замин расман ичозат дода шуд. Ин кор инхисори табакаи феодалхоро ба Замин бекор ва моликияти буржуазиро бар он чорй кард. Сарфи назар аз баъзе махдудиятхо, ислохоти аграрй дар татбики муносибатхои истехсолии бозоргонии Ч,опон мархилаи халкунанда гардид. Ашрофони баландмакоми фео- далй минбаъд дар дехоти Ч,опон такягохи ичтимоии хукумат набуданд. Акнун ин вазифаро дворянхои нав ва буржуазия ичро мекарданд. Тараккиёти иктисодии Ч,онон. Пешрафти иктисодии баъдиинкилобии Ч,опон, асосан, дар солхои 80-ум огоз шуд. Дар зарфи 2 -3 дахсола дар Ч,опон кариб 500 корхонаи нави саноатй сохта мешавад. Аксарияти онхо давлатй буданд. Вале иктисодиёти Ч,опон бе корхонахои хусусй пеш рафта намета- вонист. Барои хамин, аз тирамохи соли 1880 cap карда, хуку­ мат ба фурухтани "корхонахои намунавй" ва ё ба ичора до- дани онхо огоз намуд. Ин корхонахо, асосан, ба ихтиёри та- бакахои имтиёзноки буржуазия, дворянхо ва амалдорони давлатй мегузаштанд. Дар байни онхо ширкатхои машхури Митсуи. Митсубиси, Фурукава. Ясуда, Асано. Кавасаки ва 166 дигарон буданд. Масалан, хукумат конхои миси Асиоро ба ширкати Фурукава, корхонаи калонтарини киштисозии мамлакат дар Нагасаки, конхои нукраи Икуно ва конхои ан- гиштсанги Хокайдоро ба ширкати Митсубиси мефурушад. Х,укумат дар иктисодиёт сиёсати пуштибониро истифода мебурд. Он сиёсати худро дар саноат, асосан, тавассути маблагхои аз андоз гуншуда ба амал мебаровард. Сиёсати пуштибонй як чихати манфй дошт. Он истехсолотро яктарафа густариш медод, чунки тащ о баъзе сохахои онро фаро меги­ рифт. Буржуазияи саноатй. ки "корхонах,ои намунавй"-ро ба даст даровард, минбаъд хохони он буд, ки давлат ба вай дар ислохи камбудихои истехсолиаш ёрй расонад. Ин кор итти­ фоки байни доирахои буржуазй ва мутлакиятро ба вучуд меовард. Хукумат ба корхонахое маблаггузорй мекард, ки пеш аз хама, барои артиш, флот, накдиёт ва алока кор мекарданд. Масалан, рохи охан кариб пурра аз хисоби маблагхои давлатй сохта мешуд. Соли 1872 рохи охани аввалини мамла­ кат - Токио - Иокогама сохта шуд. Аз соли 1882 то соли 1890 дарозии роххои охани Ч ,<ш он ба 2190 км расид. Сарфи назар аз суръати тези ташаккул ёфтани базаи сано­ ат, дар чоряки охирини асри XIX сатхи умумии пешрафти Ч,опон аз мамлакатхои бузурги сармоядорй акиб мемонд. Саноати Чрпон, асосан, аз корхонахои хурд иборат буд. Акибмонии иктисодии Чрпонро тичорати хоричй низ инъикос мекард, ки он аз 60 содироти махсулоти кишо­ варзй ва ба воридоти махсулоти тайёрй давлатхои хоричй вобаста буд. Дар огози асри XX Ч,°пон ба давраи империализм кадам них од. Бухрони молиявии соли 1897 ин равандро тезонид. Дар натича, корхонахои хурд ба корхонахои калон муттахид шуданд, яъне марказонидани истехсолот ва сармоя ба амал омад. Ба давраи империализм гузаштани мамлакатхои пешкадами сармо- ядории чахон ба цешрафти иктисодии Чрпон низ таъсири мусбат расонид. Натичаи бевоситаи ин раванд дар Чрпсш ба вучуд ома­ дани инхисорхо ва табадцулоти саноатй мебошанд. Х,аракати намъиятию сиёсй. Мустахкамшавии мавкеи икти­ содии буржуазия ба болоравии фаъолияти сиёсии он мусоидат кард. Харакати оппозитсионй барои кабули Конститутсия бо номи "дзию минкэн ундо" - "х,аракат барои озодй ва хукукхои халк" авч мегирад. Дар ин харакат дворянхои буржуазияшуда, ки даъвати парламент ва бекор карда шудани шартномахои нобаробарро такозо мекарданд, мавкеи фаъолонаро ишгол намуда буданд. Дар хамин шароит, дар мамлакат хизбхои сиёсй ташкил меёбанд. Соли 1881 Хизби Конститутсионии Либералй таш­ кил ёфт, ки он манфиатхои помешикхо ва сохибкорони дехотро ифода мекард. Соли 1882 Хизби Кайсинто (Хизби ислохотхохон) таш­ кил меёбад. Барномаи он ба мустахкам шудани макоми буржуазия нигаронида шуда буд. Рушди тичорати хоричй, бе таъхир аз нав дида баромадани шартномахои нобаробар, ислохоти пулй ва ба бозорхои хоричй баровардани сармояи Чопон аз чумлаи ормонхои ин хизб буданд. Хизби Кайсин­ то, ки ба ширкати Митсубиси алока дошт, манфиатхои буржуазияи калони тичоратию молиявиро ифода мекард. Идеологи ин хизб Фукидзава Юкити таргиботгари намоёни либерализми гарбй буд. Аз чумлаи ин хизбхои сиёсй дар байни халк мавкеи "мин- кен ундо" хеле мустахкам буд, чунки чонибдори бисёр дошт. Он хамоно кабули Конститутсияро такозо мекард. Аз ин ру, хукумат мачбур шуд, ки княз Иторо ба мамлакатхои Аврупо ва ИМА фиристонад, то ки у сохти чамъиятй ва конститут- сияхои давлатхои гарбро хуб омузад. Ба Ито парламент ва сохти сиёсии Олмон маъкул шуд. Соли 1889 Конститутсияи Чопон кабул карда шуд, ки он аз бисёр чихат ба Конститут­ сияи Отто Бисмарк монандй дошт. Ин Конститутсия сохти ис- тибдоии Чрпонро мустахкам кард. Конститутсияи нахустини Чопон шахсияти императорро дахлнопазир ва ба у хамчун сардори давлат хукукхои номахдуд дод. Император метаво- нист чанг эълон кунад, сулх ва шартномахо бандад, конунхо барорад, парламентро даъват кунад ва ё онро пароканда со- зад. Таъин кардан ва ба истеъфо гуселонидани хамаи ашхоси мансабдори баландмакоми идорй, харбй ва фармондехии олии артиш ва флот низ ба салохияти у дохил мешуданд. Дар охирхои асри XIX дар Чопон харакати коргарй ва ит­ тифоки касаба чоннок мешавад. Аввали соли 1900 дар бораи дифои тартибот аз тарафи кабинети Ямагата конуне кабул карда шуд, ки мувофики он корпартой манъ ва фаъолияти ит- тифокдои касаба махдуд карда шуд. Дар чунин шароит сот- сиалистони Ч,опон дар назди худ вазифа гузоштанд, ки махфилхои парокандаи худро муттахид намуда, хизби ягонаи сотсиалистй ташкил кунанд. Онхо мохи майи соли 1901 дар зери рохбарии Катаяма ва Котоку Хдзби сотсиалистиро (Ся- кай минсюто) ташкил намуданд. Барномаи ин хизб усулхои ошкори мубориза ва татбики ислохотро дар мамлакат дар назар дошт. Соли 1906 хизби дигари сотсиалистии Чопон - Нихон Ся- кайто ташкил карда шуд. Вале дере нагузашта, дар байни рохбарони он мухолифат ба амал омад. Котоку ва хамсафони у чонибдори "амали руйирост" ва мукобилони Котоку чонибдори шаклхои парламентии мубориза ва ислохот буданд. Сиёсати хоринии Ч,опон. Сохтмони корхонахои харбй, му- саллахшавии артиши Чопон ва бунёди флоти пурзури харбии бахрй дар бораи он шаходат медоданд, ки баъди инкдлоби солхои 1867-1868 ин давлат ба чангхои истилогарона шуруъ мекунад. Объекта аз хама наздиктарини истилокунии Чопон Корея буд. Дар мавриди инъикоси мзвзуъхои "Чин" ва "Ко­ рея", дар бораи чанги Чопон бар зидди Чин барои забти Ко­ рея накд карда будем. Ин чо такроран мегуем, ки соли 1877 дар байни Русия ва Чопон созишномае ба имзо расид, ки мувофики он Чанубй Сахалин, ки онро Русия ва Чопон якчоя идора мекарданд, ба Русия дода шуд ва ба ивази он Чопон галлачазирахои Курилро гирифт. Муковимати Чин ва Чопон барои хукмронй дар Корея давом намуд. Окибат, онхо соли 1885 барои ба Корея надаровардани артшии худ созишнома бастанд. Бо вучуди ин, Чопон дахолатро ба корхои дохилии Корея бас накард. Соли 1894 бо ёрии Чопон Корея истиклоли- яти давлати худро аз Чин эълон кард. Х,укумати Кореяи "сохибистиклол" хамон замон барои "ёрй" ба хукумати Чопон мурочиат намуд. Х,амин тарик. байни Чин ва Чопон чанги солхои 1894-1895 ба амал омад, ки он 17 апрели соли 1895 бо бастани Созишномаи сулхи Симоносэк анчом ёфт. Мувофики он Чин истиклолияти Кореяро эътироф кард. Чазираи Тайван. галачазирахои Пескадор ва нимчазираи Ляодунро ба Чопон дод ва ухдадор шуд, ки ба Ч,опон 300 млн иен товони чанг медихад. барои киштигардй якчанд бандархои худро мекушо- яд, ба ишголи муваккатии Вайхайвэй ичозат медихад ва ба Чопон Созишномаи таслимкоронаи тичоратие мебандад. ки каблан ба мамлакатхои Fap6 баста буд. Чанги солхои 1894-1895 дар пешрафти Чопон мархилаи мухиме гардид. Даромади Чопон аз хоричй кишвар афзуд. Аз со­ ли 1894 то соли 1899 маблаггузорй ба саноати миллй ду баробар зиёд шуд. Тичорати хоричй хам ру ба болоравй буд. Давлатй акибмондаи феодалии Ч,опон, ки худ объекта истилои мамла- катх,ои империалистй буд, ба истисморгари халкхои дигар ва ба ракиби бузурги давлатхои империалистй табдил ёфт. Муваф- факдяти чанги горатгаронаи солхои 1894-1895 бар зидди Чинро хукумати Ч,опон барои кабули барномаи харбии тараккиёти хочагй истифода бурд. Ичрои он барнома ба мухлати 10 сол - аз соли 1896 то соли 1905 мукаррар гардида буд. Мувофики ин бар­ нома, нерухои харбии Чрпон аз нав созмон дода шуда, бо сипохи хозиразамон мусаллах гардиданд. Дар натичаи татбикд ин бар­ нома, флота харбй-бахрии Чопон ба яке аз флотхои пурзургари- ни харбию бахрии чахон мубаддал гардид. Баъди чанги зидДи Чин. Чопон Дар арсаи байналхалкй хамчун неруи фаъоли империалистй баромад мекардагй шуд. Он ба катори давлатхои бузургтарини империалистй дохил гардид. Баъди чанде Чопон аз бори гарони шартномахои нобаробар бо давлатхои империалистй халос мешавад. Дар солхои 1904 - 1905 дар байни Чопон ва Русия чанги калон ба амал омад. ки дар ин чанг хам Чопон дастболо шуд ва мавкеи худро дар хавзаи Укёнуси Ором боз хам мустахкамтар кард. Хаёти маданй. Баъди вокеахои инкилобии солхои 1867 - 1868. хукумати нав дар мамлакат ба татбики васеи музаффа- риятхои фархангии аврупой ва амрикой шуруъ кард. Чопи матбуоти даврй огоз ёфт. Дар Нагасаки матбааи аввалин ку- шода шуд. Рузномахои "Токио нити-нити", "Иоимурй" ва "Хаймин симбун" нашр шудан гирифтанд. Яке аз вазифахои дигаргунсозихои буржуазй азнавсозии маориф буд. Соли 1872 дар Чопон системаи намунавии маориф чорй карда шуд. Мамлакат ба 8 хавзаи маориф таксим гардид. Дар онхо донишгоххо кушода шуданд. Ин хавзахо ба = = = = = = = = = = = = = = = 170 32 нохияи хдр кадоми онхо дорой мактабхои миёна таксим шуданд. Соли 1877 Донишгохи Токио кушода шуд, соли 1872 дар Ч,°пон ба чойи таквими мохтобй таквими аврупой чорй гардид. Амалдорони идорахои давлатй ба пушидани сару ли- бос ва тарзи аврупоии оройиши муйи cap гузаштанд. Баъдтар ин навгонихои тарзи зиндагиро мардуми одй низ кабул кард. Ормонхои зиёиёни тараккихох дар адабиёти романтизми солхои 90-уми Ч,опон инъикос ёфтаанд. Симои нисбатан машхури ин равияи адабй Исикава Такубоку (1886 - 1912) ме­ бошад. Назми нави Ч,опон бо номи Китемура Тококу (1868- 1894) алокаманд аст. Дахсолахои охирини асри XIX ва аввали асри XX ба фаъоли- яти нависандагони машхури хдмонвактаи Ч,опон рост меояд. Дар байни онхо Симадзаки Тессон (1872-1943), Куникила Деппо (1881- 1908) Фатабатэй Хасагава (1864 - 1909), Токутоми Рока (1868- 1927) ва Нутсума Сосаки (1867 - 1916) буданд. Инъикос гардидани баъзе унсурхои озодихои демократй, ислохоти иктисодй, сиёсй, харбй ва ичтимой ба ташаккули малакахои истехсолй, зехнй ва маънавии чопонихо ва пешрафти умумии мардуми Ч,опон таъсири мусбат расо- ниданд. КОНСТИТУТСИЯИ ИМПЕРИЯИ ЧОПОН БОБИ 1. ДАР БОРАИ ИМПЕРАТОР Моддаи 1. Империям Чрпон бетанаффус ва абадй аз тарафи сулолаи импе­ ратор идора карда мешавад. Моддаи 3. Шахсияти император мукдддас ва дахлнопазир аст. Моддаи 4. Император сардори давлат ва дорой х,окимияти олй аст ва у ин хдкимиятро мувофики нишондодх,ои Конститутсияи мазкур амалй мекунад. Моддаи 5. Император х,окимияти конунгузорро бо парламенти империявй ба амал мебарорад. Моддаи 6. Император конунх,оро тасдик; менамояд, дар бораи эълон ва и'фои онхо амр медихдд. Моддаи 7. Император парламентро даъват мекунад, мекушояд ва мепушад, мачлисх,ои онро мавкуф мегузорад ва палатаи вакилонро пароканда менамояд. Моддаи 11. Император сарфармондехл олии артиш ва флот мебошад. Моддаи 13. Император вазъи мух,осира эълон мекунад. Моддаи 14. Император чанг эълон мекунад... сулх, мебандад. Моддаи 16. Император хукук; дорад авф кунад, чазоро сабук ва хукуклоро аз нав баркарор кунад. 171 БОБИ 3. ДАР БОРАИ ПАРЛАМЕНТИ ИМПЕРИЯ Моддаи 33. Парламента империя аз ду палата иборат аст: палатаи пэрхо ва палатаи вакилон. Моддаи 34. Палатаи пэрхо мувофики амр дар бораи палатаи пэрхо 33 хисоби аъзоёни хонадони император, онхое, ки унвонхои дворянй доранд ва 33 шахсоне, ки император таъин кардааст, иборат мебошад. Моддаи 35. Палатаи вакилон аз узвхое иборат аст, ки халк мувофики кону- ни интихобот интихоб кардааст. Моддаи 37. Ягон конун бе тасдики парламенти империявй интишор карда намешавад. Моддаи 38. Хар ду палата бо лоихаи конуни пешниходкардаи хукумат овоз медиханд. Хар кадоми онхо хукуки гашаббуси конунгузорй доранд. Моддаи 41. Парламенти империявй хдр сол интихоб карда мешавад. Моддаи 42. И'щосияи парламенти империявй се мох идома меёбад. Дар су­ рати зарурй ичлосия аз тарики фармони император тамдид карда мешавад. БОБИ 6. ДАР БОРАИ МОЛИЯ Моддаи 64. Даромад ва хдрочоти давлатй бояд аз тарафи Парламенти им­ периявй дар шакли бучаи давлатй тасдик карда шаванд. Моддаи 71. Агар парламенти империявй бучаро кдбул накунад ва ё буча мураттаб нашуда бошад, пас хукумат бучаи соли гузаштаро ба кор мебарад. 3. АЗ КОНУН ДАР БОРАИ ПАЛАТАХО Моддаи 3. Раис ва муовини раиси Палатаи вакилон аз тарафи император аз чумлаи се номзаде, ки Палата барои ин мансабхо интихоб кардааст, таъин карда мешавад. 4. АЗ АМР ДАР БОРАИ ПАЛАТАИ ПЭРХО Моддаи 11. Раис ва ноиби раисро император аз хисоби аъзоён ба мухлати 7 сол таъин мекунад. САНАХОИ М УХИМ 1865 - 1867- 1868 - 1868- 1873 - 1872 - 1894 - 1894- 1895 - сёгун ва император хамаи шартномахои аз тарафи давлатхои хоричй ба гардани Ч,опон боркардашударо тасдик мекунанд инкилоби буржуазии Ч,с>пон ислохоти иктисодй, сиёсй, харбй ва ичтимой дар Ч,опон чорй карда шудани таквими аврупой бо ёрии Ч,опон "истикдолият" ба даст даровардани Корея чанги байни Ч,опон ва Чин 17.IV.1895 - баста шудани Созишномаи сулхи Симоносэки 1904-1905- чанги Русияю Ч,опон ------ САВОЛ ВА СУПОРИШ ----------------------------------------- 1. Сабабхои инкилоби буржуазии солхои 1867 - 1868-и Чопонро муайян кунед. 2. Инкилоби буржуазии Чопон чй хел суръат гирифт? Чаро Кэйки ба истеъфо рафт? 3. Самтхои ислохоти солхои 1868 - 1873-и Чопонро муайян намуда, онхоро шарх дихед. 4. Мохияти ислохоти маорифро шарху эзох дихед. 5. Ба кабули Конститутсия кадом та- бакахои чомеаи Чопон манфиатдор буданд? 6. Конститутсияи Чопон кай ва чй хел кабул карда шуд? 7. Дар Чопон, баъди кабули Консти­ тутсияи соли 1889, чй хел сохти сиёсй барпо гардид? 8. Хуччатро оид ба Конститутсияи Чонон мутолиа карда, макоми император ва парламента онро муайян кунед. 9. Дар бораи хизбхои сиёсии Чопон маълумоти мухтасар дихед. 10. Дар бораи сиёсати хоричии Чопон дар нимаи дуюми асри XIX - аввали асри XX чихо гуфта метавонед? 11. Дар бораи чанги солхои 1894 - 1895 бар зидди Чин ва солхои 1904 - 1905 бар зидди Русия маълумоти мухтасар дихед. 12. Корея дар охирхои асри XIX- аввали асри XX дар кадом холати сиёсй буд? 20. Пешрафти мадании Чопони охирхои асри XIX -ибтидои асри ХХ-ро шарх дихед. 13. Чопон кай аз шартномахои асоратовари давлатхои империалистй халос шуд? 14. Аз мавзуъ хулосахо бароред. § 19. ФИЛИППИН Кисми зиёди Филиппинро Испания хануз дар охирхои асри XVI ишгол карда буд. Испанихо дар Филиппин режими мустамликавиро ташкил карданд. Дар ин кор калисои като­ лики макоми калонро ичро мекард. Он ахолии ин кишварро зуран насронй намуда, ба хукмронии мустамликадорони ис- панй ёрии бузург мерасонид. Халки Филиппин ба такдир тан намедод. Он бе мукобилият cap намефаровард. Ба мукобили юги мустамликавии испанихо мубориза мебурд. Охирхои асри XVIII - аввали асри XIX дар Филиппин муборизаи миллию озодихохй вусъат меёбад. Дар ин бора шуришхои сершумор шаходат медиханд. Метавон шури­ ши соли 1814-ро дар Илокос (чазираи Лусон) ва шуриши солхои 1841 - 1842-и чамоаи динии Хосеи Мукаддасро дар зери рохбарии Аполинарио Де Ла Крус мисол овард. Инкилоби Испании солхои 1808-1812 ба вазъи чазирахои Филиппин бетаъсир намонд. Ислохоте, ки дар Испания гуза- ронида шуд, кисман Филиппинро хам дар бар гирифт. Харакат барои ислохот. Нимаи дуюми асри XIX дар таъри­ хи Филиппин ба харакати ислохотхохй дар ин чо рост омад. Генерал-губернатор Искиэрдо, ки дар ин вазифа аз соли 1871 буд, бар зидди мардуми махаллй чазохои сахтро раво медид. Садхо озодандешони филиппинй зиндонй ва ё аз мамлакат ба чойхои дурдаст бадарга карда мешуданд. Косаи сабри мар­ думи Филиппин лабрез шуд. Ин холат хатто аскаронро хам фаро гирифт. 2 январи соли 1872 коргарони силоххонаи ар­ тиллерии бахрии Кавит ва аскарони полки аз ахолии махаллй иборатбуда шуриш бардоштанд. Ин шуришро хукуматдорони испанй пахш карданд. Онхо 17 феврали соли 1872 рохбарони харакати озодихохй Бургос, Гомес ва Самора ро катл наму- данд. Испанихо дар рафти пахши шуриш террори худро бар зидди рохбарони буржуазию помешикии Филиппин низ раво- на карда, бо хамин дар байни халки он 40 такягохи охирини худро аз даст доданд. Филиппинихои зиёд барои аз чазо халос шудан ба хорича ва хусусан ба Испания фирор карданд. Дар ин чо гурезахои филиппиниро озодандешон ва чумхурихохон ба зери химояи худ мегирифтанд. Яке аз намояндагони барчастаи харакати ислохотхохони Филиппин Хосе Рисал тавассути асархои публитсистии "Фи­ липпин баъди 100 сол" ва "Дар бораи бехудагии Филиппи- нихо" ва хусусан романи машхури "Ба ман даст нарасон!" ме- хохад, ки вазъи гуломонаи мардуми Филиппинро ба хукумат­ дорони испанй нишон дихад. Романи Рисал мардумро ба мукобили зулми мустамликавии испанй даъват мекард. Он дар тайёр кардани инкилоби Филиппин макоми арзанда дорад. Дар солхои 80-уми асри XIX харакати таблиготй барои ислохот ба мархалаи нави худ кадам ниход. Соли 1889 дар Испания "Созмони Испанияю Филиппин" ташкил меёбад, ки он дар сафхои худ мухочирони филиппинй ва намояндагони буржуазияи озодихохй испаниро муттахид кард. Созмон дар назди худ вазифа гузошт, ки: 1) барои Филиппин истикдолият талаб накарда', он ба музофоти Испания табдил дода шавад; 2) ислохот бо рохи осоишта ба амал бароварда шавад; 3) 174 рохибони испанй аз ибодатхонахо пеш карда шуда, ба чойи онхо рухониёни махаллй таъин карда шаванд; 4) намояндаго­ ни фнлиппинихо дар кортесхо аз нав баркарор карда шаванд; 5) филиппинихо дар идораи давлат иштирок кунанд; 6) хама дар назди конун баробар бошанд; 7) ба филиппинихо озоди- хои демократй, аз он чумла, озодии сухан, мачлисхо ва мат- буот кафолат дода шавад. Аз мохи феврали соли 1889 чопи рузномаи созмонн Испа­ нию Филиппин "Ла Солидаридад" шуруъ гардид. Он дар бе- дории хисси миллии филиппинихо сахми калон гузошт. Фаъолияти ислохотхохй дар Филиппини солхои 80-ум натичаи дилхох надод. Соли 1892 муаллифи романи "Ба ман даст нарасон!" Рисал ба Филиппин баргашт ва мохи июни хамон сол бо номи "Лигаи Филиппин" созмони ислохотхохон- ро ташкил намуд. Лига дар сафхои худ намояндагони та­ бакахои гуногуни Филиппин - аз зиёиёни буржуазию помеши- кй cap карда, то намояндагони буржуазияи майда ва та­ бакахои поёни ахолиро муттахид сохт. Вале ба "Лигаи Фи­ липпин" муяссар нашуд, ки ба созмони оммавию сиёсй табдил ёбад. Ин чо ду сабаб буд: сабаби якум, хабси Рисал ва ба чази­ раи Минданао бадарга карда шудани у буд. Сабаби дуюм он буд, ки ин вакт чй дар Испания ва чй дар Филиппин давраи ислохотхохй ру ба таназзул ниход. Фаъолияти "Лига", асосан, ба чамъоварии маблаг махдуд шуда буд. Маблаги чамъовар- дашуда барои нашри адабиёти таблиготй истифода бурда мешуд. "Лигаи Филиппин" охирхои соли 1893 пароканда шуд. Дар байни асосгузорони "Лигаи Филиппин" Андреас Бо- нифасио низ буд. У мохи июли соли 1892 чамъияти инкилобии "Катипунан" ("Иттиходи олии писарони баруманди халк)-ро ташкил мекунад. Шумораи аъзои чамъият аз 300 нафари мохи июл дар мохи августа хамон сол то 30 хазор нафар афзуд. Ин созмон бар он акида буд, ки мардум бояд барои истикдолияти давлатии Филиппин мубориза барад. Принсипхои идеологии "Катипунан" дар "10 васияти писарони Ватан"-и Бонифасио ва "Таълимоти асосй"-и Эмилио Хасинто инъикос гардида буданд. Соли 1895 "Катипунан" ба тайёрии бевоситаи Шуриши му- саллах мсгузарад. Дар огози соли 1896 пинхонй раками аввали рузномаи он -"Калайян" ("Озодй") аз чоп мебарояд. Ин рузно- ма дар пахн намудани таблиготи инкилобй дар Филиппин макоми мухим дошт. Инкилоби Филиппин. То мохи августа соли 1896 тайёрй ба шуриши мусаллах хануз ба охир нарасида буд. "Катипунан" ба микдори зарурй силох хам надошт. Хамин вакт дар бораи накшаи шуриши "Катипунан" хоине ба хукуматдорони мустамликавй хабар медихад. Аз хамин сабаб, зарурат ба миён омад, ки шуриши ярокнок таъчилан огоз карда шавад. 23 августа соли 1896 Бонифасио аз дехкадаи дурдасти хурди Ба- линтавак ба халк, мурочиат кард, ки ба шуриши мусаллах бархезад. Ин мурочиат дар таърихи Филиппин бо номи - "Даъвати Балинта- вак" машхур аст. Кариб хамаи созмонхои махалгши "Катипунан", аз он чумла дар Лусони Марказй ва Чднубй ва хатто дар чазирахои дурдасти Минданас ва Суду ба шуриш бархостанд. Хукуматдорони испанй бар зидди иштирокчиёни инкилоб террори вахшиёнаро огоз намуданд. Бисёр аъзоёни "Катипу­ нан" дастгир ва ба катл расонида шуданд. 30 декабри соли 1896 Рисал хам катл карда шуд. Дар масъалаи усули мубориза дар "Катипунан" ду чараён пайдо мешавад. Бонифасио ва Агиналдо рохбарони ин ду ча- раёни ба хам мукобил буданд. Ба Агиналдо муяссар шуд, ки дар байни шуришчиён тавассути хилаю найранг обруйи калон пайдо намуда, "Катипунан"-ро бархам занад. Бо фармони Агиналдо 10 майи соли 1897 Бонифасио парронда мешавад. Баъди ин, рохбарии инкилоби Филиппин ба дасти Агиналдо мегузарад. Мубориза дар байни инкилобчиён пахш кардани инкилобро осон кард. Дар баробари пахши шуриш ва террори иштирокчиё­ ни он испанихо нагз мефахмиданд, ки ин шуришро танхо тавассу­ ти силох шикает додан мушкил аст. Барои гуфтушунид яке аз иштирокчиёни собики ислохотхохон Педро Патерно дар байни Агиналдо ва генерал-губернатор Примо Де Ривера миёнарав шуд. Хдмин тарик, гуфтушуниди ду тараф огоз ёфт. 18 ноябри соли 1897 дар кароргохи хукумати инкилобии Биакна-Бато Конститутсияи аввали Чумхурии Филиппин эълон карда шуд. Д ар ин чо дар бораи катъи м уборизаи ярокноки филиппинихо низ созишнома ба имзо расид. Аз тарафи худ хукуматдорони испанй ухдадор шуданд, ки зарари ба филип- 176 пиних,о расидаро чуброн мекунанд. Агиналдо ва хамсафони у мамлакатро тарк намуданд. Хамин тавр, рохбарони инкилоб ба халки Филиппин хиёнат карданд. Вале хиёнати Агиналдо ва хамсафони у ба муборизаи инкилобии халки Филиппин нукта нагузошт. Аллакай iv/охи феврали соли 1898 муковима- ти мусаллахонаи зидци Испания дар якчанд нохияи мамлакат аз нав огоз ёфт. Ч,анги ИМА бар зидди Испания. Мохи апрели соли 1898 чанги Испанияю ИМА огоз гардид, ки он дар такдири Филиппин макоми халкунанда бозид. Амрико барои хокимияти худро дар Филиппин барпо намудан, аз муборизаи миллию озодихохии фи- липпинихо истифода бурд. Бо ин максад, дипломатхои Америка ва намояндагони артиши харбии бахрии он хануз то огози амали- ёти чангии зидци Испания бо Агиналдо гуфтушунид карда, ваъда доданд, ки баъди озодшавии чазирахои Филиппин ба ин давлат истикдолият медиханд. Хамин тарик, амалиёти харбии эскадраи ИМА дар Филиппин бар зидди флоти Испания огоз ёфт. 2 майи соли 1898 дар халичи Манила флоти Испания аз тарафи флоти ИМА торумор карда шуд. Флоти Америка охири мохи май Аги- налдоро дар киштии худ ба Манила овард. 12 июн Агиналдо дар Кавита истикдолияти Филиппинро эълон кард. Баъди ин шуриш бо кувваи дучанд аз нав авч мегирад ва дар як муддати кутох ка­ риб тамоми Филиппин ба хокимияти инкилобй тобеъ мегардад. Хамин тавр, халки Филиппин ба зулми 300-солаи мустамликадо- рони испанй хотима гузошт. Мохи сентябри соли 1898 дар шахри Малолос (музофоти Булакан) маросими кушодашавии Конгресси инкилобии Фи­ липпин дойр гардид. Он Конститутсияи Чумхурии Филип­ пинро кабул кард. Ин Конститутсия дар он замон яке аз кон- ститутсияхои демократитарини чахон буд. Ч,анги ИМА ва Филиппини солхои 1899-1901. Ба халки Фи­ липпин муяссар нашуд, ки махсули истикдолияти ватани худ­ ро чашад. 10 декабри соли 1898 дар шахри Париж дар байни ИМА ва Испания Созишномаи сулх ба имзо расид. Мувофики он Испания Филиппинро ба империализми ИМА во гузошт. Хамин тарик, такдири халки Филиппин бе ширкати он хал карда шуд. Мохи феврали соли 1899 ИМА бар зидди Филиппин амалиёти харбиро огоз кард. Бо хамин, чанги ИМА ва Филиппин cap шуд. ИМА то мохи ноябри соли 1899 муковимати муташаккили артиши Филиппинро бархам дод. Бахори соли 1901 Агиналдо, ки аз тарафи америкоихо асир гирифта шуда буд, бори дуюм ба инкилоб хиёнат кард. У ба филиппинихо мурочиат кард, ки мукобилиятро алайхи ИМА катъ кунанд. Доирахои хукмрони ИМА нагз мефахмиданд. ки онхо наметавонанд Филиппинро мисли испанихо идора кунанд. Барои хамин ба рохбарияти буржуазию помешикии чазирахои Филип­ пин гузашт карданд. Соли 1902 дар ИМА барои муайян намудани макоми мустамликавии Филиппин конуне кабул карда шуд. Мувофики конун намояндагони халки махаллй ба идораи Филип­ пин рох дода шуданд. Ассамблеяи интихобии Филиппин ташкил гардид. Он гуё палатаи поёнии парламенти Филиппин буд. Аъзоёни палатаи болой аз тарафи маъмурияти мустамликавй- ИМА таъин мегардиданд. Ин Палата "комиссияи Филиппин» ном дошт. Х,окимияти ичроия дар дасти генерал-губернатори амрикой буд. У хукуки "вето", яъне "рад мекунам"-ро дошт. Соли 1907 ба Ассамблеяи Филиппин интихоботи нахустин дойр гардид. Дар он Хизби Миллй, ки навташкил буд, галаба кард. Ин хизб эълон дошт, ки истикдолияти давлатии Фи­ липпин тавассути муборизаи осоиштаи парламента ба даст дароварда мешавад. Хдмин тарик, Филиппин аз зери зулми Испания озод шуда, ба манбаи ашёи хом ва бозори фуруши молхои саноа­ тии ИМА табдил ёфт. САНАХ,ОИ М У^ИМ 1871 17.11.1872 11.1889 VI. 1892 - дар Филиппин ба вазифаи Генерал-губернатор шуруъ карданй Искиэрдо - аз тарафи мустамликадорони испанй катл карда шудани Бургос, Гомес ва Самора - рохбарони харакати озодихохии халки Филиппин - огози чоп шудани рузномаи Созмони Испанияю Филиппин "Ла Солидаридад" - аз тарафи муаллифи романи «Ба ман даст нарасон!» Рисал ташкил карда шудани "Лигаи Филиппин" = ^ = = = 178 Охири 1893 - 10.V.1897 - 18.XI.1897- 11.1898 - IV.1898- 2.V.1898 - 12.VI.1898 - ГХ.1898 - 1899-1901 - 1902- ---- САВОЛ ВА СУПОРИШ -------------------------------------------- 1. Филиппинро Испания кай ба мустамликаи худ табдил дода буд? 2. Оё инкилоби испании солхои 1808-1812 ба вазъи сиёсию ичтимоии Филиппин таъсир расонид? 3. Хдракати ислохотхохй дар Филиппин кай 0F03 ёфт? 4. Хукумати мустамликавии Испания ба шуришчиён чй хел чазо дод? 5. Дар бораи Хосе Рисал ва асархои у чихо медонед? 6. Дар бораи фаъолияти Созмони Испанию Филиппин накд кунед. 7. Инкилоби Филиппин чй тавр огоз ёфт? Оё дар шикает хурдани он Агиналдо "сахм" гузошта буд? 8. Филиппин кай ва чй тавр ба их- тиёри ИМА гузашт? 9. Чанги солхои 1899-1901-и ИМА ва Филип­ пинро маънидод кунед. 10. ИМА Филиппинро чй тавр идора ме­ кард? 11. Аз мавзуъ хулоса бароред. § 20. ВЕТНАМ Ч,аиуби Вегнамро ишгол кардани Фаронса. Мохи августи со­ ли 1858 эскадраи киштихои Фаронсаю Испания бо бахонаи дифои воизони насронй ба бандари Дананг даромада, хостанд, ки пойтахти империя - шахри Хюеро забт кунанд. Императори Ветнам ба мукобили истилогарон зиёда аз 4000 нафар аскарони яккачини худро фиристод. Вале дар ин чо дар байни тарафхо пароканда шудани "Лигаи Филиппин" бо фармони Агиналдо парронда шудани рохбари "Лигаи Филиппин" Бонифасио кабул карда шудани Конститутсияи аввалини ЧумхурииФилиппин муковимати мусаллахонаи филиппнихо бар зидди Испания огози чанги ИМА ва Испания дар халичи Манила аз тарафи флоти ИМА торумор карда шудани флоти Испания дар Кавита аз тарафи Агиналдо эълон карда шудани истиклолияти Филиппин дар шахри Малолос - музофоти Булакан - кушода шудани Конгрссси инкилобии Филиппин. Аз тарафи он кабул карда шудани Конститут­ сияи дуюми Чумхурии Филиппин чанги ИМА ва Филиппин дар ИМА кабул карда шудани конуни марбут ба макоми Филиппин 179 задухурд ба амал наомад. Фармондехи фаронсавихо эскаДраи киштихои худро ба поёноби дарёи Меконг равон кард. Дар ин чо сипохиёни Фаронса шахри Сайгонро ишгол карда, худашон дар мухосира монданд. Дар шароити мушкил сипохиёни Ветнам тавонистанд, ки муборизаи муташаккилонаро бар зидди истилогарони Фаронса ташкил кунанд. Дар Дананг зуд якчанд истехком сохта шу- данд. Сарфармондехи артиш дар Куангнам Нгуен Чи Фионги ботачриба таъин карда шуд. Мохи марти соли 1860 сипохиёни Фаронса шикасти худро эътироф карда, Данангро тарк карданд. Куввахои асосии Фа­ ронса ба Чин равон карда шуданд, чунки ин вакт Фаронса бо хамрохии Англия бар зидди ин давлат мечангиданд. Баъди галаба бар Чин ва бо он бастани созишномахои нобаробар Фаронса куввахои асосии худро аз нав бар зидди Ветнам ра­ вон кард. Мохи феврали соли 1861 амалиёти чангии артиши Фаронса бар зидди Ветнам аз нав огоз ёфта, то мохи марти соли 1862 он се музофоти Ветнами Чанубй - Зя-Дин, Динъти- онг (Митхо) ва Бенхоаро ишгол намуд. Сарбозони ветнамй алайхи фаронсавихо мукобилияти сахт нишон дода, ба душман талафоти калон медоданд. Вале окибат лашкари Фаронса ба сипохиёни Ветнам шикает доданд ва 5 июни соли 1862 дар Сайгон байни онхо Созишномаи сулх ба имзо расид. Мувофики ин Созишнома, Фаронса музофотхои чанубии Зя-Дин, Дин-Туонг, Биен-Хоа ва чазирахои Кандаоро ба даст даровард. Ветнам ба Фаронса 20 млн франк товони чанг дод, точирони Фаронса хукук пайдо карданд, ки дар бан­ дархои Дананг, Балак, Куангин ва сохили Меконг - то сархади Камбоча молхои худро фурушанд. Хиндучин барои Фаронса ахамияти калони стратега дошт. Он дар мубориза барои ишголи чануби Чин такягохи боэътимод шуда метавонист. Барои хамин, он дар назди худ вазифа гузошт, ки Камбочаро низ забт кунад. Соли 1863 флоти бо тиру туп хуб мусаллахбудаи Фаронса ба хоки Камбоча хучум кард. Шохи Камбоча аз таре бе мукобилият тобеияти давлати худро ба Фа­ ронса эълон кард. Ба мустамликаи Фаронса табдил ёфтани Вет­ нами Чанубй соли 1867 сурат гирифт. Ин вакт фаронсавихо 60 бахонаи пахш кардани нуктахои муковимати сипохиёни худро ба се музофоти бокимондаи Ч,ануб - Вин-Лонг, Ан-Зянг ва Ха- Тиен дохил карданд, ки ин икдом руйирост вайрон карда шуда­ ни Созишномаи соли 1862 буд. Ветнамро пурра ишгол карданй Фаронса. Баъди ба охир расидани чанги Фаронса ва Пруссия (солхои 1870-1871), Фа­ ронса барои Ветнами Шимолиро хам ба мустамликаи худ таб­ дил додан тайёрй дид. Соли 1873 бо сардории Гарние2 киштии харбии Фаронса аз тарафи резишгохи дарёи Сурх то Ханой омада расиданд. Субхидами 20 ноябр фаронсавихо ба калъаи Ханой хучум карда, баъди фатхи он шахрро хам ба даст дароварданд. Баъди як мох онхо поёноби дарёи Сурхро ишгол намуданд. Вале халки Ветнам бар зидди истилогарони Фаронса мукобилияти сахт нишон медод. Дар яке аз чангхои назди Ханой фаронсавихо шикает хурданд. Гарние дар он чо халок гардид. Тарафи Фаронса дар зери фишори муборизаи миллию озодихохии халкд Ветнам ва иштирокчиёни шуриши Тайпинхои Чин (дастаи калони онхо баъди шикастхурй бо номи "Байракхои сиёх" барои ёрй 6а Ветнам омада буданд) мачбур шуданд, ки бо Хюе гуфтушунид кунанд. Намояндаго­ ни Фаронса ва Ветнам 15 марти соли 1874 дар Сайгон ба Со- зишномае имзо гузоштанд, ки мувофики он Ветнам ухдадор шуд, ки сиёсати хоричии худро бо Фаронса "хамоханг" кунад. Бе розигии Фаронса ягон кисми Ветнам ба давлати дигар во- дор карда намешавад. Хукукхои Фаронса оид ба чанубй Вет­ нам тасдик гардид. Ба шахрвандони Фаронса дар Ветнам хукуки дахлнопазирй дода шуд. Барои хоричиён киштигардй дар дарёи Сурх, бандари шахри Ханой ва бандархои сохилхои Шимоли Ветнам озод эълон карда шуд. Давраи дуюми аз тарафи Фаронса забт карда шудани Ветна­ ми Шимолй ба солхои 80-уми асри XIX рост омад. Мохи апрели соли 1882 сипохиёни Фаронса дар зери рохбарии Ривьера Ха- нойро ишгол карданд. Амалиётхои харбй поёноби дарёи Сурхро фаро гирифтанд. Доирахои хукмрони Ветнам сару калобаи худ­ ро гум карда, чй кор карданашонро намедонистанд. Император Ти Дик Чун соли 1874 Чинро ба ёрй даъват карда буд. Он вакт хукумати Чин ба Ветнам ёрй нарасонд. Ин дафъа Хукумати Чин дид, ки бо ин чанги худ Фаронса ба чанубй Чин хам тахдид ме­ кунад, карор дод, ки артиши худро ба Ветнами Шимолй даро- рад. Артиши Чин дар Ветнам тобистони соли 1883 кариб 25 хазор нафарро ташкил намояд хам, соли 1882 ва аввалхои соли 1883 бар зидди артиши Фаронса амалиёти фаъолонаи чангй набурд. Мохи марти соли 1883 артиши Фаронса Ханой ва шахри Намдинро ишгол намуд. Баъди мохи июли соли 1883 вафот кар­ дани император Ти Дик, муборизаи гурух^ои гуногуни дар- бор барои хокимият тезу тунд мешавад. Ин холат ба фоидаи истилогарони Фаронса буд. Мохи июли соли 1883 эскадраи Фаронса дар зери фармондехии адмирал Курбе бандар ва ис- техкоми наздисохилии Тхуананро, ки вокеан дарвозаи пой- тахти мамлакат - шахри Хюе буд, гулулаборон кард. Хукума­ ти Ветнам ба гулулаборонкунии киштихои Фаронса тоб нао- варда, таслим шуд ва 25 августа соли 1883 ба Созишномаи сулх имзо кард. Моддаи аввали ин Созишнома протекторати Фаронсаро бар Ветнам эълон мекард. Баъди ин, артиши Фаронса ба сархадхои чанубии Чин наздик шуд. Фаронса бо рохи дипломата хукумати Чинро мачбур кард, ки 11 майи соли 1884 дар Тянсзин дар бораи "дуста ва хамсоягии нек" кдрордод имзо кунад. Карордоди мазкур Фа­ ронсаро ухдадор кард, ки дахлнопазирии сархадхои чанубии Чинро эътироф кунад. Чин бошад, эътибор доштани созишно- махои Фаронсаро бо Ветнам тасдик, намуд. Инчунин Чин ухда­ дор шуд, ки артиши худро аз Ветнам мебарорад ва сархадхои Чину Ветнамро тичорати Фаронса мекушояд. Ба имзо расидани карордоди мазкур ба Фаронса имконият дод, ки 6 июни соли 1884 бо дарбори императори Ветнам шартномаи нихоиро ба имзо расонад. Матни он дар Париж тайёр карда шуда буд. Ин шартномаи нави асоратовар маънии онро дошт, ки истиклолияти Ветнам ба охир расид ва он пур­ ра ба мустамликаи Фаронса табдил ёфт. Фаронса Ветнамро ба зери дасти худ дароварда, онро чанд пора кард. Акнун Ветнами муттахид вучуд надошт. Он аз Бак- ки (Ветнами Шимолй), Чунгки (Ветнами Марказй ) ва Намки (Ветнами Чанубй) иборат шуд. Империализми Фаронса ба ин се пора мувофик номхои Тонкин (Ветнами Шимолй), Аннам (Ветнами Марказй ) ва Кохинхинро (Ветнами Чанубй) дод. Баъди дар Ветнам мустахкам кардани мавкеи худ, импери­ ализми Фаронса хост, ки ба музофотхои чанубии Чин cap да- рорад. Баъди ба имзо расонидани Созишномаи 6 июни соли 1884 намояндагони Фаронса барои резонидани обруйи Чин дар Хюе мухреро намоишкорона сузониданд, ки онро импера­ тори Чин хамчун нишонаи пуштибон ба императори Ветнам дода буд, ки у Ветнамро идора кунад. Ба ин хотир, 17 августи соли 1854 Пекин ба Фаронса эътироз баён кард. Барои он ки Чин хокимияти Фаронсаро бар Ветнам пурра эътироф кунад, Фаронса бар зидди Чин амалиёти харбиро огоз намуд. Ба эс- кадраи адмирал Курбе фармон дода шуд, ки сохилхои Чинро гулулаборон кунад. Хамин тарик, чанги Фаронсаю Чин oro3 ёфт. Хукумати Чин ба Тонкин артиши мунтазами худро равон кард. Чангхо дар самти Лангшон сурат гирифтанд. Артиши ветнамй бар зидди фаронсавихо мукобилияти шадид нишон медод. Мохи марти соли 1885 онхо хатто Лангшонро аз душ­ ман бозпас гирифтанд. Вале чанг кашол ёфт ва кабинета Ж. Ферри бе ичозати парламента Фаронса наметавонист, ки барои идома ёфтани ин чанг карзхои нав бигирад. Аз тарафи дигар, хукумати Чин ба чанги дуру дароз тоб наоварда, тарафи Фаронсаро ба гуфтушунид даъват кард. Мохи июни соли 1885 дар Тянсзин Созишномаи нав ба имзо расид, ки мувофики он Чин протек­ тората Фаронсаро бар Ветнам эътироф кард. Харакати миллию озодихохии халки Ветнам. Дар Ветнам режими мустамликавии Фаронса ба муборизаи миллию озо­ дихохии Ветнам ру ба ру шуд. Дар солхои 80-90-уми асри XIX ■ харакати зидди Фаронса бо номи "кон вионг" ("хифзи импера­ тор"), ё ки "ветхан" ("харакати олимон") машхур аст. Ба он ва- тандусти матин Фан-дин-Фунг рохбарй мекард. 3 июни соли 1885 ба Хюге сарфармондехи нерухои экс- педитсионии Фаронса де Курси омада, талаб мекунад, ки хукуматдорони Ветнам пурра ба маъмурияти Фаронса итоат кунанд. Барои мухокимаи ин талаб Ш урой давлатй чамъ омад. Кисми иштирокчиёни чаласа бар он акида бу­ данд, ки ба истило шудани мамлакат тан дода, ба фарон­ савихо итоат кардан лозим аст. Кисми дигари онхо бар зидди мустамликадорон муборизаи мусаллахона бурданро такозо карданд. Ба ин_гурух ёвари император Тон-Гхат- Тхуат хам дохил буд. У тавонист император Хам Нгиро бовар кунонад, ки бар зидди Фаронса ба мубориза бархостан лозим аст. Шаби 3-юми июн артиши Ветнам ба калъаи Хюе Чрнги чирикхон Ветнам ба мукоби­ ли мустамликадо- рони Фаронса хучум карданд, вале ба фаронсавихо муяссар шуд, ки ин хучумро зада гардонанд ва шуришро дар Хюе пахш кунанд. Император Хам Нги бо ахли рикоби худ мачбур шуд, ки ба яке аз музофотхои Марказй - ба Куангчи фирор кунад. Аз он Но Хам Нги бо сипохаш ба Шимол рафта, музофоти Тханхо- аро ишгол кард. Вале мохи ноябри соли 1888 уро фаронсавихо дастгир карда ба Алчазоир бадарга намуданд. Тон-тхат-Тхуат ба ёрии император мешитобад, вале дар рох халок мешавад. Ватандустони Ветнами Марказй ва Шимолй бар зидди ис­ тилогарони Фаронса муборизаи кахрамонона мебурданд. Дар байни онхо Де Тхам машхур буд. У истеъдоди фавкулоддаи харбию ташкилотчигй дошт. Де Тхам дастахои дехконон. "Байрак ои сиёх" ва кабилахои кухистониро муттахид карда, бар зидди фаронсавихо то дами вопасин мубориза бурд. Огози асри XX дар харакати миллию озодихохии халки Вет­ нам ду чараён мушохида карда шуд - чараёни чумхурихохон ва чараёни ислохотхохон. Ба чараёни якум Фан-бой-Тяу рохбарй мекард. Ин чараён бар он акида буд, ки мустамликадорони Фа­ ронсаро пеш карда, дар Ветнам низоми шохии конститутсионй ташкил кардан лозим аст. Ч,онибдорони чумхурй ба чамъияти пинхонкори "Донг-зу" ("Мурочиат ба Шарк") дохил шуданд. Онхо муборизаи мусаллахонаро хамчун воситаи амалй гардида­ ни ормонхои худ рад мекарданд. Рохбарй чараёни ислохотхохон Фан-тю-Чин буд. Ин чараён чонибдори дар асоси ислохот ди- гаргун сохтани мамлакат буд. Чараёни ислохотхохон дар дигар- гунсозихои Ветнам хамкориро бо Фаронса рад намекард. Пайравони Фан-тю-Чин дар чамъияти "Зуй-тан" ("Дигар- гунсозй") муттахид шуда буданд. = ^ ^ = ^ = _ _ = _ 184 Соли 1908 чамъияти "Зуй-тан" барои дастгирии мутлакият ва аз нав баркарор кардани хокимияти император Тхан Тхай намоиш ташкил намуд, ки он ба шуриш табдил ёфт. Империа- листони Фаронса ин шуришро пахш карданд. Фан-тю-Чин ба- дарга карда шуд. Фан-бой-Тяу ин вакт дар мухочират буд. Бо иштироки у дар Чопон ва чойхои дигар созмонхои ватандустонаи "Чамъи­ яти тичоратии Ветнам", "Лигаи Осиёи Шаркй" ва "Чамъияти эхёи Ветнам" ташкил карда шуданд. Соли 1912 дар Гонконг (Сянган) хукумати муваккатии Ветнам ташкил карда шуд, ки дар он Фан-бой-Тяу мансабхои ноиби нахуствазир ва ва- зири корхои хоричиро ба ухда дошт. Соли 1914 бо талаби ге- нерал-губернатори Фаронса хукуматдорони Гонконг Фан- бой-Тяуро ба махбас партофтанд. Ташкил додаии Иттифоки Х,индучин. Соли 1887 мустамли- кадорони Фаронса Кохинхин, Аннам ва Тонкинро бо хам- рохии Камбоча дар Иттифоки Х,индучин муттахид намуданд. Соли 1889 ба ин иттифок Лаосро низ хамрох карданд. Сарвари идораи марказиятноки Иттифоки Х,индучин гене­ рал-губернатор ба хисоб мерафт. Кароргохи у дар Сайгон буд. Дар хузури генерал-губернатор Шурой Олии Х,индучин амал мекард. Он макоми маслихатй дошт. Хдйати ин Шуро, асосан, аз амалдорони фаронсавие, ки дар маъмурияти мустамликавй вазифахои калонро ишгол мекарданд (губернатори Кохинхин, хокимони олимакоми фаронсавии Аннам, Тонкин ва гайра), иборат буд. Гайр аз ин, ба хайати Шуро ду намояндаи ба- ландмартабаи ветнамй, ки онхоро генерал-губернатор Тимин сарварй мекард, дохил буданд. Дар идораи хокимони Аннам, Камбоча ва Луангпробанга (Лаос) намояндагони баланд- макоми фаронсавй низ хузур доштанд. Тамоми хокимият гай- рирасмй дар дасти онхо буд. Тонкинро низ фаронсавй сарварй мекард. Кохинхин бошад, дар зери идораи губернатори Фа­ ронса буд. Фаронса чорабинихои маъмуршо сиёсии худро дар Ветнам ба­ рои дар ин чо мустахкам кардани мавкеи иктисодии худ ба амал мебаровард. Дар натичаи ин, сармояи Фаронса бе ягон мамоният ба Хиндучин ворид мегардид. Точирони Фаронса аз харидани ашёи хоми арзон ва савдои молхои саноатии худ даромади калон ба даст медароварданд. ХУЧЧДТ СОЛИ 1862 ДАР САЙГОН БАСГА ШУДАНИ ШАРТНОМА ДАР БАЙНИ ФАРОНСА ВА ВЕТНАМ Ин шартнома Созишномаи нахустине буд, ки кувваи воцей дошт. Он натичаи тачовузи мустамликавии Фаронсаю Испания буда, ба чанги солхои 1858 - 1852 мубаддал гашт. Аз хамон вакт cap карда, Ветнам ба мустамликаи Фаронса табдил ёфтан мегирад. Моддаи 1. Минбаъд дар байни императори Фаронса ва маликаи Испания, аз як та- раф ва шохи Аннам, аз тарафи дигар, сулхи абадй хукмрон мегардад. Моддаи 2. Раияти Фаронса ва Испания метавонанд дар шохигарии Аннам пайрави таълимоти насронй бошанд, раияти Аннам метавонанд дини насрониро озодона кабул кунанд; зуран насронй гардонидани онхре, ки инро намехоханд, манъ карда мешавад. Моддаи 3. Се музофот - Биен-Хоа, Зя-Дин ва Дин-Туонг, инчунин, чазираи Пуло-Кондор тавассути шартномаи мазкур пурра ба идораи императории Фа­ ронса дода мешаванд. Гайр аз ин, точирони Фаронса метавонанд дар дарёи бузурги Камбоча дар хдр гуна киштй шино карда, ба тичорат машгул шаванд: ин дарё, аз чумла, ба­ рои он киштихои адрбии Фаронса, ки ба он чо барои таъмини амният фиристо- да мешаванд, низ кушода аст. Моддаи 4. Агар аз рузи пойдор гардидани сулх, ягон давлатй хорича хохдд, ки кисми каламрави Аннамро ба даст дарорад, (барои ин) аз игво ва ё бастанй шартнома истифода барад, пас шох,и Аннам (дар ян бора) ба императори Фа­ ронса иттилоъ дода, ба у дар хдлли кори ёрй ба шохи Аннам озодии пурра медихдд. Агар дар шартномае, ки шох, (Аннам) бо давлатй хорича бастааст, дар бораи (ба ин давлат) вогузории кдламрав сухан рафта бошад, пас барои ин кор амри императори Фаронса такозо карда мешавад. Моддаи 5. Раияти империяи Фаронса ва шохигарии Испания дар се бандар озодона тичорат карда метавонанд: Туран, Балат ва Куан-Ан. Раияти Аннам метавонанд мувофики коидахои мукдрраргардида дар бан- дархои Фаронса ва Испания озодона тичорат кунанд. Агар ягон давлатй хоричй бо шохигарии Аннам тичорат кунад, пас раияти ин давлат он хукуки мусоидро гирифта иамставонанд, ки раияти Фаронса ва Испания дар Аннам дар ихтиёри худ доранд. Моддаи 8. Шохигарии Аннам дар давоми се сол вазифадор аст, ки ба маблаги 4 млн доллар зарари расонидаашро чуброн кунад. Аз сабаби он ки дар Аннам доллар дар муомилот нест, арзиши як доллар ба 0,72 тазл мувофик дониста мешавад. Моддаи 9. Агар ягон чинояткори ветиамй, рохзан ва ё исёнгар горатгарй кунад ва ё дар каламрави ба Фаронса тааллукдошта исён бардорад ва ё авру- поии дар ягон чиноят олуда дар каламрави Аннам пинхон шуда бошад, пас дар баробари аз тарафи хукуматдорони Фаронса дар ин бора ба хокимияти Аннам хабар додан, номбурдаи охирй бояд чидцу чахди худро барои боздошт ва дода- ни чинояткор равон кунад. 186 САНАХОИ МУ^ИМ УШ. 1858- 25. VIH.1883- VI. 1884- Ш .1885- X I.1888- 1812 - 1887- 1889- ---- САВОЛ ВА СУПОРИШ -------------------------------------------- 1.Ч,анги Фаронса барои ишголи Ветнами Чанубй кай огоз ёфтааст? 2. Дар бораи Созишномаи сулхи 5 июни соли 1862 Фаронса ва Вет­ нам маълумот дихед. 3. Хиндучин барои Фаронса чй ахамият дошт? 4. Камбоча кай ва чй тавр ба Фаронса тобеъ карда шуд? 5. Дар бо­ раи чанги Фаронса бар зидди Ветнами солхои 1873 - 1874 чихо ме­ донед? 6. Мохияти Созишномаи сулхи Фаронса ва Ветнамро аз 15 марти соли 1874 шарх дихед. Оё ин шартнома ба истиклолияти Вет­ нам хотима гузошт? 7. Дар бораи чанги Фаронсаи солхои 1882-1883 бар зидци Ветнам накл кунед. Он бо чй натича анчом ёфт? 8. Чин ба вокеахои чанги Фаронса дар Ветнам чй дахл дошт? 9. Мохияти Со­ зишномаи байни Чин ва Фаронсаи мохи июни соли 1885-ро шарх дихед. 10. Далелхое биёред, ки дар бораи харакати миллию озоди- ба Ветнам хамла карданй эскадрам киштихои Фаронса ва Испания бастани Созишномаи сулх дар байни Фаронса ва Ветнам, ки он протектората Фаронсаро бар Ветнам мукаррар намуд ба Созишномаи нихой имзо гузоштани Ветнам ва Фаронса, ки он пурра ба мустамликаи Фаронса табдил ёфтани Ветнамро тасдик намуд дар Тянсзин ба имзо расидани Со*зишнома дар байни Чин ва Фаронса, ки мувофики он Чин протекторати Фаронсаро бар Ветнам эътироф кард императори Ветнам Хам Нгиро дастгир намуда, ба Алчазоир бадарга карданй фаронсавиён дар Гонконг(Сянган) ташкил карда шудани Хукумати Муваккатии Ветнам Кохинхин, Аннам ва Тонкинро бо хамро- хии Камбоча дар Иттифоки Хиндучин муттахид карданй мустамликадорони Фаронса ба Иттифоки Хиндучин хамрох карда шудани Лаос хох,ии халки Ветнам шаходат диханд. 11. Мустамликадорон чй тавр шуриши зидди Фаронсаро пахш карданд? Рохбарони шуриш ва им­ ператори Ветнам кучо шуданд? 12. Иттифоки Х,индучин кай ва чй тавр ташкил дода шуд? Ба он кадом сарзаминхои Хиндучин дохил карда шуданд? 13. Хуччатро хонда аз он хулоса бароред. § 21. ИНДОНЕЗИЯ Сиёсати иктисодии Голландия дар Индонезия. Солхои 50 ва 60-уми асри XIX дар Индонезия муносибатхои сармо- ядорй ба вучуд омаданд. Бо шарофати хамин дар зарфи солхои 1850 - 1880 даромади Х,олландия аз Индонезия хеле афзуда, сеяки бучаи мамлакатро ташкил кард. Дар ин солхо Холландия аз Индонезия зиёда аз 850 млн гулден даромади холис гирифтааст. Буржуазияи саноатй охиста-охиста пуркувват шуда. бар зидди буржуазияи тичоратию молиявй ба мубориза бархост ва аз хукумати Холландия талаб кард, ки монеахои ба у халал расонанда аз байн бардошта шаванд. Окибат ин гурухи бур­ жуазияи Холландия ба максад расид. Соли 1864 парламенти мамлакат "Конун дар бораи хисобот"-ро кабул кард, ки муво­ фики он идораи Индонезия аз зери хокимияти яккаю танхои шох бароварда шуд. Акнун бучаи ширкати Ост-Индро парла­ менти Холландия тасдик мекард. Барои фаъолияти озодонаи буржуазияи саноатй ва молияи Холландия дар Индонезия системаи "зироатхои мачбурй" ха­ лал мерасонид. "Ь^онуни канд"-и соли 1870-и Холландия ба даст кашидан аз "зироатхои мачбурй" ибтидо гузошт. Соли 1891 ин конун бо пуррагй ба кор даромад. Соли 1870 "Конуни Замин" кабул карда шуд. Мувофики ин конун давлат, яъне Холландия, сохиби олии хамаи заминхои Индонезия мукаррар гардид ва"заминхои хусусй", ки хукумат ба ашхоси алохида тухфа карда ва ё фурухтааст, истисно буданд. Аввал ин конун, асосан, ба заминхои Ява ва Мадура дахл дошт. Баъдтар - соли 1875 он нисбат ба мулкхои бокимонда хам татбик карда шуд. Барои холландихо моликияти хусусй эълон карда шудани Замин окибат ба он оварда расонд, ки дар ин сарзамин хох- нохох давлатхои дигари империалистй хам сохиби Замин шуда, хукмронии Нидерландияро дар Индонезия ба зери хатар мегузоштанд. Барои хамин, соли 1875 хукумат фурухтани За- минро ба шахрвандони давлатхои хоричй катьиян манъ кард. Хамин тарик,, солхои 70-и асри XIX дар Индонезия инхисори давлатй бар Замин бекор карда шуд. Баъди ин сармояи хусусй ба Индонезия ба таври васеъ ворид гардид. Акнун чойи инхисорхои тосармоядории Ост-Индия ва давлатию крепостнойии шохи Ни­ дерландияро инхисорхои молиявй гирифтанд. Дар солхои 70-ум ва 80-уми асри XIX барои ба корчаллонхои хусусй карз дода- ни бонкхо бахри истифодаи самараноки бойигарии табиии Индонезия дар ин чо ширкатхои рохи охан, трамвай, кишти- гардй, саххомй ва гайра ташкил карда шуданд. Агар системаи "зироатхои мачбурй"-и дар соли 1830 чори- гардида фаъолияти сармоядорон ва сохибкоронро махдуд карда бошад, пас ислохоти солхои 70-ум барои сармоягузорй ва корчаллонию тичоратй шароити мусоид фарохам овард. Ин ислохот, пеш аз хама, ба мустамликадорони Нидерландия нафъовар буд. Ба Холландия пурратар тобеъ карда шудани Индонезия. Дар баробари Холландия ба Индонезия сармояи давлатхои дигари империалистй хам ворид мегардид. Ин раванд хуку­ матдорони Холландияро ба ташвиш овард. Вале он ба фи­ шори Англия тоб оварда натавонист. Ин буд, ки соли 1871 Холландия ва Англия Созишномаи Суматраро ба имзо расо- ниданд. Мувофики он, Холландия ба ивази ба Англия вогузор кардани мустамликаи дар сохили Африкои Иарбй вокеъбудаи худ (дар Аче - Суматраи шимолй, ки дар наздикии Малай ва Сингапур вокеъ аст), хукуки озодона амал карданро ба даст даровард. Холландия ба Англия дар Суматра шароити хуби тичоратй мухайё сохт. Хукумати Холландия аз султони Аче талаб кард, ки у ба зери Созишномаи тобеияти худ ба Холландия имзо гузорад. Пекин султон чавоби рад дод. Ч двобан ба ин, 26 марта соли 1873 Хол­ ландия бар зидди Аче амалиёти чангиро cap кард. Баъди чангхои шадид. мохи декабри хамон сол Холландия лашкари Ачеро торумор намуд. Хукумат саросемавор ба мулкхои Холландия хамрох карда шудани Ачеро эълон кард. Вале чанги мазкур бо хамин хотима наёфт. Дере нагузашта, "чанги мукаддас" бар зидди "кофирон" кариб тамоми Индонезияро фаро гирифт. Голландия якчанд маротиба паси хам ба Аче сарбоз фиристонд. Ба артиши Голландия танхо соли 1879 муяссар шуд, ки нохияхои наздисохилии султонии Ачеро ба даст дароранд. Дар байни рохбарони шуриши озодихохонаи султонии Аче Тенгку Чик ди Тиро, Имом Лонгбата, Теуку Умар ва хамсари Умар - Чут Ния Дин буданд. Дастахои чанговари онхо борхо бар нерухои душман дастболо шудаанд. Хрлландихо диданд, ки Аче­ ро бо рохи зурй истило карда наметавонанд, амалдорони ман- сабпараст ва молу сарватхои махаллиро тавассути ришваю тухфа, имтиёзхо ва вазифахои сердаромад ба тарафи худ каши- данд. Сарфи назар аз ин, ин мубориза ба таври муташаккил то соли 1904 ва номуташаккил то соли 1913 давом кардааст. Солхои 70-ум ва 80-уми асри XIX холландихо дар Индоне­ зия князихои зиёди дигарро низ ба итоати худ дароварданд. Бо вучуди ин, то соли 1900 дар ин чо боз кдриб 350 князии фе- одалй, ё худ "свапрача" ("мулкхои худидорашаванда") мавчуд буданд, ки онхоро ашрофони феодалй, ё ки пешвоёни авлоду кабилахо идора мекарданд. Лекин ин князихо кудрат надоштанд, ки истикдолияти худро химоя кунанд. Соли 1898 хукумати Х,олландия бо номи "Изхороти мухтасар" санадеро мураттаб сохт. Дар он гуфта мешуд, ки хокимони давлатчахои то хол "худидорашаванда" хукук надоранд, мустакиман бо ягон давлати хоричй робита кунанд. Онхо вазифадоранд, хамаи он фармонхои хукуматиро, ки ба корхои дохилиашон марбутанд, бечуну чаро ичро намоянд. Дар зарфи 10 сол хамаи хокимони Индонезия мачбур шуданд, ки ба зери ин са- нади асоратовар имзо гузоранд. Бо вучуди ин, на дар хама чо халки махаллй ба холландихо итоат мекард. Дар чанубу гар- бии Сулавеси, дар Чамби, Банчармасии, Аче, чазираи Ломбок ва баъзе чойхои дигар имзогузории мачбурй ба "изхорот" шуришхоро ба амал овард. Сарфи назар аз ин, ба Хрлландия муяссар шуд, ки аксарияти князихо ва султонихои Индонезия­ ро ба итоати худ дарорад. Танхо як кисми ками онхо насиби Англия шуд. Ба Индонезия cap даровардани сармояи хоричй. Дар огози асри XX таксими Индонезия дар байни мамлакатхои империа­ листа асосан, анчом ёфт. Кисми бештари он ба Нидерландия (Голландия) насиб гардид. Кисми шимолии Калимантанро Англия сохиби кард. Португалия бошад, кисми шаркии Ти- морро дар дасти худ нигох медошт. Голландия аз мухоли- фатхои байни давлатхои империалиста истифода бурда, хара­ кат мекард, ки хокимияти худро дар ин мустамликаи бой боз хам мустахкамтар кунад. Пекин ба ин чо талоши ширкатхои давлатхои дигари империалистиро ба хисоб нагириф/а намета- вонист. Агар Холлания бар зидди онхо муковимат мекард, хокимият он дар Индонезия ба зери хавф гузошта мешуд. Аз хамин сабаб, соли 1905 хукумати Голландия махдудиятхоеро, ки дар Индонезия ба ширкатхои хоричй халал мерасонид: анд, бекор кард. Баъди ин дар Индонезия шумораи корхонахои хо­ ричй зуд зиёд мешуд. Дар ин чо майдонхои нави парвариши кахва, найшакар, чой, тамоку ва гайра васеъ мешаванд. Саноатй истехсоли кдлъагй ва нафт бо тезй тараккй мекунад. Соли 1890 ширкати шохигарии Голландия "Роял Датч" созмон ёфт. Соли 1907 он бо ширкати англисии "Шелл" мутгахид шуд. Дар натича, бо номи "Роял Датч-Шелл" яке аз трестхои инхисории бузургтарини нафтии чахон ба вучуд омад. Барои ба Индонезия ворид гардидани сармояи хоричй бонкхо макоми калон доштанд, хусусан, бонки Ява, ки он аз соли 1827 арзи вучуд дошт. Солхои 50-ум ва 60-ум хам дар Индонезия чандин бонки дигар кушода шуданд. Давлатхои хоричй халки Индонезияро сахт истисмор мекарданд. Дар солхои 70-уми асри XIX - аввали асри XX дар исгисморшавии Индонезия хиссаи мулкхои берун аз Ява ва Мадура ва махсусан Су- матраи Шаркй меафзояд. Хрссаи онхо соли 1873 то 19 фоиз ва соли 1914 кариб то 50 фоизи содироти Индонезияро ташкил кард. Аз солхои 70-ум номгуйи махсулоти барои содирот ис- техсолмекардагии Индонезияи мустамлика зиёд шуд. Муноси- батхои пулию молии он хам васеъ гардиданд. Иктисодиёти Индонезия вокеан мохияти мустамликавй пайдо намуд. Истисмори халки Индонезия. Болоравии хачми андозхои пулй, вайрон шудани хочагихои натуралй, мавчудияти баъзе шаклхои мехнати мачбурй бори гароне буданд, ба души ахолии Индонезия. Заминхои бехтаринро сармоядорони хоричй ба мухдатхои дуру дароз хамчун ичора кашида мсгирифтанд. Кишоварзон аз сабаби барои пардохти андоз пул надоштан, мачбур мешуданд, ки карз гиранд ва барои адои он хосили зироати чамънаоварда ва хатто хднуз киштнашударо якчанд сол пешакй фурушанд. Хукуки хариду фуруши Замин, ки он тибки конуни соли 1870 чорй карда шуда буд, ба кишоварзон ва зиёдшавии Замини помешикон ва заминдории кулакон оварда расонид. Дехконони Индонезия ба истисмори холландихо ва мустамликадорони дигар бо шуришхо чавоб мегардониданд. Огози соли 1888 чунин шуриш дар махалли Серанги музофоти Яваи Барби ба амал омад. Дехконони ин чо мачбур шуданд, ки аслиха ба даст гиранд. Онхо хатто шахри Чилегонро ба даст дароварданд. Ин шуришро хукуматдорони мустамликавй бе- рахмона пахш карданд. Баъди шуриши мазкур дар солхои 90-ум бо сардории Самин ном ватандуст дехконони Яваи Марказй шуриш бардоштанд. Рохбари ин шуриш мардумро даъват кард, ки ба холландихо бойкот эълон карда шавад, мардум ба онхо андоз хам насупорад. Окибат холландихо ин шуришро пахш карданд. Самин соли 1914 дй!р бадарга вафот мекунад. Соли 1889 К. Фан ДефенТер ном озодандеш дар рузномае маколаи "Кдрзи шаъну шараф"-ро чоп кард. Дар он гуфта мешуд, ки буржуазияи Холландия аз истисмори Индонезия даромади фаровон ба даст медарорад. Биноан, у бояд нисбати халки он "Карзи шаъну шараф"-и худро адо намояд. Яъне дар бораи некуахволии халки ин мустамлика гамхорй кунад. Баъди ин дар доирахои хукмрони Холландия нисбат ба Индо­ незия бо номи "сиёсати ахлокй" андешае ба миён омад. Соли 1902 маликаи Нидерландия "Комиссия оид ба тадкики са- бабхои пастшавии некуахволии халки Ява ва Мадура"-ро соз- мон дод. Вале чорабинихои ин комиссия ахволи халки Индо- незияро бехтар накард, баръакс, онхо даромади ширкатхои Холландияро зиёд карданд. Масалан, аз соли 1900 то соли 1914 истехсоли канд аз 700 хазор тонна то 1 млн 400 хазор тонна, чой 2 баробар, тамоку 1,5 баробар ва нафт аз 360 хазор тонна то 1 млн 540 хазор тонна зиёд шуд. «Сиёсати ахлокй»-и Хол­ ландия истисмори халки Индонезияро боз хам зиёдтар кард. Болоравии харакати миллию озодихохй. Ба Индонезия cap даровардани аврупоиён, дар ин чо ба вучуд омадани муноси- батхои сармоядорй ва аз тарафи сармоядорону корчаллонхои ачнабй истисмор карда шудани мардум хисси миллй ва ис- тиклолиятхохии оммаро ба вучуд овард. Сабаби дар Индонезия дер огоз ёфтани муборизаи миллию озодихохй он аст, ки то охирхои асри XIX миллатхои Индоне­ зия хануз хуб ташаккул наёфта буданд. Вале дар огози асри XX марказхои ташаккули миллат дар Ява (явагихо ва сундхо) ва баъд дар нохияхои дигар (минангкабаухо, ачехо, батакхо ва гайра) пайдо мешаванд. Дар як вакт ягонагии умумииндоне- зиягии миллй хам ташаккул ёфтан мегирад. Забони индонезй - забони малайкой Суматра ва Малай буд. Ин забон нисбат ба забонхои дигар дар хамаи чазирахои Индонезия бештар пахн гардида, охиста-охиста ба забони умумидавлатй табдил ме­ ёфт. Дар ягонагии умумидавлатй халкхои Индонезия забони малайи накши босазо гузоштааст. Ташаббускорони харакати миллию озодихохии халки Ин­ донезия зиёиён буданд. 20 майи соли 1908 бо ташаббуси док­ тор Вахилин Сулирохусодо, донишчуён Сутомб ва Гунаван Магункусумо ва бародари у - Чипто Магункусумо созмони аввалини "Буди утомо" ("Максади олй") ташкил меёбад (дар Индонезияи муосир хар сол 20-уми май хамчун рузи бедорша- вии миллии индонезиягихо чашн гирифта мешавад). Ба "Буди утомо" дар як мудцати кутох зиёда аз 10 хазор нафар одамон аъзо шуданд. Ин созмони чонибдорони роххои осоиштаи муборизаи озодихохй буд. Худи хамон сол донишчуёни индо- незиягйи дар Х,олландия тахсилмекарда "Иттиходи Индоне- зия"-ро ташкил намуданд, ки он дар мавкеи миллатчигии умумииндонезиягй меистод. Солхои 1905-1907 дар мамлакат иттифокхои касабаи коркунони трамвай, роххои охан, почта, телеграф, кишт- зорхо ва коргарони заводхои канд ташкил карда шуданд. Аввал ба он, асосан, мардуми Аврупо дохил буд, вале аз солхои 20-ум cap карда, аксарияти аъзои ин иттифокхои касабаро индонезиягихои мукимй ташкил мекардагй шу­ данд. Хдракати исломй хам васеъ мешуд. Соли 1912* соз­ мони "Мухаммадиён" ташкил карда мешавад. Созмонхои этникй ва минтакавии амбонхо, манангхо, минахасхо, ачехо, батакхои масехй ва гайра пайдо мешаванд. Х,ара- кати сиёсии чиноихои бумй низ пурзур мешавад. Ба онхо муяссар мегардад, ки дар Индонезия хукукхои корню тичоратии худро васеъ кунанд. 193 Мохи сентябри соли 1912 дар зери рохбарии Эрнест Дауэс- Деккер, Ки Хачар Девантара ва Чипто Магункусимо дар Се- маранг Хизби Индонезия ташкил карда мешавад. Ин хизби зиёиёни демократй манфиати хамаи индонезиягихоро химоя мекард. Хукуматдорони мустамликавй Хизби Индонезияро эътироф накарданд. Бинобар ин, 31 марти соли 1913 яке аз рохбарони он Дауэс-Деккер ин хизбро пароканда эълон кард. Хукумати мустамликавй рохбарон ва аъзои Хизби Индоне­ зияро таъкиб мекард. Мохи июни хамон сол се сарварй он ба Нидерландия бадарга карда шуданд. Соли 1907 Хизби Инсулинде ташкил ёфт. Соли 1919 он Хизби Миллии Индонезия ном гирифт. Аксари аъзои Хизби Индонезияи парокандашуда ба ин хизб дохил шуданд. Дар Индонезия созмонхои дигари миллй низ ба вучуд ома­ данд. Аз он чумла, соли 1912 "Саракат ислом" ("Иттифоки ис- лом") созмон ёфт. Он созмони оммавитарини озодихохии Ин­ донезия ба хисоб мерафт. "Саракат ислом" то мохи январи со­ ли 1913 80 хазор нафар аъзо дошт. Он барои алайхи зулми мустамликавии Холландия муттахид кардани халкхои Индо­ незия сахми бузург гузоштааст. САНАХОИ МУХИМ 1830 - дар Индонезия чорй карда шудани системаи "зироатхои мачбурй" 1864 - "Конун дар бораи хисобот»-ро кабул кардани парламента Холландия. Мувофики он Индонезия аз зери хокимияти яккаю танхои шохи Нидерландия бароварда шуд 1870 - кабул карда шудани "Крнуни канд" ва "Конуни Замин" барои Индонезия 1889 - маколаи К. Фан Дефентер "Карзи шаъну шараф" чоп шуд 1890- ташкил ёфтани ширкати шохигарии Холландия "РоялДатч" . 1907- бо номи "Роял Датч-Шелл" бо хам муттахид шудани "Роял Датч" ва "Шелл" 194 20.V.1908 - 1912- 31.111.1913- ---------САВОЛ ВА СУПОРИШ ------------------------------------------ 1.Сиёсати иктисодии Холландияро дар Индонезия шарх, дихед. Он ба манфиати кй равона карда шуда буд? 2. Мохияти «Крнуни За- мин»-и соли 1870-ро муайян Кунед. З.Чаро конуни сис+емаи "зиро- атхои мачбурй" бекор карда шуд? 4. Ачеро Холландияро чй тавр ба худ тобеъ кард? 5. Дар "Изхороти мухтасар" чй ифода ёфта буд ва он чй тавр амалй шуд? 6. Аз руйи кадом далелхо исбот карда метаво- нед, ки дар охирхои асри XIX - аввали асри XX ба Индонезия сар­ мояи хоричй дохил шудааст? Чаро Холландия барои ин кор шарои­ ти зарурй мухайё кард? 7. Номи ду ширкати Аврупоиёнро номбар кунед. 8. Бонкхои холландй дар Индонезия кадом вазифахоро ичро мекарданд? 9. Дар бораи халки Индонезияро истисмор кардани му- стамликадорони Холландия накд кунед. 10. Маколаи "Карзи шаъну шараф" чиро дар назар дошт? 11. Аз "Комиссия"-и ташкилкардаи маликаи Нидерландия кй бештар фоида дид? 12. Дар бораи харака­ ти миллию озодихохии халкхои Индонезия мисолхо оред. 13. Таш- килёбии кадом созмону харакатхои чамъиятию сиёсй аз болоравии харакати миллию озодихохии халкдои Индонезия шаходат медиханд? Максади асосии онхо аз чй иборат буд? 14. Аз мавзуъ хулоса бароред. § 22. ХИ ИДУ СТОН ''Шуриши сипох,иён" ва тагйири идораи мустамликавии Х,индустон. Солх,ои 1857-1859 дар Х,индустон ба мукобили мустамликадорони англис шуриши калоне ба амал омад, ки он бо номи "Шуриши сипох,иён" машх,ур аст. Хдрчанд дар ин шуриш, асосан, аскарони англисии баромадашон аз Х,индустон ширкат варзиданд, вале он дар байни халки ин мустамликаи Британия х д м о в о зи и калон пайдо намуд. Англисхо тавассути аскарони Хиндустон ба мукобили халки ин мамлакат мубори­ за мебурданд ва онхоро дар забт намудани мустамликах;ои нав 195 ------------------- аз тарафи доктор Вахилин Сулирохусодо ва чанд донишчу ташкил намудани созмони аввалини Индонезия бо номи "Будо утомо" ("Максади олй") ташкил ёфтани созмони "Мухдммадиён" ва Хизби Индонезия пароканда шудани Хизби Индонезия истифода мекарданд. Ба маъмурияти мустамликадории ан­ глис муяссар гардид, ки бо мушкилии зиёд шуриши си- похиёнро пахш кунад. Сиёсати пештараи мустамликадории англис дар Х,индустон баъди ин шуриш дер давом карда наметавонист, зеро он хукукхои халкхои Х,индустонро хаматарафа поймол менамуд. Шуриши халкии солхои 1857-1859 англисхоро мачбур кард, ки ба системаи мустамликадории худ баъзе тагйирот дохил намоянд. 2 августа соли 1858 парламенти Англия дар бораи идораи Х,индустон конуни махсус кабул кард, ки мувофики он идораи ин давлат аз ширкати Ост-Индия ба ихтиёри шохй Англия гузашт. Моликияти ширкат аз хуку­ мати Англия шуд. Сохибони сахмияхои ширкати Ост-Индия аз хисоби андоздихандагони хиндй чуброн карда шуданд. Оид ба Х,индустон вазорати алохида ташкил дода шуд, ки дар назди он бо ваколатхои маслихатй аз чумлаи мансабдо- рони мустамликавй Шурои Х,индустон таъсис ёфт. Генерал- губернатори англис унвони ноиби шохй Англияро гирифт. Тачрибаи талхи шуриши халкиро ба назар гирифта, солхои 1860-1861 англисхо дар Х^ндустон артиши мустамли- кавиро аз нав сохтанд. Дар он шумораи хайати чузъу томхои англисиро нисбат ба хайати шахсии чузъу томхои сипохиён зиёдтар карданд. Дар кори аз хисоби халкхои махаллй ташкил карданй дастахои алохидаи артиш онхо принсипи бо хамдигар мукобил гузоштани гуруххои этникй, кастахо ва дину мазхабро истифода бурданд. Дар баробари ин, бо максади дар байни халки махаллй такягох пайдо намудан, имконият фарохам оварда шуд, ки ашрофзодагони махаллй дар вазифахои афсархои артиши мустамликавй хизмат кунанд. Англисхо аз сиёсати радкунии табакахои болоии феода- лии Х,индустон даст кашида, ба онхо хукукхои муайян до- данд. Масалан, князхо хукук пайдо намуданд, ки меросхурй худро пешакй эълон кунанд. Он аъзои табакаи болоие, ки хангоми шуриши сипохиён англисхоро дастгирй карда бу­ данд, аз тарафи мустамликадорон заминхои зиёд тухфа ги- рифтанд. Тавре ки мебинем, иттифоки феодалхои хиндй бо 196 режими мустамликавй дар хиёнат ба манфиатхои миллии .Хиндустон асос ёфта буд. Назорат аз болои фаъолияти князхои тобеъ тавассути "департаменти асосй"-и назди нои- би шох ва намояндагони дар пойтахтхои князхобудаи у ба амал бароварда мешуд. Ба ин амалдорон чузъу томхои ар­ тиши англисию хиндй такягохи боэътимод буданд. Интихоби рохи бастани иттифок бо князхо ва заминдо- рони феодалй к,исми таркибии васеъ ва мустахкам кардани базаи ичтимоии режими мустамликавй буд. Бо хамин мак,сад, соли 1861 дар назди ноиби шох ва губернаторхои музофотхо шурохои конунгузори салохияти маслихатидо- шта ташкил карда шуданд. Хдйати онхо аз намояндагони табакдхои дорой Хиндустони Британияи Кабир иборат буд. Мустамликадорон системаи додгохи Хиндустонро низ аз нав сохта, онро ба системаи додгохи англисй як кадар наздик кунонданд. Тагйирот дар идораи мустамликавии мамлакат хам ба мустахкам кардани дастгохи давлатйи идораи Хиндустон ва хам барои ташкил намудани такягохи мустахками ичти­ моии режими мустамликавй равона карда шуда буд. Дар нимаи дуюми асри XIX ташаккули дастгохи давлатии идо­ раи Хиндустон, асосан, ба охир расид. Сиёсати икгисодии Англия дар Хиндустон. Сиёсати икти- содии Британияи Кабир дар Хиндустони нимаи дуюми асри XIX - аввали асри XX ба нафъи империализми англис нига- ронида шуда буд. Ин сиёсат хам кишоварзй, хам саноат, хам накдиёт ва хам алокдро дар бар мегирифт. Англисхо дар Хиндустон захираи Заминро аз нав ба хисоб гирифта, пардохти андоз аз Замин ва хукуки Замин доштанро ба низом дароварданд. Мустамликадорон дойр ба Замин барои музофоти Бангола, музофотхои Шимолу Иарбй, Панчоб ва музофотхои Марказй конунхо кабул кар­ данд. Ин чора зохирй хам бошад, аз тарафи заминдорон (феодалхо) истисмор карда шудани кишоварзонро махдуд мекард. Конунхои марбут ба Замин кабулшудаи англисй дар Хиндустон хариду фуруши Заминро ба вучуд оварданд. За- минх,ои зиёд ба ихтиёрй судхурон мегузаштанд. Ин раванд дар Махдраштра ва Панчоб бештар мушохида карда мешуд. Дар нимаи дуюми асри XIX инхисорхои мустамликавию ашрофони феодалии махдллй аксарияти заминхои Х,инду- стон-ро аз худ карданд. Кишоварзони Хиндустон акнун се бори гаронро ба души худ гирифта буданд: андозхо, рентаи Замин (рента - даромад аз Замин) ва кдрзи судхурй. Дар нимаи дуюми асри XIX ба манбаи ашёи хоми аграрй табдил ёфтани Хиндустон ба охир мерасад. Ин сабаби худро дошт. Дар ин давра Англия макоми "устохонаи чахон"-ро аз даст дод. Истилогарихои Олмон ва Фаронса дар Африко, Осиёи Ч,анубу Ш аркй ва Океания мавкеи Англияро хамчун империяи бузургтарини мустамликавй сусттар карданд. Ин холат ахдмияти ХинДУстонР° барои иктисодиёти Англия баланд бардошт. Тараккиёти тичорат дар байни Хиндустон ва Англия рафти минбаъдаи таксимоти мехнатро дар байни саноати коркарди аввалияи Англия ва кишоварзию саноати кухкании Хиндустон ва дар байни шахрхои Англия, аз як тараф ва дехоти Хиндустонро, аз тарафи дигар, инъикос мекард. Моли асосии содироти хиндй пахта, пашм, чут, нахи нахл. биринч, гандум, индиго, гиёххои шифобахш ва афюн ба хисоб мерафтанд. 80 фоизи пахтай Хиндустон ба Англия фиристода мешуд. Арзиши умумии молхои содироти Хин­ дустон дар нимаи дуюми асри XIX се баробар афзуд. Хин­ дустон дар ин давра беш аз пеш ба бозори молфурушии Ан­ глия табдил меёфт. Ба Хиндустон ворид кардани молхои ан- глисй 5 баробар афзуд. Аз Англия ба ин чо, асосан, газвор, зарфхои филизй, маводи зебу зинат ва молхои дигари ис- теъмолй оварда фурухта мешуданд. Англия аз Хиндустон тавассути андоз хам даромади калон мегирифт. Маблаги даромади метрополия аз ин манбаъ бемайлон зиёд мешуд. Соли 1859 он 361 млн рупия ва соли 1890 кариб 851 млн ру- пияро ташкил намудааст. Дар давраи имперализми Британияи Кабир усулхои ис­ тисмори Хиндустон тагйир ёфт. Он, асосан, чойи ма- благгузории сармоядорони англис шуд. Сохаи калонтарини маблаггузорй дар Хиндустон роххои охан буданд. Ин 198 соха ба мустамликадорон даромади аз хдд зиёд медод. Афзоиши дарозии роххои охани Хиндустон бо хамин сабаб ба амал меомад. Дар Хиндустон солхои 60-ум 1300 км ва то солхои 90-ум 25600 км роххои охан сохта шуданд. Дар Хиндустон сохаи дигари сердаромади маблаггузории англисхо иншоотхои обёрикунй буданд. Онхо дар чойхое бунёд мегар- диданд, ки зироатхои содиротй парвариш карда мешуданд. Махсусан, дар Синд ва Панчоб музофотхо барои парвариши пахта махсус гардонида шуда буданд. Сармояи англисй ба сохтани корхонахои саноатй низ гу- зошта мешуд. То охирхои солхои 90-ум дар Хиндустон 177 фабрикаи бофандагй ва 33 фабрикаи чут ба кор даромаданд. Аз он чумла, дар Калкутта фабрикахои чут ва комбината ме- таллургй ва дар Канпур фабрикахои калони бофандагй сохта шуданд. Огози харакати миллию озодихохй. Англия Х,индустонро дар парокандагй нигох медошт. Дар ин чо кариб 600 княз мавчуд буд ва чудоии онхоро метрополия мухофизат мекард. Ин холат имконият намедод, ки миллатхои Хдндустон хуб та- шаккул ёбанд. Халкдятхои дар гузашта пешкадам, масалан, анд- хра, малаялй ва гайра каламрави умумии худро надоштанд. За­ минхои ачдодии онхо ба князихои алохида, ки "музофотхои Бри- танй" ном доштанд, таксим карда шуда буданд, Бокимондахои сохти кастагй ва хокимияти динй вахдати сиёсии халкхо ва та­ шаккули шуури миллии онхоро мушкил мегардонданд. Ташакку­ ли миллии банголавихо, маратххо, гучаротихо, тамилхо ва баъзе халкиятхои дигаре, ки дар навохии аз чихати иктисодй та- раккикардаи мамлакат сокин буданд, тезтар ба амал меомад. Пурзуршавии истисмори мустамликавй дар шароити гузариш ба империализм вазифаи мубориза бар зидди онро ба мадци аввал гузошт. Зиёиёни Хиндустон камшумор бошанд хам, дар байни халк таъсири калон доштанд. Онхо хамчун идеологи харакати миллию озодихохии навогозёфтаи Хиндустон баромад мекарданд. Солхои 70-ум дар Бангола, Бомбай ва баъзе шахру музофотхои аз чихати иктисодй тараккикарда, созмонхои гуногуни чамъиятию сиёсии зиддианглисй ба вучуд меомаданд. Дар Бангола "Созмони Хиндустони Британия" ва "Созмони Британия" тавлид ёфтанд. Ин 199 созмонхо зидди харакати оммавии миллию озодихохй буда, танхо барои ишголи вазифахои давлатй, васеъ карданй мардуми Хдндус- тон ва бар зидди аз назари нажодй поймолкунии хукукхои мар­ думи махаллй мубориза мебурданду бас. Соли 1870 дар Махарад арбобони озодихохии муътадили харакати миллй созмони "Пуни Сарвачаник сабха"-ро ташкил карданд. Ба вучуд омадани харакати "свадеши" (маънояш - "истехсолоти худй") бахри бунёди истехсолоти ватанй ба хамин созмон алокаманд буд. Мутаассифона, тараккиёти сармоядорй вилоятхои ши­ молй ва шимолу гарбии мамлакатро фаро нагирифт. Биноан, харакати миллии дар ин чойхо бавучудомада шакли маорифпарварй ва мохияти динй дошт. Дар солхои 70-ум созмонхои кухна ва нави динию ис­ лохотхохй ва мазхабии хиндуия, исломй ва сикхй фаъолияти худро васеъ карданд. Баъзеи онхо таълимоти диниро ба шаро­ ити хамонвактаи Х,индустон мувофик карда, дар кори болора­ вии харакати миллию озодихохй сахм мегузоштанд. Шуришхои дар солхои 70-ум баамаломада аз болоравии харакати миллию озодихохии халкхои Х,индустон шаходат медиханд. Шуриши солхои 1859 - 1862 бо номи "Шуриши ин­ диго" дар Банголаи Шаркй, соли 1872 дар Панчоб, соли 1875 дар князии Барод, шуриши маратахо дар Пун ва Ахмаднагар аз кабили ин шуришхо мебошанд. Солхои 1876 - 1878 харакати озодихохй дар музофоти Бом- бай хеле пурзур буд. Солхои 1870-1880 харакати кишоварзон дар Махараштра вусъат меёбад. Ин харакат инкдлобчии де­ мократ Васудева Балванте Пхадке (1845 -1883) -ро тайёр кард. У аз оилаи барахман буда, маълумоти хуб дошт. Аз санскрит бохабар буд ва забони англисиро медонист. Пхадке хамчун ватанпарвар мустамликадоронро б ад медид. Аввал у ташвикоти зиддианглисиро дар байни чавонони маратххо мебурд: Баъд дар назди худ ва хамакидахояш вазифа гузошт, ки тавассути шуриш дар Х,индустон режими мустамликавии Британияро бархам мезанад. Соли 1879 Пхадке дастаи мусаллахи худро ташкил карда, бо сарварони дехконони шуришбардошта ро- * бита баркарор намуд. Бахори соли 1879 ба Пхадке муяссар 200 шуд, ки якчанд маротиба бар зидди мустамликадорон амалиё- ти харбии бобарор кунад. Бо вучуди ин, то миёнахои тобисто- ни хамон сол ба маъмурияти мустамликавй муяссар мешавад, ки ба дастахои Пхадке шикает дихад. Худи Пхадке ба даст афтид. Уро суди Пун ба бадаргаи якумра махкум кард. Faftp аз ин, боз даххо шуришхои дигарро мисол овардан мумкин аст. Сарфи назар аз ин, онхо хануз мохияти уму- михиндй надоштанд. Харакати муташаккили умумимиллии озодихохии халкхои Хиндустон дар пеш буд. Дар нимаи дуюми асри XIX - аввали асри XX дар Хиндустон, асосан, ду марказй калонтарини харакати миллию озодихохй ба вучуд меояд - Махараштра ва Бангола. Баъди фаъолияти инкилобию демократ™ Пхадке дар Махараштра харакати мил- лии радикалии чап бо сардории инкилобчии бузурги Хиндустон Бал Гангадхар Тилак (1856 - 1920) огоз ёфт. Тилак аз оилаи ма- ратххои барахман буда, хануз аз овони чавонй анъанахои озоди­ хохии маратххоро кабул мекунад. Соли 1880 бо чадду чахди Ти­ лак дар Пун барои фарзандони хамаи табакахои ахолй дастрас мактаби нави англией кушода мешавад. Соли дигар у ба чопи рузномаи "Шер" ба забони маратхй ва "Махратта" ба забони англией шуруъ мекунад. Тавассути мактаб, нашрияхо ва воси- тахои дигар Тилак ва хамфикрони у хамчун мухофизатгарони манфиатхои буржуазияи миллй баромад мекарданд. Тилак шакли асосии муборизаро бар зидди мустамликадорон - бойкот кар­ дани молхои англией мехисобид. Огози харакати умумихиидустоиии миллию озодихохй. Ба рафти болоравии харакати миллию озодихохй дар мамлакат режими мустамликавй тавассути чазодихихо чавоб мегардо- нид. Соли 1878 ноиби шох Литтон (1876 - 1880) дар бораи си­ лох конуне баровард, ки аз руйи он ба хиндухо сохиби силохи оташфишон будан манъ карда шуд. Худи хамон Сол конуни . нихоят берахмонае оид ба матбуот «хам кабул гардид, ки мувофики он хамаи мадракхои ба забонхои хиндй нашрша- ванда аз с^нзураи пешакй мегузаштанд. Вале ин чорахо барои режими мустамликавии англис натичаи дилхох надоданд. Соли 1880 дар Англия Хизби либералхо ба сари кудрат омада, дар Хиндустон зулми мустамликавиро каме сабуктар кунонид. Аз он чумла, баъзе конунхои зиддихалкиро бекор кард. 201 = _ _ _ = = ^ _ _ Соли 1882 ва минбаъд аксари аъзои мунисипалитетхои шахрхои калон аз тарафи табакахои болоии ахолй интихоб карда мешуданд. Додгоххо поймол карда шудани хукукхои мардуми махаллиро аз назари нажодй бартараф карданд. Мубориза барои халли хамин масъала миллатдустони хиндро водор намуд, ки сафхои худро дар тамоми мамлакат мус­ тахкам кунанд. Онхо солхои 1883 - 1884 барои ташкили соз­ мони умумихиндй кушиши аввалине ба харч доданд. Вале он вакт ин кор ба онхо муяссар нашуд. Соли 1885 дар шахри Бомбай анчумани якум (муассисони)-и Конгресси Миллии Х,индустон баргузор гардид. Юм котиби Генералии Конгресс интихоб шуд. Мустамликадорон солхои аввал ба мавчудияти КМХ, хайрхохона назар мекарданд. Нои- би шох Лорд Дафферин (1884 - 1888) эълон дошт, ки "Конгресс аз инкилоб арзонтар аст". Доирахои озодандеши метрополий бар он акида буданд, ки хизби озодона амал мекардагй ба онхо дар кори бо хукуматдорони мустамликавй хамдаст карданй фаъолияти нерухои оппозитсионй ёрй хохад расонд. Дар Конгресс намояндагони каноти озодандеши харакати миллй хукмрон буданд. Барномаи онхо дар сохаи иктисодй, асосан, масъалахои зеринро дар бар гирифта буд: химоя ва тараккиёти саноати миллй, кам карданй андозхо, барпо кар- дани системаи муназзами карзи сармоя. Конгресс ба поймол- кунии кадру кдмати саноати Х,индустон ва сиёсати нархгузо- рии мус-тамликадорон эътирози катъй баён кард. Баъди ташкил ёфтани КМХ, мубориза дар байни гуруххои гуногуни ичтимоии харакати миллию озодихохй пурзур мешавад. Дар миёнаи солхои 90-ум ба Тилак ва хам- фикрони у муяссар мешавад, ки дар Конгресс аксариятро ба тарафи худ кашанд. Дар мамлакат бо ташаббуси Конгресс ва махсусан Тилак чорабинихои гуногуни миллй гузаронида мешуданд. Барои хавасмандкунии саноати миллии Х,индустон конференсияхои саноатй ва намоишгоххо ташкил карда мешуданд. Соли 1895 ба шарафи Худо Ганеша ва кахрамони маратххо Шивами идхои оммавй гузаронида шуданд. ки онхо ба чорабинихои таблиготии сиёсии КМХ, табдил ёфтанд. Чунин чорабинихо ^ = ^ _ = = = 202 дар Бангола низ дойр гардиданд. Х,укумати мустамликавй аз хатари ин чорабинихо ба ташвиш омада, соли 1897 Тилакро ба мухдати 18 мох, бадарга кард. Солхои 80-ум дар мукобили миллатдустии буржуазии хиндуй созмонхои маорифпарварии исломй низ ба фаъолият шуруъ карданд. Созмонхои исломй дар муборизаи миллию озодихохонаи халкхои Х,индустон унсури фаркияти хинду ва мусулмонро ворид сохтанд. Пешвои харакати исломии Х,ин- дустон Сайид Ахмадхон (1817- 1898) буд. У дар байни мусул- монон созмони маорифпарварй ташкил кард ва дар Алигарх коллеч кушод. Сайид Ахмадхон чонибдори режими мустамли- кадории Англия буд. Ба фикри у, танхо Англия метавонад хукуки мусулмонхои Х,индустонро химоя кунад. Гуногунии барномаи фаъолият дар кори муборизаи миллию озодихохии Х,индустон окибат ин ду созмонро зидди хамдигар гардонид. Вазъи мустамликавии Х,инДУСТОН дар аввали асри XX. Соли 1899_ноиби шох Кёрзон (1899 -1905) таъин карда мешавад. У дар Хиндустон сиёсати руйирости нажодпара- стиро пеш мебурд. М аъмурияти Кёрзон корчаллонхои ан- глисро пуштибонй карда, ба саноатчиёни Хиндустон монеахо эчод мекард. Соли 1901 Кёрзон ба зери конуни махсусе имзо гузошт, ки он дар чустучу ва азхудкунии бойигарихои минералии Хиндустон ба инхисорхои ан­ глисй имкониятхои калон фарохам овард. Кёрзон зиёиёни хиндуро бад медид. Дар замони хукмронии у хади акалли андоз-ситонй аз даромади солона аз 500 рупия ба 100 ру­ пия поён фароварда шуд, ки он, пеш аз хама, ба бучаи зиёиён зарба зад. Солхои 1898 ва 1905 ду маротиба амали конуни сирри давлатй васеъ карда шуд, ки он бар зидди зиёиён истифода шуд. Нисбати КМ Х Кёрзон гуфтааст: "Дар назди ман вазифа истодааст, ки ба марги осоиштаи он мусоидат кунам". Бо вучуди хамаи ин, зулми Кёрзон рухияи зиддимустамликавии мардуми Хиндустон- ро зиёдтар кард. Баъди аз хабе озод шудан, Тилак мубо- ризаро бар зидди мустамликадорони англис давом дод. Бо шарофати у дар М ахараштра фаъолияти каноти чапи харакати миллатдустон чоннок мешавад. Дар музофоту шахрхои дигари Хиндустон хам харакати миллию озоди­ хохй аз нав авч мегирад. Маъмурияти англией хост, ки ба харакати инкилобии Хиндустон зарба занад. Барои хамин, ноиби шох Кёрзон соли 1905 Банголаро ду таксим кард - Банголаи Еарбй (ба он Бихор ва Орсу хдм дохил буданд) ва Банголаи Шарки (бо хамрохии Ассам). Банголагихо миллати нисбатан ташаккулёфтаи Хин­ дустон ба шумор мерафтанд. Кисми зиёди ахолии он мусул- монхо буд. Мувофикд накшаи мустамликадорон, таксимоти Бангола бояд ба паетшавии харакати миллию озодихохии Хиндустон оварда мерасонд. Лекин ин кор натичаи баръакс дод. Бар зидди таксимкунии музофот хамаи табакахои чомеаи Бангола бархостанд. Мохи июли соли 1905 дар Калкутта гир- дихамоихои бузург ба амал омаданд. 15 октябри соли 1905 конун дар бораи таксимоти Бангола эълон карда шуд. Мар­ думи музофот он рузро рузи мотами миллй эълон кард. Дар Калкутта иштирокчиёни намоиши бузурги халкй суруди мил- лии "Банде матарам!" ("Салом Модар - Ватан!")-ро хонда ис­ тода, ба суйи дарёи Ганги барои хиндухо мукаддас мерафтанд, то ки дар сохили он барои аз нав муттахид кардани кишвар савганд хуранд. Чугрофияи харакати "свадеши" (истехсоли худй) дар Хиндустон руз то руз васеъ мешуд. Онро КМХ харчониба дастгирй мекард. Ин буд, ки чаласаи навбатй дар охири соли 1905 баргузоргардидаи КМХ бойкота молхои англисиро эълон намуд. Соли 1906 чаласаи навбатии КМХ пешниход намуд, ки «сварачи», яъне худидоракунии Хиндустон дар хайати Брита- нияи Кабир эълон карда шавад. Ин вакт дар Конгресс дар масъалаи истиклолияти Хиндустон ягонагии гоявй вучуд надошт. Бо хамин сабаб, тобистони соли 1907 дар КМ Х чудой ба амал омад. Сарфи назар аз ин, дар Хиндустон харакати зидцианглией руз то руз бештар ба назар мерасид. Маъмурияти мустамликавй конуни матбуотро истифода бурда, Тилакро аз нав хабе кард. Мурофиаи сохтакоронаи додгохи мустамли­ кавй 13-22 июли соли 1908 баргузор гардида, намоиш ва гир- дихамоихои оммавиро ба вучуд овард. 23 июл дар Бомбай - - = _____________ — - 204 корпартоии оммавй огоз ёфт. Дар хама чо шиорхои сиёсии зиддианглисй ва суратхои Тилак дида мешуданд. Мустамли- кадорон ин дафъа кудрати пахш карданй намоишу гир- дихамой ва корпартоихоро надоштанд. Маъмурияти мустамликавии Британия дар Х,индустон мачбур шуд, ки акдбнишинй кунад. Он тирамохи соли 1909 дар бораи "Шурохои конунгузор" конун кабул кард. Дар як вакт бо назардошти меъёри кавмию мазхабй дар Х,индустон системаи интихоботии нав чорй карда шуд. Ин система хиндухо ва мусулмонхоро дар мукобили хамдигар нигох медошт. Он ба талаботи Лигаи исломии соли 1907 ташкилёфта мувофик буд. Соли 1911 ноиби навтаъиншудаи шох Хардинг таксимоти Банголаро бекор кард ва пойтахти Хдндустонро аз Калкуттаи инкилобй ба Дехлии нисбатан ором кучонид. МАЪХАЗ ВА САНАДХО 1.АЗ ШАРХИ РАСМИИ ОМОРИИ МУЗОФОТХ.ОИ ШИМОЛУ ГАРБИИ ХИНДУСТОН, КИ АМАЛДОРОНИ АНГЛИС СОЛИ 1876 МУРАТТАБ СОХТААНД Коркун (х^нду) чун ко и да, хдр руз танх,о як бор хурок мехурад, аництараш хднгоми нисфщэузй... Бисёрихо аз чумлаи табакди кдшшоктарин дар як руз танх,о як маротиба хурок мехурад, як соат ва ё се соат баъд аз зухр. Дар айни замон, аз чумлаи соки- нони бой хеле одамони кам дар як руз се маротиба хурок мехуранд. 2. МУШОХИДАИ САЙЁХИ РУС Е.Н. СНЕСАРЁВ Таъсири бади режими англией ба муттасилии касании вабо асар кардааст. Хангоме ки ман соли 1899 дар Хиндустон саёхдт мекардам, дар баъзе бемории вабо ва дар баъзе чойх,о ба мухлти касалии мараз дучор омадам ... 10 сол пай дар хдм мараз халкро махз мекард. Дар ин масъала нуктаи назари англией ва махдллй аз хдмдигар фарк мекунад: якумаш мардуми махдллиро ба хурофот ва ифлоей гунахгор мекунад, дуюмаш ба решай масъала назар карда, хдмон фикри асосиро мисол меорад, ки бадани хароб ва нимгуруснаи мардуми махдллй ба касалй хеч гуна муковимат карда наметавонад... Аз кдшшокй логаршавии бадан ва камшавии афзоиши ахолии мамлакат боз хдм дар натичаи хдмон системаи сиёсии Англия ба амал омадааст. Мувофики баруйихатгирии соли 1891 ахолии тамоми Хиндустон 287.223.431 нафар буд. Со­ ли 1900 мувофики меъфе, ки хукумати Хиндустон эътироф мекунад, шумораи табиии ахолии он бояд 330.306.945 нафар мешуд. Вале мувофики баруйихатги­ рии соли 1901 хдмагй 294.000.000 нафарро ташкил намудааст, яъне аз назардошт 36.306.945 нафар камтар. 205 Хисоби миёнаи умри одам дар Хиндустон ба 23 сол, лекин дар Англия бошад, кдриб ба 40 сол баробар аст, яъне дар Англия нисбат ба Хиндустон ка­ риб ду баробар зиёдтар умр мебинанд. 3. АЗ КИТОБИ ЧЛВОХИРЛАЪЛ НЕХ.РУ "КАШФИ ХИНДУСТОН" Дар Хиндустон пайдо шудани рохдои охдн бартарии таракдиёти саноатиро нишон дод. То ин вацт дар шакли молхои саноатии аз Англия овардашуда тара­ фи манфии ин таракдиёт аён шуда буд. Соли 1860 боч ба мошинхои ворид мешудагй бекор карда шуд. Он барои ба индустрикунонии Хиндустон монеъ шудан чорй карда шуда буд... Аввалин шуда саноатй чут дар Бангола пайдо шуд, ки он, асосан, барои шахри Дандии Шотландия кор мекард; баъдтар фаб­ рикахои бофандагй дар Ахмадобод ва Бомбай, ба фаъолият пар доштанд... сонй саноатй кухй арзи вучуд кард. Хукумати Англия дар Хиндустон бунёд кардани монеаро идома медод. Бо хамин максад, ба молхои бофандагии хиндй боч чорй намуд... Сиёсати давлатии политсиягие, ки хукумати Хиндустон ба амал мебаро- вард, аз хама бараълотар дар он ифода меёфт, ки дар Хиндустон то асри XX на департамента кишоварзй мавчуд буду на департамента тичоратй ва на саноатй. Департамента кишоварзй танхо ба шарофати хайрияи як амрикоии барои Хин- дустонро дидан кардан омада, ки бахри бехдопгги кишоварзии Хиндустон дода буд, дар системаи хукумати марказй ташкил карда мешавад. Дере нагузапгга, соли 1905 департаментхои тичоратй ва саноатй ташкил карда шуданд. Вале он вак,т фаъолияти ин департаментхо хеле заиф буд. Болоравии саноат ба таври сунъй махдуд гашт ва таракдиёти табиии Хиндустон боз дошта мешуд. 4. ИСТИСМОРИ БЕМИСЛУ МОНАНДИ Х.ИНДУЁН Даромади миёнаи хар як хиндй зиёдтар аз 10 рубл муайян карда шудааст, вале агар аз шумораи умумии ахолии Хиндустони Британия 231.085.132 085.132 нафар одамони бойро, ки кисми бузурги даромад ба онхо тааллук дорад, тарх кунем, пас ба хар сари ахолии бокимонда ё ки 230 миллион танхо 12- шиллинга, яъне камтар аз 6 рубл рост меояд. Ана, хамин каси бадбахте, ки кдриб 6 рубл даромад мегарад, бояд 1 р. 56 коп.; яъне чоряки даромади худро пардозад. Шояд дар чахон чунин андози золимонае мавчуд набошад. Агар ду шахрванди худи як Британия-шотландй ва хиндиро мукоиса кунем, пас мебинем, ки якум аз 17 як хиссаи даромадашро мепардозад, хиндй бошад, аз 4 як хиссашро, яъне хиндй нисбат ба шотландй - 4 баробар зиёдтар... САНАХОИМУХИМ 1837-1898 - солхои хдёти рохбарй харакати исломй дар Хиндустон Сайид Ахмадхон 1857- 1859 - шуриши сипохиён дар Хиндустон 2.VIII. 1858 - аз тарафи парламента Англия кабул карда шудани конун дар бораи идораи Хиндустон 206 1861 - дар назди губернаторхои музофотхои Хиндустон ташкил кардани шурохои конунгузории салохияти маслихатидиханда 1872 - шуриш дар Панчоб 1875 - шуриш дар Барод 1885 - дар шахри Бомбай баргузор гардвдани анчумани муассисони Конгресси Миллии Хиндустон 1905 - аз тарафи англисхо ду таксим карда шу [ани Бангола 16.Х.1905- ба хукми конун даромадани таксимоти Бангола 1906 -"сварачи" эълон кардани чаласаи Конгресси Миллии Хиндустон 13-22.VU.1908 - мурофиаи додгохии мустамликавй аз болои Тилак 1909 - кабул карда шудани конун дар бораи "Шурохои конунгузор"-и Хиндустон 1907 - ташкилёбии "Лигаи мусулмонй"-и Хиндустон 1911 - бекор карда шудани таксимоти Бангола, аз Калкутта ба Дехлй кучонидани пойтахти Хиндустон ----- САВОЛ ВА СУПОРИШ ---------------------------------------:----- 1. Чаро ва чй тавр идораи мустамликавии Англия дар Хиндустон тагйир дода шуд? Он чй максад дошт? 2. Дар бораи сиёсати иктисо­ дии Британияи Кабир дар Хиндустон маълумот дихед. 3. Чаро ва чй тавр сипохиёни мустамликавй дар Хиндустон аз нав ташкил карда шуданд? 4. Харакати миллию озодихохии халкдои Хиндустон кай ва чй тавр огоз ёфт? 5. Кадом созмонхои харакати миллию озодихохии солхои 70-уми Хиндустонро медонед? 6. Кадом шуришхои солхои 60-ум ва 70-ум дар бораи огози харакати миллию озодихохии халкхои Хиндустон шаходат медиханд? 7. Дар бораи Пхадке чихо медонед? 8. Дар бораи фаъолияти инкилобию демократии Тилак накл кунед. Конгресси Миллии Хиндустон кай ва чй тавр ташкил ёфт? Чаро мустамликадорони англис ба фаъолияти он монеъ нашу- данд? 9. Харакати исломии огозкардаи Сайид Ахмадхон аз ор- монхои КМХ бо чй фарк мекард? 10. Англия кай ва чаро Банголаро 207 ба ду музофот таксим кард? Оё он ба максади худ расид? 11. Такси­ моти Бангола ба харакати миллию озодихохии мардуми Бангола ва умуман ба Хиндустон чй таъсир расонд? 12. Пойтахти Хиндустон кай аз Калкутта ба Дехлй кучонида шуд? 13. Хуччатхоро хонда, аз руйи мазмуни онхо хулосахои мушаххас бароред. ** § 23. АФГОНИСТОН Ислох,оти Шералихон. Соли 1863 Дустмухдммадхон вафот кард ва барои точу тахти Афгонистон дар байни писарони у муборизаи мусаллахона сурат гирифт. Окдбат соли 1868 дар ин мубориза Шералихон голиб баромада, амири Афгонистон шуд. Шералихон ба Хундустон сафар карда, ба навгонихои аз Англия ба он чо рохёфтаи буржуазй шиносой пайдо намуда, баъди ба ватан баргаштан ба ислохоти давлатй даст зад. Ис­ лохоти андози Шералихон мадди назар дошт, ки аз андози натуралй ба андози пули бояд гузашт. Ислохоти харбй азнав- созии артиш ва таъсиси сипохи муназзами муосирро дар назар дошт. Ба Шералихон муяссар гардид, ки артиши Афгонистон- ро пуркувват карда, шумораи онро то ба 50 хазор нафар расо- над, хокимияти марказиро мустахкам кунад, мак,омоти махсу- си машваратй ва политсияи давлатиро ташкил намояд. Райр аз ин, у ба ислохоти тичорат ва фарханг хам шуруъ кард. Дар. мамлакат шабакаи алокди почтаро ташкил кард, барои бехтар кардани роххо чорахои зарурй андешид. Соли 1873 рузномаи аввалини Афгонистон "Шамс-ун-нахор" ба чоп расид. Вале ба татбики пурраи ислохоти Шералихон тачовузи нави харбии Англия хал ал расонд. * Огози чанги Англияву Афгонистон. Дар ишгол кардани Афгонистон бо Англия Русия ракобат мекард. Соли 1873 хуку­ мати Русия Англияро бовар кунонид, ки "Афгонистонро мин­ такди манфиатхои худ намешуморад". Баъди ин Англия сипохи худро ба наздикии сархади Афгонистону Хиндустон оварда, чо ба чо кард ва ба чанги зидди Афгонистон омодагй гирифт. Аз ин кор Шералихон ба ташвиш афтода, сафирони худро ба Ру­ сия фиристод, то ки он ба Англия таъсир расонад. Faftp аз ин, Русия дастаи начандон калони аскарони худро ба сархади 208 Афгонистон равон кард. Бахори соли 1878 намояндагони дипломатии Русия бо сардории Столетов ба Кобул омаданд. Онхоро дар ин чо ботантана пешвоз гирифтанд. Вале ин вакт дар Конгресси байналхалкии Берлин (с. 1878) дар масъалаи сиё­ сати байни Русия ва Англия хусни тафохум ба даст омад. Барои хамин, лоихаи Созишномаи Русияю Афгонистон, ки Столетов ба Петербург оварда буд, тасдик, нашуд. Аз тарафи дигар, Англия аз Шералихон талаб кард, ки намояндаи онро бо сар­ дории Н. Чемберлен (уро дастаи харбиён хамрохй мекарданд) кабул намояд. Дар назди дипломати англис вазифае меистод, ки мутобики он Афгонистон бояд муносибатхои худро бо Ру­ сия катъ кунад ва ба кушодани намояндагии англией дар Ко­ бул, Балх ва Х,ирот ичозат бидихад. Вале фиристодагони Англия ба мамлакат рох дода нашуданд. Гуфтушуниди амир бо Столетов ва рад карда шудани кабули намояндагони англией ба Англия барои cap карданй чанги зидди Афго­ нистон бахона шуд. Нахуствазир Лорд Биконефилд дар пала­ таи (мачлиси) чамоахои парламенти Англия баромад карда, иброз дошт, ки сархади шимолу гарби Хиндустон "тасодуфй ва гайриилмй" аст. Дар баробари ин, ба Афгонистон талаби катъй фиристода шуд, ки хамаи талабхои Англия бетаъхир конеъ гардонида шаванд. Ба чавоби талаб интизор нашуда, мохи ноябри соли 1878 артиши 35-хазорнафараи Британия ба Афгонистон зада даромад. Сархадчиёни афгон аввалин шуда, бо артиши англией дар гу- заргохи Хайбар вохурданд. Ба он генерал Броун рохбарй ме­ кард. Гарнизони калъаи Алй Масчид зидди англисхо мукобили- яти сахт нишон дода бошад хам, мачбур шуд, ки акибнишинй кунад. Дар миёнахои мохи январи соли 1879 Броун Чалолободро ишгол кард. Баъди ин артиши Британй ба даруни мамлакат во­ рид гардид. Чузъу томхои артиши Афгонистон алайхи душман ба таври бояду шояд муковимат карда натавонистанд. Англисхо аз зиддиятхои дохилй низ истифода бурда, дар Кобул ва вило- ятхои алохидаи Афгонистон мухолифатхо ташкил карданд. Ин холат Шералихонро мачбур намуд, ки дар Кобул ба чойи худ пи- сараш Яъкубхонро монда, ба Мазори Шариф фирор кунад. Ш е-' ралихон ба Мазори Шариф омадан замон бемор шуда, 20 февра- ли соли 1879 вафот мекунад. Амири чавон Яъкубхон нисбат ба Англия хусни таваччух, дошт. У тавасеути нома ду маротиба ба хукумати Англия мурочиат кард, ки тачовузи зидди Афгонистон- ро бас кунад. Сафири Русия дар Лондон Шувалов низ ба хукума­ ти Англия чандин номаи эътирозй равон кард. Вале ин номахо бе чавоб монданд. Яъкубхон ба сипохиёнаш фармуд, ки мукобилиятро бо анг- лисхо бас кунанд. У 26 майи соли 1879 дар махаллаи Гандумак бо хамрохии намояндаи масъули хукумати англохиндй Луи Каванярй ба зери Созишномаи барои Афгонистон асоратовар имзо гузошт. Аз руйи он Афгонистон минбаъд бо давлатхои хоричй мустакилона робита карданро аз даст дод. Нохияхои Сибй, Пишми ва Куррам тахти идораи англисхо даромаданд ва назорат ба гузаргоххо аз болои агбахо низ ба ихтиёри англисхо гузашт. Амири Афгонистон акнун ба резидента дар Кобулбудаи англисй итоат мекард. Вале халки Афгонистон ба такдир тан надод. Дар мамла­ кат чанги чирикй вусъат ёфт. Дастахои зиёди фидоиён ба суйи пойтахти мамлакат - Кобул меомаданд. Соли 1879 дар Кобул аскархо ва фидоиён шуриш бардоштанд. Дар ин чо онхо би- нои намояндагии Англияро ба даст дароварда, англисхои дар он бударо катл карданд. Яъкубхон ба чойи он, ки ба харакати муковимати халк бар зидди истилогарони англис рохбарй ку­ над, баръакс, ба тобеони худ фармуд, ки фармонхои намо­ яндагони англисиро бечуну чаро ичро кунанд. Хукумати Англия карор дод, ки дар зери рохбарии генерал Робертс ба Афгонистон дастаи чазодихандагонро равон ку­ над. Ба ин даста супориш дода шуда буд, ки Кобулро ишгол намуда, эълон кунад, ки артиши англисй аз Афгонистон баро- мада намеравад. Робертс ваъда дод, ки хар касе дар ин кор ба англисхо дасти ёрй дароз кунад, дастгирии уро кадр хохем кард. Яъкубхон ба пешвози Робертс баромада, садокати худро ба англисхо нишон дод. Бар хилофи хиёнати Яъкубхон ва баъзе хокимони махалхо, дастахои чирикй ва дехконон бар зидди чазодихандагони англис мукобилияти сахт нишон медоданд. Артиши амири собик Ше- ралихон, ки ба он Мухаммадхон рохбарй мекард, низ омодаи мубориза бар зидди англисхо буд. У сарбозонашро ба наздикии Кобул овард. Баъди чангхои шадид, ба англисхо муяссар шуд, ки ба фидоиёни хеле б ад мусаллахшуда шикает диханд. Артиши шикастхурдаи афгонхо ба чониби Базна акиб нишаст. Ба сарбо- зони Робертс муяссар шуд, ки Болохисорро ишгол намуда, ба шахри Кобул дароянд. Дар ин шахр х,окимият ба дасти англисхо гузашт. Истилогарон Яъкубхонро барои бар зидди шуришгарон муковимат нишон дода натавонистан, аз тахту тон махрум намуда, ба Хиндустон бадарга карданд. Марказй муборизаи озодихохонаи зидцианглией акнун ви- лояти Газна шуд. Аз тамоми гушаю канори мамлакат ба ин чо дастахои фидоиён чамъ меомаданд. Яке аз дастахои пуркув- ваттарини фидоиён бо сардории Мухаммадчонхони Вардак (собик афсари кисми артиллерии амир Шералихон) буд. Ба у кабилаи Вардак хамрох шуд. Мухаммадчонхон тавонист, ки баъзе чузъу томхои артиши мунтазами аз Туркистони Афгонистон омадаро хам ба артиши худ муттахид кунад. Алайхи англисхо уламои исломй, аз он чумла Динмухаммад, таблигот мебурданд. Динмухаммадро аввалин шуда, каби­ лахои Гилзай ва Муманд дастгирй карданд. Охирхои соли 1879 дастахои аскарони ватандуст аз Газна, Кухистон ва нохияю вилоятхои дигар аз нав ба суйи Кобул харакат карданд. Робертс ба мукобили онхо сипохиёни худро равон кард. Дар наздикии Кобул мухорибахои шадид ба амал омаданд. Кариб буд, ки англисхо шикает хуранд. Ин вакт ар­ тиши англисхо аз Хиндустон ба ин чо, ба ёрии сарбозони Ро- бертси шикастхурдаистода омаданд ва Мухаммадчонхон мачбур шуд, ки бо хамрохии артишаш Кобулро тарк кунад. Хамин тарик, Кобул ва Кандахор ба дасти англисхо гу- заштанд. Онхо тавонистанд, ки бахори соли 1880 Газнаро хам ба даст дароранд ва баъд бар зидди шуришгарон экспедитсияи калони чазодихй ташкил намоянд. Робертс аз Англия супори- ши махфй гирифт, ки чудоихохони махаллиро дастгирй ва мухофизат кунад, то ки Афгонистон аз вилоятхои алохидаи ба Англия тобеъ иборат бошад. Дар баробари ин. англисхо ба­ рои Афгонистон хокимеро чустучу мекарданд, ки вазъро дар марказ ба эътидол оварда тавонад. Ба сари кудрат омадани Абдурахмонхон. Дар дохил и Афго­ нистон чунин шахсият набуд. Хдм истилогарони англис, хам русхо ва хам афгонхои истикдолиятхох дар ин вазифа набераи Дустмухаммад ва чияни Шералихон - Абдурахмонхонро ди- дан мехостанд. Русхо ба Абдурахмонхон шароит фарохам оварданд, ки аз Туркистон фирор кунад. У аввал ба Бадахшон омад. Дар он чо хокимияти уро эътироф карданд. Хар се та­ рафи мухолифат харакат мекарданд, ки Абдурахмонхонро ба­ рои манфиатхои худ истифода баранд. У бошад, аз мухоли- фатхои ракибон истифода бурда, мехост, ки хокими мутлаки Афгонистон шавад. Соли 1880 дар Кобул ва Кандахор ошубхои зиддианглисй катъ нагардиданд. Хокими Хирот Мухаммадаюбхон нисбати англисхо мавкеи оштинопазир дошт. У зидци Кандахор тайёрй медид. Дар Газна бошад, фидоиён аз нав чамъ омада, ба Кобул хучум карданй буданд. Барои англисхо вазъи номусоид фаро расид. Барои хамин, онхо лозим донистанд, ки Абдурахмонхонро хамчун амири Кобул эътироф кунанд. Онхо хатто ба у ваъда хам доданд, ки бо маблагу силох ёрй мерасонанд, Созишномаи Гандумак (дар Кобул доштани резидент ва дастаи харбй) бе­ кор карда шуд ва аз дахолат ба корхои дохилии Афгонистон даст мекашанд. Ч,авобан ба ин Абдурахмонхон ваъда дод, ки Афгонистон Созишномаи Гандумакро дар бобати мавчудияти истикдолияти Афгонистон оид ба сиёсати хоричии он эътироф мекунад, яъне Афгонистон хукук надошт, ки мустакилона ба давлатхои хоричй муносибатхои дипломатй дошта бошад. Абдурахмонхон инчунин мачбур шуд, ки аз Афгонистон чудо карда, ба зери итоати Англия дароварда шудани баъзе навохии ба Хиндустон хамсархадро эътироф кунад. Вале Англия нисбати Афгонистон аз сиёсати истилогаро­ наи худ даст накашид. Он мехост, ки Кандахорро аз Афгонистон чудо карда, ба музофоти алохидаи ба Англия тобеъ табдил дихад. Лекин хокими Хирот барои ишголи Кандахор бар зид­ ди Англия муборизаи беамон мебурд. Соли 1880 артиши Аюбхон дар наздикии дехаи Майванд ба нерухои муттахидаи англисхо ва хиёнаткорони Кандахор шикает доданд. Аскаро- ну афсарони душман аз майдони чанг ру ба фирор ниходанд. 212 ) Соли 1958 ба хотири галаба дар Майванд хамчун нишонаи чидцу чахди бомуваффакият барои истикдолияти Афгонистон дар шахри Кобул мучассамаи ёдгорие гузошта шуд. Аюбхон Кандахорро мухосира кард. Дар ин шароит фар- мондехии англисй аз бахри чудо кардани Кандахор гузашта, онро ба Абдурахмонхон супорид. Соли 1881 Аюбхон хост, ки Кандахорро аз нав ба даст дарорад. Пекин аз тарафи артиши амир шикает хурд. Дере нагузашта, артиши Абдурахмонхон Хиротро хам ишгол намуд. Аюбхон мачбур шуд, ки ба Эрон фирор кунад. Баъди ин Абдурахмонхон ба хокими ягонаи Афгонистон табдил меёбад. Мулло Динмухаммад фатво дод, ки Абдурахмонхон хокими тамоми Афгонистон аст. Акнун у муборизаро бар зидди англисхо давом медихад. То миёнахои соли 1881 хокимияти Абдурахмонхон дар тамоми Афгонистон пахн гардид. Сипохиёни англисй аз Афгонистон пурра баро­ варда шуданд. Бо хамин, чанги дуюми Англия бар зидди Афгонистон ба шикает дучор шуд. Ба Абдурахмонхон муяссар шуд, ки ба фаъолияти чудо- ихохии ашрофон. хонхо ва кабилахои алохида хотима гу- зорад, дар мамлакат ислохоти иктисодй, маъмурй, харбй ва хукукй гузаронад. Ислохот имконият дод, ки хокимияти марка- зии Афгонистон аз нав баркарор карда шавад. Сарфи назар аз ин. ба Абдурахмонхон муяссар нашуд, ки хамаи каламрави су- кунати паштухо, аз он чумла куххои Сулаймон ва тарафи рости дарёи Хиндро ба Афгонистон хамрох кунад. Дар солхои 80-уми асри XIX Русия мехост, ки каламрави мустамликахои худро аз хисоби Афгонистон васеъ кунад. Вале ин кор барояш муяссар нашуд. Соли 1887 дар байни Русия ва Афгонистон дар бораи сархадхои онхо, ки аз дарёи Харируд то Амударёро дарбар гирифтаанд. протоколи хотимавй ба им- зо расид. Абдурахмонхон истикдолияти Афгонистонро чун гавхара- ки чашм мухофизат мекард. Барои хамин у хатто ба англисхо ичозат надод, ки аз Хиндустон ба Афгонистон рохи охан созанд. Абдурахмонхон охири солхои 80-ум ва солхои 90-ум дар масъалаи сиёсати дохилй чидду чахди худро бештар ба муковимат бар зидди забткорихои Англия дар шимол ва шарки Афгонистон ва муковимати паштухои чудоихох сарф кард. Ба ин нигох, накар- да, ба у муяссар нашуд, ки истикдолияти пурраи Афгонистонро аз Англия таъмин намояд. Дигаргунихои икгисодй ва чамьинтиго сиёсии Афгонистон. Истехсолоти хамин давраи Афгонистон мохдяти натуралй дошт. Асоси хаёти иктисодии мамлакатро мисли пештара ки- шоварзй ташкил мекард. Он ба мехнати дастй асос ёфта буд. Дар огози асри XX пешрафти пахтапарварй мушохида карда мешавад. Афгонистон онро ба Хиндустон ва Русия мебаровард. Дар ин давра марказхои нисбатан калони тичоратию косибии мамлакат - Кобул ва Кандахор ба хдсоб мерафтанд. Кобул марказй маъмурии Афгонистон буд. Тарзи сармоядории икисодиёт ба Афгонистон хеле дер во­ рид шуд. Амир барои ин кор шароит мухайё кард; мавкеи точиронро мустахкам намуд, тичорати хоричиро васеъ кард, мактабхои аввалини замонавй ва матбаа сохт. Сарфи назар аз ин, Афго­ нистон мисли пештара хамчун давлатй акибмондаи феодалй мондан гирифт. Баъди вафот кардани Абдурахмонхон соли 1901 ба тахти амирии Афгонистон Хабибуллохон менишинад. У барои пешрафти фархангии мамлакат чорачуихои зиёд кард. Аз он чумла литсейи аввалин - Хабибияро кушод, ба дарбориён фар- муд, ки либоси аврупой ба бар кунанд. Аз давлатхои хамсоя, алалхусус аз Хиндустон ба Афго­ нистон гояхои маорифпарварии буржуазй ворид мешуданд. Дар ин мамлакат ташаккули гояхои буржуазй нисбат ба худи буржуазияи миллй тезтар ба амал меомад. Ташаббускор ва рохбари харакат барои Конститутсия ва ис­ лохот директори литсейи Хабибия Абдулганй буд. Дар атрофи у намояндагони чавони зиёиёни афгон, асосан, омузгорон ва тарбия- гирандагони литсей мутгахид шуданд. Ин харакат дар таърих бо номи "чавонафгонхо" маълум аст. Идеологи чавонафгонхо Махмудбек Тарзй буд. У мудцати зиёде дар Ирок ва Сурия дар хичрат зиндагонй карда, дар ин мамлакатхо маълумоти хуб гирифта, ба адабиёти туркй ва аврупой шинос шуда, гояхои пешкдцами он замонро кабул намуда, хаёти худро, баъди ба ватан баргаштан, барои дар Афгонистон татбик кардани онхо сарфа намуд. Махмудбек Тарзй бо ичозати Хабибуллохон ба Афгонистон баргашта, ба фаъолияти сиёсй машгул шуда, сох­ ти чомеаи ояндаи Афгонистонро асоснок мекунад. Тарафи пуркуввати таълимоти Тарзиро тамоюли зид- димустамликавии у ташкил мекард. У мустамликадориро махкум карда, мардумро даъват мекунад, ки барои истикдоли­ яти ватани худ бархезанд. Даъвати зидди сиёсати мустамлика- дории Тарзй дар бедории миллии афгонхо ба макоми баланд сохиб аст. М. Тарзй дар зери таъсири гояхои Сайид Чдмолид- дини Афгонй буд. У хам чун Сайид Ч,амолиддини Афгонй ме­ хост, ки дар ислом асоси муборизаи зидциимпериалистиро ёбад. Шакли динии идеологияи миллии Тарзй замина ва асоси таърихй дошт. Он афгонхоро барои муборизаи зиддианглисй муттахид месохт. Ч,авонафгонхо дар татбики гояхои худ ба хокимони Афго­ нистон умед мебастанд. Онхо гайр аз амир неруи дигареро намедиданд, ки дар мамлакат дигаргунихои иктисодию сиёсй ва ичтимой ба амал бароварда тавонад. Мутлакияти маорифпарвар - чунин буд идеали ичтимоии чавонафгонхо. Вакте чавонафгонхо диданд, ки Хабибуллохон ба татбики ислохоти конститутсионй кодир нест, ба бародари хурдии амир, шогирди Махмуди Тарзй - Амонуллохон умед бастанд. Дар баробари чавонафгонхо "пирафгонхо" хам буданд. Ин чараёнро хонхо, ашрофони калони афгон ва мухофизони тарти­ боти кухна чонибдорй мекарданд. Онхо ба мукобили хама гуна навгонихое мебаромаданд, ки хукук ва имтиёзхои онхоро халалдор мекарданд. "Пирафгонхо" дар шахси Англия тахдид ба тарти­ боти феодалии мамлакатро дида, мехостанд, ки дархои Афго­ нистон барои хоричиён "пушида" бошанд. Маданияти авру- поиро дар Афгонистон суйикасд ба ислом хисоб мекарданд. Аз хамин сабаб, мухолифи хама гуна ислохоти буржуазй бу­ данд. Ин нерухои кухнагаро (консервативй) дар атрофи Насруллохон муттахид шуда буданд. Дар арафаи Чднги якуми чахонй "пирафгонхо" ба доирахои хукмрони Олмон ва Туркия наздик шуданд. Бо феодалхои Тур- кия онх,оро мавкеи гоявй наздик мекард. Агар гоях,ои Мах,муди Тарзй ба муборизаи зидди империализм равона шуда бошад, пас "чавонафгонх,о" мисли султони Туркия дар чойи аввал гояи дар атрофи Туркия муттах,ид карданй мусулмонх,оро гузошта бу­ данд. Бо Олмон бошад, "пирафгонх,о"-ро тичорат наздик ме­ кард. Аз тичорат бо ин давлат хонхои кабилахои афгон паштух,о даромади калон ба даст медароварданд. ХУЧЧДГХО 1. АЗ ЁДДОШТХ.ОИ АМИРИ АФГОНИСТОН АБДУРАХМОНХОН Дар ёдцоштхои худ амир Абдурахмонхон макоми хукумати Англияро дар низои соли 1885-и байни Афгонистон ва Русия баамаломада (бархурди хдрбй дар Кушки Панчдех) ба таври боэътимод нишон медихдд. ... Ин вакт артиши русхо зуд ба пеш х,аракат мекард ва 13 марти соли 1885 дар Кизилтеппа чамъ омада, онро мустахкам кард. Артиши афгон дар Октеппа, дар самти сохили чапи дарёи Аму чойгир шуда буд... 30 март артиши рус ва афгон аз хдмдигар дар масофаи як мил чойгир буданд: русх,о - дар Кизилтеппа ва афгонхо - дар Пули Киштй. 29 март генерал Комаров ба генерали афгон маълум намуд, ки у артиши худро аз самти сохлли роста дарё ба акиб барад, вагарна задухурд ба амал меояд ва русхо ба артиши афгонхо хдмла меоранд. То лахзаи охирин афсарони англисии хайати хати марзикашанда ва аскархои онхо харчанд афсарони артиши маро бовар мекунониданд, ки русхо бар зидди онхо то он вакте ки дар мавкеъхояшон меистанд хдмла намекунанд ва агар русхо бар зидци аскарони ман дар мавкеи мустахкамшудаашон хамла кунанд, пас ин вайрон карданй Созишномаи байни Русия ва Англия аст ва он вакт русхо барои ин кор ба чазо гирифтор карда мешаванд. Ба генералам... чиддан фармуда будам, ки бар зидци шурои афсарони хдйати англией икдоме макунад. У ба ваъдахои афсарони англией бовар карда, дар мавкеи худ монда буд. Рузи дигар, 30 март, бригадаи комили артиши русхо ба дастаи начандон калони афгон хдмла кард. Ин хабарро фахмида, афсарони англис хдмон лахза бо хамрохии сарбозон ва хдтто рикобашон ба Хирот фирор карданд... Англисхо ягон лахза сабр накарда, ба чониби Хирот гурехтанд... Сипохиён ва афсарони англис то хдмон дарача тарсидаю асабонй шуда буданд, ки сару калобаи худро гум карда, бетартибона мегурехтанд ва дар ин холат дустро аз душман фарк карда наметавонистанд; бар асари сармой сахт мардуми бисёри махаллии "хамрохи" хайати англисибуда, хднгоми гурехтан, аз аспхо афтида, чонхои худро аз даст доданд. Ин вокеа... ба мардуми афгон чунон таъсири сахт расонид, ки обруи Англия дар назди онхо абадй рехт. ф 216 2. АЗ СОЗИШНОМА ДАР БАЙНИ РУСИЯ ВА АНГЛИЯ ОИД БА МАСЬАЛАХРИ ФОРС, АФГОНИСТОН ВА ТИБЕТ, КИ ДАР С. ПЕТЕРБУРГ 18 (31) АВГУСТИ СОЛИ 1907 БА ИМЗО РАСИДААСТ Б. Созишномае, ки марбути Афгонистон аст. Маддаи 1. Хукумати Аълохдзрати Британия эълон мекунад, ки нияти тагйир додани холати сиёсии Афгонистонро надорад. Хукумати Аълохдзрати Британия ухдадор мешавад, ки гайр аз ин таъсири худро дар Афгонистон бо маънии сулххохона чорй менамояд ва вай дар Афгонистон ягон чорае намечуяд, ки барои Русия хатарнок бошад ва Афгонистонро дар чунин кор дастгирй намекунад. Аз чониби худ, хукумати императории Русия эълон мекунад, ки берун аз доираи манфиатхои рус будани Афгонистонро эътироф менамояд; вай ухдадор мешавад, ки дар хамаи муносибатхои худ бо Афгонистон аз миёнаравии хукумати Аълохдзрати Британия истифода мебарад; вай инчунин ухдадор мешавад. ки ба Афгонистон ягон хел чосусро равон намекунад. САНАХ.ОИ М У^ИМ 1Н58 - ба шарафи галабаи афгонхо дар Майванд гузошта шудани мучассамаи ёдгорй 1868 - дубора ба тахти амирии Афгонистон нишастани Шералихон 1873 - чоп шудани рузномаи нахустини Афгонистон "Шамс-ун-нахор" 1878 - ба Кобул омадани намояндахои дипломатии Русия бо сардории Столетов 1878 - ба Афгонистон зада даромадани артиши 35 хазорнафараи Англия 1879 - Ч,алолободро ишгол кардани артиши Англия бо сардории Броун * 20.11.1879 - дар Мазори Шариф вафот кардани амири Афгонистон Шералихон ва ба сари кудрат омаДани Яъкубхон 26.V. 1879 - баста шудани Созишномаи Гандумак 1879 - шуриши фидоиён ва аскарон дар Кобул. Аз Еазна, Кухистон ва махалхои дигар ба суйи Кобул харакат кардани дастахои аскарони ватандуст 217 1881 - кариб дар тамоми каламрави Афгонистон мукаррар гардидани хокимияти Абдурахмонхон Аз мамлакат пурра бароварда шудани артиши Англия 1887 - дар байни Русия ва Афгонистон баста шудани протоколи хотимавй дар бораи сархадхои байни онхо ------ САВОЛ ВА СУПОРИШ ---------------------------------------- 1. Шералихон дар Афгонистон кай ба сари кудрат омад? 2. Мохияти ислохоти Шералихонро шарх дихед. Ч , а н г и дуюми Англияю Афгонистон кай ва чй тавр огоз ёфт? 3. Соли 1878 ва аввали соли 1879 амалиётхои чангй чй тавр сурат гирифтанд? 4. Шералихон кучо шуд? 5. Яъкубхон ба чойи падари худ ба тахти амирй нишаста, кадом сиёсатро пеш мебурд? 6. Аюбхон чй тавр ва барои чй бар зидди англисхо мубориза мебурд? Кадом гала­ баи у барои мардуми Афгонистон мукаддас аст. 7. Муноси- батхои Англия ва Афгонистон дар давраи хукмронии Аб­ дурахмонхон чй тавр сурат гирифтанд? 8. Ч,анги дуюми Англия бар зидди Афгонистон чй тавр анчом ёфт? 9. Вазъи афкори чамъиятии Афгонистони ибтидои асри ХХ-ро маънидод кунед. "Ч,авонафгонхо" ва "пирафгонхо" кихо буданд ва мавкеи сиёсии онхо чй тавр буд? 10. Хотираи амири Афгонистон Абдурахмон- хонро шарх дихед. 11. Хуччати 2-юми мавзуъ дар бораи чй шаходат медихад? 12. Аз мавзуъ хулоса бароред. §24. ЭРОН Холати ниммустамликавии Эрон. Баъди чанги солхои 1856 - 1857 Эрон ба ниммустамлика табдил меёбад. То солхои 70- уми асри XIX Эрон аллакай ба Англияю Русия вобаста буд. Вобастагии Эрон баъди ба ширкатхои хоричй додани ичора (консессия) ва карордодхо дар бораи вомбарг (заём)-и хоричй боз хам зиёдтар мешавад. Солхои 1862-1874 англисхо оид ба дар Эрон сохтани хатхои телеграф, барои таъмини алокаи Лондон бо Хиндустон, бо ин давлат Созишнома ба имзо расо- ниданд. Истифода ва идораи онхо дар ихтиёри англисхо буд. Шохроххои чанубу гарбии Эрон низ аз тарафи мустамликадо- рони англис сохта ва назорат карда мешуданд. Дар шимоли мамлакат бошад, сохтмон ва истифодаи шохроххо дар ихтиё- ри Русия буданд. Англия ва Русия Эронро вазифадор карданд, ки дар каламрави худ ба сохтмони роххои охан рох надихад. Соли 1872 сохдбкори англис Ю. Рейтер аз шохй Эрон ба­ рои истифодаи хамаи захирахои ашёи саноатии мамлакат ба мухлати 70 сол идораи инхисорй гирифт. Норозигии халки Эрон ва дипломатияи Русия аз ин карордод чунон пурзур буд, ки шох мачбур шуд онро бекор кунад. Ба хар х V - ба амал омадани шуришхо дар чанубй Эрон - аз тарафи Ризои Кирмонй кушта шудани Носируддиншох - шохи Эрон , Л - чорй карда шудани Конститутсияи Эрон - дар байни Англия ва Русия дойр ба нуфуз дар Форс, Афгонистон ва Тибет баста шудани Созишнома - Табаддулоти давлатй дар Техрон аз тарафи бригадаи казакхо. Дар натича, аксарияти аъзои Мачлис ва анчуманхо ё хабе гардиданд ва ё парронда шуданд. Баста шудани рузно- махои демократй i 908- i >0 > - шуриш дар Табрез 1.1908 - дар Исфахон хокимиятро ба даст гирифтани чонибдорони Конститутсия V ]*>(№- сарнагун шудани Мухаммадалишох-шохи Эрон ва ба сари хокимият омадани писари у- Ахмадшох ' L 19 f 0 - ба хукумати Муставфй Алмамолик иваз карда шудани хукумати Сипахдор X 1.1Ь Г - даъват карда шудани Мачлиси дуюми Эрон > }.м 1911- ба истеъфо гусел кардани хукумати Муставфй Алмамолик ва бо сардории Сипахдор аз нав ташкил карда шудани хукумат V II. 191 - чидду чахди мусаллахонаи шохи собик Мухам­ мадалишох барои аз нав ба кудрати шохии Эрон сохиб шудан ва бенатича анчом ёфтани он - — САВОЛ В А СУПОРИШ ------------ — ---------------------- 1. И сбот кунед, ки дар нимаи дуюми асри XIX Эрон ба давлати ниммустамлика табдил ёфтааст. 2. Эрон ба кадом давлатхои империалистй тобеъ шуд? 3 .Давлатхои империа­ листа, пеш аз хама, Англия ва Русия ба Эрон чй хел 229 «ёрй» мерасонданд? 4.Кадом далелхо дар бораи болоравии хдракати миллии халки Эрон шаходат медиханд? 5. Сабабхои инкилоби Эронро муайян кунед. б.Хдракати чамъиятй дар Эрон чй максад дошт? 7. Дар бораи Конститутсия ва Мачлиси аввали Эрон накл кунед. 8. Инкилоби Эрон чй музаффариятхо овард? 9. Иловахо ба Конститутсияи Эрон чихоро дар назар доштанд? 10. Дар байни нерухои иртичой ва демократа мубориза чй тавр сурат гирифта буд? П.Дар бораи шуриши солхои 1908-1909-и Табрез накл кунед. 12. Мухаммадалишох чй тавр сарнагун карда шуд? 12.Мачлиси дуюми Эрон кай даъват карда шуд? 15. Конунхои интихоботии мачлисхои аввал ва дуюмро маънидод кунед. Оё онхо аз хамдигар фарк доштанд? 13.Ч,идду чахди собик шохи Эрон Мухаммадалишох барои аз нав ба точу тахт сохиб шудан чй тавр анчом ёфт? 14. Аз мавзуъ хул оса бароред. § 25. МАМЛАКАТХОИ ОСИЁИ МАРКАЗЙ: АМОРАТИ БУХОРО, ХОНИГАРИХОИ КУКАНД ВА ХЕВА Чй тавре ки ба шумо маълум гардид, дар асри XVIII дар Осиёи Марказй се давлатй мустакдл - Аморати Бухоро ва хонигарихои Куканду Хева ташкил ёфтанд. Аз нимаи дуюми асри XVIII то солхои 60 асри XIX барои ишголи мулкхои хамдигар дар байни онхо чангхои сершумор ба амал омаданд. Ин чангхо ба пуркувват шудани Бухоро, Куканд ва Хева халали чиддй расонданд. Аз тарафи дигар, чангхои байнихамдигарй давлатхои ин минтакаи Осиёро дар мукобили хамдигар нигох медоштанд. Дар шароите, ки давлатхои империалистй барои зиёд кардани мустамликахои худ мубориза мебурданд, Бухоро, Куканд ва Хева дар алохидагй ба онхо мукобилият нишон дода наметавонистанд. Барои ишголи Осиёи Марказй дар байни Англия ва Русия ракобат вучуд дошт. Хар кадоми онхо харакат мекарданд, ки ин минтакаи муносибро аз худ кунанд. Ба Русия бо рохи дипломатй муяссар шуд, ки Англияро розй кунонад, то аз бахри ишголи Осиёи Марказй барояд. Акнун Русия бе ракобати чиддй бо ягон давлатй империалистй давлатхои ин минтакаро ишгол менамояд. 230 Огози Осиёи Марказиро ишгол карданй Русия. Барои Русия нияти ишгол карданй Осиёи Марказй хануз дар авди Пётри 1 ба вучуд омада бошад хам, ин мархала танхо дар миёнахои асри XIX фаро расид. Соли 1847 артиши Русия аз Оренбург то ба сохилхои бахри Арал омада, дар ин чо бо номи Раим истехкоми харбие бунёд кард. Баъдтар ин истехком номи калъаи Аралро мегирад. Калъаи Арал ва истехкому калъахои дигари харбии Русия дар сархадхои Осиёи Марказй барои он сохта шуданд, ки харакати бемамониати корвонхои тичоратии Русияро ба дарунтари Осиёи Марказй таъмин намояд. Соли 1853 дастахои артиши Русия ба Осиёи Марказй аз тарафи Сибир хам харакат карда, ба Хдфтруд омада расиданд. Нерухои харбии русхо ба Осиёи Марказй аз ду самт ба рох баромаданд: аз Оренбург ва аз Омск. Дар назди онхо вазифаи аввалиндарача ишголи заминхои айлоки казок ва киргизнишин меистод. Русхо ин корро ичро намуда, ба хонигарии Куканд наздик шуданд. Соли 1853 артиши Русия дар зери рохбарии генерал- губернатори Оренбург В.А. Перовский калъаи Ок-Масчиди Кукандро ишгол кард. Он аввал номи истехкоми Перовский ва баъд Кизил Урдаро мегирад. Ишголи Ок-Масчид дар рохи харакати минбаъдаи артиши Русия ба Осиёи Марказй икдоми мухим гардид. Худи хамон сол рохи обии Русия ба Осиёи Марказй кушода шуд. Киштихои Русия дар бахри Арал ва дарёхои ба он резандаи Аму ва Сир шино мекардагй шуданд. Русхо бо максади забти ояндаи Осиёи Марказй дар кад-кади ин дарёхо нуктахои такягохи артиши худро бунёд менамуданд. Ч,анги Кр им мухлатхои ишголи Осиёи Марказиро муваккатан мавкуф гузошт. Баъди анчоми ин чанг хукумати Русия кушиш намуд, ки ба давлатхои ин чо бо рохи дипломатй cap дарорад. Ин буд, ки соли 1858 Русия бо сардории полковник Н.П.Игнатев ба аморати Бухоро ва хонигарии Хева намояндагони дипломатии худро фиристод. Музокироти онхо бо Хева бенатича баромаданд. Ин вакт Бухоро бо Куканд дар холати чанг буд. Бо нияти он, ки дар ин чанг Русия ба Аморати Бухоро ёрй мерасонад, хайати сафорати 231 Русияро дар Бухоро бо хушй пазируфтанд. Сарфи назар аз муваффакияти ночизи сафорати Н.П.Игнатев, империализми Русия ба хулоса омад, ки барои ба максадхои иктисодй ва сиёсй расидан, х д т м а н ба Осиёи Марказй лашкар кашидан лозим аст. Ч,анги Крим нишон дод, ки Русия мамлакати заиф аст ва барои саноати вай манбахои бойи ашёи хоми Осиёи Марказй зарур мебошанд. Баъди ислохоти крепостнойии соли 1861, ки он Русияро ба рохи сармоядорй ворид сохт, ин зарурат боз хам бараълотар аён гардид. Сабаби дигар дар шароите, ки дар ИМА чанги мулкй (1861-1865) идома дошт, Русия аз ин давлат нахи пахта харида наметавонист, чунки истехсоли он дар ИМА кам шуд. Аз ин ру, ба бозорхои аврупой воридшавии пахтай Амрико муваккатан катъ гардид. Ин холат Русияро мачбур сохт, ки истилои Осиёи Марказиро тезонад. Хучуми артиши Русия ба Осиёи Марказй. Бо сабабхои дар боло нишон додашуда, соли 1864 хучуми густурдаи артиши Русия ба давлатхои Осиёи Марказй огоз ёфт. Мохи сентябри соли 1864 Чимкент ба госибон таслим шуд. Баъди ин артиши истилогарони Русия ба суйи Тошкент рахсипор шуд. Дар охирхои мохи апрели соли 1865 мухофизони калъаи Ниёзбек аз русхо шикает хурданд. 15 июни соли 1865 артиши Русия яке аз шахрхои калонтарини Осиёи Марказй-Тошкентро хам ба даст даровард. Ин шахр тирамохи соли 1868 ба хайати Русия дохил карда шуд. Дар миёнахои соли 1865 амири Бухоро-Музаффар ба водии Фаргона лашкар кашид. Лашкари 1^уканд алайхи дастахои артиши аморати Бухоро ба таври бояду шояд муковимат карда натавонист. Бо хамин сабаб, амир Музаффар Кукандро бо осонй забт карда, хокими собики он Худоёрхони барои золимиаш аз тарафи шуришгарон аз хокимият дур кардашударо дубора ба тахти хонии ин давлат шинонд. Амир Музаффар аз муваффакияти худ илхом гирифта, сафиронашро ба Тошкент мефиристонад, то ки ба намояндагони Русия расонанд, ки ин шахрро фавран монда раванд. Лекин талаби амир бечавоб мемонад. Нерухои харбии русхо дар Осиёи Марказй хамоно истилогарии худро идома медоданд. Губернатори харбии Туркистон М.Г.Черняев моххои январу феврали соли 1866 чандин маротиба ба хучум гузашта, калъаи Ч,иззахро фатх кардани шуд, вале аз ухдаи ин кор набаромад. Аз ин ру, ба чойи М.Г.Черняев губернатори харбии Туркистон Д.И. Романовский таъин мегардад. 8 майи соли 1866 губернатори нави харбии Туркистон дар мухорибаи Эрчар ба сипохиёни амир шикает медихад. Баъди ин Д.И.Романовский муваккатан аз ишголи аморати Бухоро даст кашида, ба тарафи Хучанд харакат кард ва 24 майи соли 1866 ин шахр, 2 октябри хамон сол калъаи Нов ва аз паси он истехкоми Уротеппаро низ ишгол мекунад. Д.И.Романовский танхо баъди ин музаффариятхо нерухои харбии худро ба суйи Бухоро равон кард. Амир Музаффар бошад, ба чанги зидди Русия кодир набуд. 18 октябри соли 1866 артиши Русия Ч,иззахро ишгол намуда, мавкеи худро дар хоки Бухоро мустахкам карда, ба хучуми зидди Самарканд омодагй мегирифт. Хукумати Русия барои музофотхои истилокардаи Осиёи Марказй системаи идоракунии мустамликавии худро ташкил кард. Соли 1867 он генерал-губернатории Туркистонро таъсис намуд. Генерал-губернатори аввалини ин мустамликаи Русия К.П.Кауфман таъин гардид. Аввалхои соли 1868 Худоёрхон ба карордод дар бораи ба империяи Русия тобеъ будани хонигарии Куканд имзо гузошт. Худи хамон сол артиши русхо, тахти рохбарии К.П.Кауфман, дуюмбора ба тарафи Бухоро рахсипор шуданд. Аскарони К.П.Кауфман баъди ишголи Ч,иззах. 2 майи соли 1868 шахри Самаркандро низ ишгол карданд. Акнун навбат ба Бухоро расид. Дар сари рохи он Каттакургон меистод. Амир Музаффар тамоми нерухои харбии худро дар ин чо ба мукобили артиши Русия гузошт, вале он дар наздикии Зирабулок шикает хурд. Баъди ин шикасти шармандавор, амир Музаффар аввал хост, ки аз амирй даст кашад, вале баъдтар аз ин андешаи худ даст кашида, ба назди генерал К.П.Кауфман элчй (сафир, намоянда) фиристод. Худаш бошад, ба Бухоро рафта. ба чавоби К.П.Кауфман интизор шуд. Генерал-губернатори Туркистон К.П.Кауфман пешниходи амир Музаффарро оиди сулх, кабул кард. Мувофики Созишномаи сулхи Зирабулок аз 23 июни соли 1868 кисми каламрави Бухорои аз тарафи аскарони Русия ишголкарда ба Русия гузашт. Бухоро хукуки бо давлатхои хоричй мустакилона муносибат карданро аз даст дод. Хдмин тарик, амири Бухоро ба вассали халкабаргуши империяи Русия табдил ёфт. Агента кулли сиёсии Русия аз Когон истода, ба фаъолияти амири Бухоро назорат мекард. Забткорихои Русия дар Осиёи Марказй дар солхои 70. Англия аз бомуваффакият истило карда шудани Осиёи Марказй аз тарафи Русия ба ташвиш афтода, соли 1869 рочеъ ба таъсиси давлати «мобайнй»-и бетарафи байни минтакахои зери тасарруфи Англия ва Русия масъала ба миён гузошт. Мувофики накшаи англисхо мебоист Афгонистон чунин давлат мешуд. Дар ин накша ба Афгонистон хамрох карда шудани Бадахшон низ дар назар дошта шуда буд. Дарёи Аму бояд сархади каламрави зери нуфузи Англия ва Русия мукаррар карда мешуд. Максади асосии Англия он буд, ки Афгонистонро ба зери тасарруфи худ дарорад. Дар аввали соли 1873 рохбарони Англия ва Русия ба чунин мувофикаи пинхоние омаданд, ки Русия бар хонигарии Хева пуштибон будани худро эълон мекунад ва пуштибонии Англия бошад, бар Афгонистон мукаррар карда мешавад. Баъди кабули ин карордод, К.П.Кауфман ба Хева лашкар кашид. Охири мохи майи соли 1873 артиши русии Туркистон ва Оренбург ба шахри Хева хучум кард. Хони Хева Мухаммадрахими II аз ин хучуми русхо бохабар шуда, кароргохи худро тарк карда, ба айлокн Хазовоти туркманй рафт. Ба чойи Мухаммадрахими II мукобилонаш бародари у Аточонтураро ба тахти хонигарии Хева мешинонанд. Вале К.П.Кауфман хони навро эътироф накарда, ба назди хони собик Мухаммадрахими 11 косид фиристода, талаб мекунад, ки ба кароргохаш баргашта, ичрои вазифаи худро давом дихад. Мухаммадрахими 11 ба Хева баргашт ва 12 августа соли 1873 ба карордоди байни Русия ва Хева, ки онро худи русхо тахдя карда буданд ва аз 18 модда иборат буд, имзо гузошт. Дар моддаи аввали он навишта шуда буд, ки хони Хева ба Русия итоат 234 мекунад ва бе ичозати хукумати Русия бо ягон давлатй хамчавор муохдда намебандад ва ё чанг эълон намекунад. Русия заминх,ои сохили роста дарёи Амуро аз Хева кашида гирифта, як кисми онро ба ивази дар давраи чанги зидди Хева ба артиши рус кумак расонидани амир ба аморати Бухоро медихад. Соли 1876 дар хонигарии Куканд барои хукумати мустамликавии генерал-губернатории Туркиетон вазъи ташвишомез ба амал омад. Мардуми он ба муборизаи озодихохона бархоста буд. Хукумати подшохии Русия аз ин бахона истифода бурда, 19 феврали хамон сол хонигарии Кукандро бархам зада, онро бо номи вилояти Фаргона ба хайати губернияи Туркиетон хамрох кард. Заминхои туркманнишинро ишгол кардани Русия. Дар нимаи дуюми солхои 70 ва аввали солхои 80-ум артиши Русия амалиёти харбии худро дар кисмати чанубу гарбии Осиёи Марказй, сарзамини туркманхо мегузаронд. Мохи марта соли 1876 хукумати Русия «Низомномаи муваккатаи идораи харбии кишвари Закаспиюьро тасдик намуда, мувофики он дар сарзамини туркманхо шуъбаи Закаспийро таъсис дод, ки марказаш Красноводск буд. Шуъбаи мазкур ба зери идораи волии Кдфкоз дода шуд. Хукумати Русия карор дод, ки ба махаллаи Ахалтегин сарбозон равон кунад. Он аввали соли 1977 К^изиларватро ишгол кард. Сардори шуъбаи Закаспий Н. Ломакин бо сабаби дурии кароргохи асосй - шахри Красноводск амр кард, ки аскархо ва кормандони маъмурияти шуъба онро тарк кунанд. Тирамохи соли 1878 генерал Н. Ломакин дар Атрек истехкоми Чатро бунёд карда, мохи августа соли 1879 бори дуюм Кизиларватро ишгол менамояд. У дар карибихои Куктеппа ба муковимати шадиди ватанпарварони туркман дучор мегардад. Дар мухорибахои 28-29 августа соли 1879 баамаломада шикает хурда, мачбур мешавад, ки ба чойи бехатар акибнишинй кунад. Баъди ин шикасти Н.Ломакин, русхо дар Петербургу Тифлис ба ташвиш афтода, уро бо генерал М.Д.Скобелев иваз намуданд. Ин генерал хануз дар чанги солхои 1977-1878 бар зидди Туркия ном бароварда буд. У барои забти Куктеппа омодагии чиддй гирифта, пас аз чангхои серуза 12 январи соли 1881 калъаи Данглитеппа ва 235 баъди он Куктеппаро ба даст медарорад. 18 январи соли 1881 аскарони Русия Ашкободро хам таслим кунонданд. Мохи майи хамон сол шуъбаи харбии Закаспий ба вилояти Закаспий дода мешавад. Солхои 1881-1885 аскарони Русия тамоми заминхои туркманхоро ишгол намуданд, харчанд Британияи Кабир барои махалхои бахсноки он сарбозони Афгонистонро ба муборизаи зидди Русия машк медод. Мохи марти соли 1885 дастахои харбии Русия дар зери рохбарии сардори Закаспий А.В.Комаров артиши Афгонистонро аз минтакаи панчдехи туркманнишини Пандин фишор дода бароварданд. Х,алли «Масъалаи Помир». Кухистони Помир ба ду кисмати асосй чудо мешуд, ки яке Помири Еарбй (мулкхои точикнишини Вахон, Горон, Шугнон ва Рушон) ва дигаре Помири Шаркй (дар он чо кавмхои кучманчии киргизхо сукунат доштанд) буд. Масъалаи охирини барои Русия ва Англия бахснок хамин минтакаи Осиёи Марказй буд. Хангоми забти заминхои туркманхо, Русия Помирро сарфи назар накарда, «аз худ» кардани онро танхо ба вакти дигар мавкуф гузошта буд. Дар «Масъалаи Помир» Афгонистон ва Чин хам даъвогар буданд. Баъд аз чанги солхои 1878-1880-и зидди Афгонистон Англия пуштибони ин давлат эълон гардид. Бо хамин сабаб, сиёсати хоричии Афгонистон ба манфиатхои Англия мувофик кунонда мешуд. Бо тавсияи хукумати Британияи Кабир амири Афгонистон ба Помири Гарбй лашкар кашида. Вахон, Горон. Шугнон ва Рушонро ишгол намуд. Ракобати Русия, Афгонистон ва Англия барои Помир кариб дах сол - аз соли 1883 то соли 1893 идома ёфт. Соли 1891 Англия вилояти кухистонии Комчутро, ки ба мулкхои Хунза ва Нахор тааллук дошт. ишгол менамояд. Аз чунин сурат гирифтани рафти вокеа Русия саросема шуда, дар Помир ба амалиёти фаъолона шуруъ кард. Мохи июн дастаи 120-нафараи казакхо ва аскарони рус бо сардории полковник М.Ионов ба Помир меравад. Генерал-губернатори Туркистон А.В.Бревский тавассути мулозимони худ ба мардуми махаллй ва даъвогарони Англияю Афгонистон расонд, ки Помир аз Русия аст. Сафари М. Ионов «Масъалаи Помир»-ро рузмарра --------------------------------- _ _ = 236 кард. Мохи апрели соли 1892 арбобони давлатии Русия ба машварати махсуси ба ин масъала бахшидашуда чамъ омада, карор кабул карданд, ки ба Помир аскар фиристода, хокимият ва сохибияти Русияро дар ин минтакаи Осиёи Марказй мустахкам кунанд. Мохи июни соли 1892 М. Ионов боз ба хамон рохи ба у шинос ва ин дафъа бо дастаи аскарони зиёдтар ба Помир рахсипор шуд. Ба ин чо расида, вай дар сохили дарёи Оксу постгохи Помирро сохта, дар махаллаи Шочон 250 нафар аскарро барои зимистонгузаронй мустакар мекунонад. Дере нагузашта «Масъалаи Помир» ба мачрои корхои дипломатии Русия ва Англия ворид мешавад ва окибат англисхо Помирро ба Русия вогузор мекунанд. Гап дар сари он аст, ки солхои 1869-1873 дар бораи минтакаи зери манофеи Русия будани Помир карордодхои русию англией ба имзо расонида шуда буданд. Барои халли нихоии «Масъалаи Помир» соли 1893 котиби идораи мустамликавии Англия дар Хиндустон оид ба корхои хоричй Мортимер Дюранд бо ташрифи махсус ба Кобул меояд ва ба Абдурахмон пешниход менамояд, ки у аз даъвои Шугнон, Еорон, Вахон ва Рушон гузарад. Мувофики Созишномаи нави соли 1893-и байни Англия. Русия ва Афгонистон, кисми шаркии Вахону Еорон ба Афгонистон гузашт, заминхои дар тарафи чапи дарёи Аму вокеъбудаи Дарвози Бухоро низ ба Афгонистон дода шуданд. Афгонистон лашкари худро аз Вахон, Борон, Шугнон, Рушон ва Чин бошад, аз Помири Шарк бароварданд. Созишномаи мазкур 27 феврали (11 марти) соли 1894 ба расмият даромад. Бахори соли 1895 сархадхои байни Русияю Афгонистон аз тарафи комиссияи муштараки англисию руей катьиян муайян карда шуданд. Хдмин тарик, Помири Шаркй ва Помири Барби ба хайати генерал- губернатории Туркистон дохил мегарданд. Сиёсати мустамликадории Русия дар Осиёи Марказй. Сиёсати мустамликадории Русия дар Осиёи Марказй ду мархаларо дар бар мегирад. Мархалаи аввал аз ибтидои истилои Осиёи Марказй то анчоми он, яъне аз солхои 50-ум то солхои 90-уми асри XIX ва мархалаи дуюм аз солхои 90-уми асри XIX то соли 1917 (минбаъд Осиёи Марказй дар хайати давлати дигар буд, ки 237 ' он ИЧД1С ном дошт). Дар мархалаи аввал сармояи Русия хануз дар ин чо фаъолона амал намекард. Фаъолияти иктисодии индавраинаи Русия, асосан, бо амалиёти тичоратй махдуд шуда буд. Дар мархалаи дуюм дар Осиёи Марказй дахолати фаъолонаи сармояи Русия сурат мегирад. Дар солхои 70-ум ва 80-уми асри XIX дар Осиёи Марказй ба чойи навъхои махаллии пахта, парвариши навъхои нисбатан сермахсулу киматбахои он огоз меёбад. Осиёи Марказй барои саноатй Русия ва пеш аз хама, барои саноатй бофандагии он ба манбаи ашёи хом ва бозори фуруши молхои саноатй табдил меёбад. Молхои косибони махаллй дигар бо молхои саноатии аз Русия воридшуда ракобат карда наметавонистанд. Русия бе рохи охан наметавонист, ки ахамияти Осиёи Марказиро барои иктисодиёти худ баланд бардорад. Барои хамин, солхои 70-ум сохтмони рохи охани ин чоро бо Русия мепайвастагй ба миён омад. Соли 1885 аз сохили бахри Каспий-Красноводск то Апщобод, соли 1888 то ба Самарканд ва соли 1898 то Тошкент рохи охан сохта ба истифода дода шуд. Вале таъмини эхтиёчоти Русия дар Осиёи Марказй танхо бо сохта шудани рохи охан ичро намегардид. Ин рохи охани ба истифода додашуда Осиёи Марказиро бо нохияхои марказии Русия намепайваст. Ба воситаи ин рохи охан чандин маротиба фаровардану бор кардани мусофирону бор нокулай буд. Аз ин ру, дар ибтидои асри XX сохтмони рохи нави охан cap шуд, ки он бояд Осиёи Марказиро аз Тошкент бо Оренбург мепайваст. Ин рохи охани Каспий ба хати рохи охани Оренбург пайваста шуд. Сохтмони ин рохи охан имконият дод, ки дар байни Русия ва Осиёи Марказй мубодилаи мол бештар аз 10 маротиба афзояд. Аз солхои 70-ум cap карда, хукумати Русия ба хотири ба вучуд овардани такягохи ичтимой, дар чойхои гуногуни Осиёи Марказй ба микёси васеъ мухочирони русро сокин кунонд. Дар кишвари Туркистон таъсис намуд ани системаи маъмурии «Идораи харбии халкй» ба максади мустамликадорони хукумати подшохии Русия хизмат мекард. Кишвари Туркистон ба панч вилоят таксим карда шуда буд: = ----------------------=̂ = = 238 Сирдарё, Фаргона, Самарканд, Х,афтруд (Семиречье) ва Закаспий. Хдр як вилояти номбурдаро, ба истиснои Закаспий, ки дар он чо сардори вилоят хукм меронд, губернатори харбй идора мекард. Вилоятхо ба уездхо, уездхо ба волостхо ва волоетхо ба приставхо такеим карда шуда буданд. Баъди ба Русия хамрох карда шудани Осиёи Марказй берахмона горат кардани бойигарии миллии халкхои ин чо огоз ёфт. Барои ин кор мустамликадорон корхонахои зиёде сохтанд. Конхои ангишти Сулукта, К^зилкиик, Шуроб, Андичон, конхои нафти Санто ва Чимиён дар водии Фаргона ва кони нафти чазираи Чалакони аз кабили хамин корхонахоянд. Хукумати Русия ба парвариши пахта ва коркарди аввалияи он диккати махсус медод. Бехуда нест, ки дар Туркиетон дар аввалхои асри XX 230 корхонаи пахтатозакунй кор мекард, ки бисёрии онхо дар водии Фаргона буданд. Дар иктисодиёти Осиёи Марказй заводхои чармгарй ва маъданкоркунй хам макоми махсус доштанд. Онхо асосан, аз ширкати немисии «Дюршмидт» буданд. Дар аксарияти шахрхои Осиёи Марказй шуъбахои бонкхои Русия куш ода мешаванд, аз он чумла дар Тошкент, Самарканд, Андичон, Куканд, Бухорои Нав (Когон) ва шахрхои дигар. «Бонки русии тичорати хоричй» ба савдои пусти карокулй маблаггузорй мекард. «Бонки Русу Азов» сохтмони рохи охани Бухороро бо пул таъмин менамуд. «Бонки Азову Дон», ки аз сохибони саноати бофандагии Петербург буд, тамоми харид ва коркарди аввалияи пахтаро ба даст даровард. «Бонки хисобию карздихии Москва» низ дар ин мустамликаи дурдасти Русия фаъолият мекард. Кам хам бошад, ба иктисодиёти Осиёи Марказй сармояи Англия, Амрико, Олмон ва Белгия низ ворид мешавад. Сиёсати мустамликадории Русия дар кишвари Туркиетон ахволи халки мухаллиро руз то руз вазнин мекард. Мардуми ин чо норозигии худро тавассути шуришхо изхор мекарданд. Калонтарини онхо солхои 1885-1886 дар Яхсу, соли 1885 бо сардории Восеъ дар Балчувон ва Кулоб, соли 1887 дар Ромит ва даххо шуришхои дигар буданд. Шуришхои халкиро маъмурияти махаллй ва мустамликавии Русия берахмона пахш мекарданд. Дар баъзе шуришхои мардуми махаллй рухияи истиклолиятхохй низ мушохдца карда мешуд. Хамин тарик, хонигарихои Куканд ва Хева ба мустамликаи империяи Русия табдил дода шуданд. Харчанд Аморати Бухоро расман ба хайати империяи Русия надаромада бошад хам, пурра тобеи он буд. х у ч ч а т х о 1.СИЁСАТИ МУСТАМЛИКАДОРИИ РУСИЯ ДАР ОСИЁИ МИЁНА Баъди ба Русия хамрох шудани Осиёи Миёна, дар ин нохия муносибатхои сармоядорй ру ба инкишоф нихода бошанд хам. на танхо боиси тавлиди саноати вазнин нагардиданд, балки хатто саноати бофандагй барин сохахои нави саноат ба вучуд наомаданд. Иттиходи сохибкории саноати бофандагии Русияи подшохй бо тамоми чидду чахд намемонад, ки дар нохияхои пахтакор саноати бофандагй пайдо шавад. Баъзе кушишхои кушодани муассисахои бофандагй. ки аз тарафи баъзе сохибкорони махаллй карда шуд. дучори мукобилияти сахти сохибони корхонахои бофандагии Петербург, Иваново- Вознесенск ва г. гардиданд. Дар дигар сохдхои саноат хам ахвол чунин буд. Пас аз ба Русия хамрох шудани Осиёи Миёна саноатдорони рус дар ин чо ба ташкили плантасиятхои пахта cap карданд. Ба мисли плантатсияи «Хутори Андреев», ки дар Фаргона ташкил карда шуда буд. Дар вилоятхои Тошкент ва Самарканд низ плантатсияхо ба вучуд омаданд... Осиёи Миёна барои саноати Русия ва кдбл аз хама барои саноати бофандагии он манбаи моли хом ва бозори фуруш гардид. Косибон ва хунармандони майдаи махаллй ба молхои саноатие, ки аз Русия кашонда мешуданд, ракобат карда натавониста, шикает мехурданд... 2.ДАР ОСИЁИ МИЁНА ВУСЪАТ ЁФТАНИ х а р а к а т и ПАНТУРКИ Робитаи миллатчиёни буржуазии Туркистону Туркия хануз дар охири асри XIX cap шуда буд (дар ин кор миллатчиёни тотор хам сахм гузоштаанд), яъне дар хамон даврае cap шуда буд, ки панисломия ва пантуркия идеологияи расмии империяи Усмониён гардид ва ин робитахо пас аз инкилоби соли 1908- уми чавонтуркон нихоят вусъат ёфт. Пешвои чавонтуркон Анварпошшо, Талъатпошшо, Ч,амол ва дигарон акдцахои пантуркиро бо чидду чахд таргибу ташвик менамуданд, тамоми халвдои «мусулмон», аз он чумла халкхои Поволжя, Кафкоз, Закавказия, Осиёи Миёнаро даъват менамуданд, ки дар як давлати «усмонй» муттахид шаванд. Ходими намоёни пантуркия Зиё Гукалп нияту макоми асосии онхоро ба як шакли муайян оварда гуфта буд, ки «ватани туркон - на Туркияю Туркистон, балки кишвари абадзиндаву бекарони Турон 240 аст». Пешвои аслии чавонтуркон Анварпошшо хдм бо нияти таъсиси «Турони Кабир» ахдмияти калон медод. Вале кор факдт бо ният анчом намеёфт. Аз Туркия ба Осиёи Миёна чосусони пантуркй меомаданд, кору бори пайравони худро тафтиш мекарданд, роху равиши кору амалиёти минбаъдаро нишон медоданд, бо адабиёти лозима таъмин менамуданд. Харчанд хукумати подшохй ба интишори шиорхои пантуркия дар Туркистон бо хавф менигарист ва чосусони онро сахт ба назорат мегирифт, ба хдр хол, бисёр чосусон аз доираи назорат берун мемонданд. «Яке аз сарварони намоён ва рохбарони гоявии чадидони Осиёи Миёна Мунавварк,орй Абдурашидовро сардори чавонтуркони чосусони партияи «Иттиход ва таракдй» дар Тошкент гуфтан мумкин аст. Мунавваркорй мудири яке аз мактабхои чадид буд, ки дар нашрияхои панисломй фаъолона ипгтирок мекард, журналу китобхои туркиро тарчума менамуду пулашро ба Истамбул, ба фоидаи «Чдмъияти имдоди миллат ба флоти Усмонй» мефиристод. Дар хавлии Мунавваркорй мунтазам мачлисхои пушидаи чадидон, ки зохиран ба зиёфат мемонд, баргузор мешуд ва дар ин чамъомадхо оид ба усулхои таблиготи пантуркй мубодилаи тачриба мекарданд, нозирони аз Туркия омада дастурхо медоданд. Худи Мунавварцорй борхо ба Фаргонаву дигар вилоятхои Туркистон рафта, кору бори чадидонро тафтиш карда меомад. Фаъолияти Мунавваркорй чунон вусъат гирифт, ки Шуъбаи химояи нохиявии Туркистон уро ба зери назорати худ карор дод...» Гафуров E.F. Охирх,ои асри миёна в а давраи нав. К. 2., Душанбе: Ирфон, 1985, Сах;.- 257-259. САНАХОИ МУХИМ 1847 1853 1864 1867 1868 23.VI.1868 12.VTTX.187 - то ба Арал омада расидани империяи Русия - то ба Хдфтруд омада расидани сарбозони империяи Русия. Ба хонигарии Куканд наздик шудани онхо. Ишгол кардани Ок-Масчид - огози хучуми густурдаи истилогаронаи Русия ба Осиёи Марказй - таъсиси генерал-губернатории Туркистон - ба Русия тобеъ шудани хонигарии Куканд - дар байни Русия ва аморати Бухоро баста шудани Созишномаи сулхи Зирабулок, ки дар натичаи он аморати Бухоро ба Русия тобеъ шуд - дар байни Русия ва Хева ба имзо расидани карордод дар бораи тобеияти хонигарии Хева ба империяи Русия 241 - аз тарафи Русия бархам дода шудани хонигарии Куканд - то Тошкент сохта ба итмом расонидани рохи охани Каспий - бо рохи охани Каспий пайваст шудани рохи охани Оренбург - ба Помир омадани дастаи аскарони 120-нафараи Русия бо сардории полковник М.Ионов - мувофики Созишномаи байни Англия, Афгонистон в а . Русия ба Афгонистон гузаштани кисмати шаркди Вахон ва тарафи чапи дарёи Аму бо номи «Дарвозаи Бухоро» - Дар Осиёи Марказй мукаррар карда шудани сархадхои байни Русия ва Афгонистон САВОЛ ВА СУПОРИШ 1. То огози ба Осиёи Марказй cap даровардани Русия, дар ин чо кадом давлатхои сохибистикдол вучуд доштанд? 2.0гози ба Осиёи Марказй cap даровардани империям Русия кай сурат гирифт? З.Чаро солхои 50-уми асри XIX истилои Осиёи Марказй аз тарафи Русия кать гардид? 4. Оё чанги Крими солхои 1853-1856 ба истилогарихои Русия дар Осиёи Марказй хал ал нарасонд? 5. Кай ва ба кучои Осиёи Марказй хучумхои нахустини артиши Русия сурат гирифтанд? 6. Кай ва чй тавр хучуми гусгурдаи артиши Русия ба Осиёи Марказй аз нав огоз ёфт? 7. Дар бораи рафти истилогарихои артиши Русия дар Осиёи Марказй дар солхои 1864- 1867 накл кунед? 8. Кай генерал-губернатории Туркиетон ташкил ёфт? 9. Хонигарии Кукднд кай бархам дода шуд? 10. Аморати Бухоро аз артиши Русия кай ва дар кучо шикает хурд? Созишномаи Зирабулокро дар байни аморати Бухоро ва империяи Русия маънидод кунед. 11. Хева кай ва чй тавр ба Русия тобеъ шуд? 12. Артиши Русия сарзамини туркманнишинро кай ва чй тавр ишгол кард? 13. Барои ишголи Помир дар байни кадом давлатхо ракобат вучуд дошт? 14. Барои Хева, Афгонистон ва Помир дар байни Англия ва Русия чй карордод кабул карда шуда буд? 15. Забткунии Осиёи Марказиро Русия кай ба анчом расонид? 16. Кай дар байни Русия ва Афгонистон сархадхо муайян карда шуданд? 17. Хуччатхоро хонда, маънидод кунед. 18. Аз мавзуъ хулоса бароред. § 26. ИМПЕРИЯИ ТУРКИЯ Ба ниммустамлика табдил ёфтани империяи Усмониён. Ба давраи империализм сабзида расидани чах,они сармоядорй рафти ба ниммустамлика табдил ёфтани империяи Усмониёнро тезонид. Барои тезу тундшавии муборизаи мамлакатхои абаркудрат барои дар Шарки Наздик ба таври инщсорй аз худ карданй манбахои зиёдшавии сармоя низ ба ин сабаб шуд. Баъди Ч,анги Крим (солхои 1853-1856) аз ахволи вазнини иктисодии Туркия истифода бурда, бонкдорони Аврупо тавонистанд, ки ин мамлакатро ба доми тобеияти молиявии худ дароранд. Далелхои фаровоне дар ин бора шаходат медиханд. Соли 1854 аз 3.3 млн лираи туркия, ки бонки Англия ваъда карда буд, хазинаи Усмониён танхо 2.5 млн лира гирифт. То соли 1875 чамъи маблаги вомбарги хоричии Туркия то ба 242 млн лира расид, вале Истамбул танхо 175 миллиони онро истифода бурда тавонисту халос. Маблаги бокимонда дар хазинаи карздихандагон монд. Карзи хоричии Усмониён чунон зиёд буд, ки барои пардохти он кариб нисфи хамаи маблаги харсолаи харочоти давлатй сарф карда мешуд. Соли 1879 вазъияти молиявии Туркия боз хам вазнинтар шуд. Ин дафъа хукумат шикасти пурраи молиявии империяи Усмониёнро эълон кард ва аз давлатхои хоричй мадад пурсид. Соли 1881 дар байни хукумати Туркия ва карздихандагон аз хисоби намояндагони бонкхои калонтарини Аврупо «Идораи карзхои Оттоман» ташкил дода шуд, ки он аз болои манбаъхои мухимтарини даромади давлатии Туркия назорат чорй намуд. Барои ба хазина интикол ёфтани маблаг хукумати Туркия мачбур шуд, ки боз ба вомбарг ру оварад. Солхои 1890-1914 маблаги аз ин хисоб чамъомада ба 166 млн лираи туркй расид, ки кисми зиёди он барои пардохти карзи хоричй ва фоизи он сарф мешуд. Охиста-охиста сармояи хоричй ба молияи мамлакат назорати пурра мукаррар кард. Баъди кушода шудани бонки Оттоман (соли 1856) шуъбахои махаллии бонки фаронсавии карздихии Лион, бонкхои Немисй ва Вена, бонки Салоникаи Фаронсаю Австрия ва Венгрия кушода шуданд. Дар огози асри XX дар Туркия 15 шуъбаи бонкхои аврупой фаъолият мекарданд. Туркия бошад, танхо соли 1888 як бонки миллии кишоварзй кушоду халос. 243 Вобастагии молиявии империяи Усмониёнро мамлакатхои империалистй барои гирифтани ичорахои фоиданок истифода мебурданд. Таваччухи онхоро махсусан сохтмони роххои охан ба худ чалб менамуд. Хукуки сохтани роххои охани Туркияро Англия хануз дар солхои 50-ум ба даст дароварда буд. Вале муборизаи асосй барои ичорахои рохи охан дар дахсолахои охири асри X IX шиддат гирифт, хамон вакте ки маблаггузории фаъолонаи Олмон ба хочагии халки Туркия сурат гирифт. Ш иркатхои Олмон аввал барои сохтмони рохи охани Анатолия - аз бандари Измир то Анкараро ичора гирифтанд. Сохтмони ин рох соли 1892 анчом ёфт. Соли 1898 хукумати султон сохтмони китъаи аввали рохи охани Багдодро ба бонки Олмон супурд. Сохтмони роххои Туркия бо суръат пеш мерафт. Аз соли 1855 то соли 1908 дарозии онхо ба 4 хазор км расид. Дар баробари роххои охан наклиёти бахрй ва бандархои калонтарин низ ба зери назорати инхисории давлатхои Аврупо дохил шуданд. Онхо барои истехсоли ангиштсанг, канданихои дигари фоиданок, истифодаи корхонахои коммуналии Истамбул ва Анкара, сохтмони хати телеграф ва намудхои дигари алокаро ичора гирифтанд. Хамин тарик, империяи Усмониён ба ниммустамлика табдил ёфт. Ба рохи сармоядорй дохил шудани Туркия. Ба Туркия воридшавии сармояи хоричй маънои онро дошт, ки ин давлат ба хочагии чахонии сармоядорй кашида мешавад. Дар дахсолахои охири асри X IX сохтмони фабрикаю заводхо, шахтахо, депохо, устохонахои рохи охан ва иншооти бандархо огоз ёфтанд. М аблаггузорй ба саноатй миллй дар хамон сохахое сурат мегирифт, ки бо саноатй давлатхои Аврупо ракобат намекарданд ё ки ба коркарди аввалияи зироатхои содиротй, аз он чумла, коркарди пахта, тамоку, мавиз ва амсоли ин машгул буданд. Аз 1587 корхонахое, ки дар Туркия соли 1900 ба хисоб гирифта шуда буданд, аксарияташ он устохонахои хурди - 244 косибй буданд. Танхо наздики 200-тои онхоро ба катори фабрика ва заводхо гузоштан мумкин буд. Дар баробари саноати хурокворй, истехсолоти бофандагй, собунпазй. абрешимбофй ва колинбофй то як дарача пеш рафт. Ин вакт саноати Туркия, асосан, дар дасти ширкатхои Аврупо буд. Онхо ашёи хоми ин сахахоро бештар ба хорича мебароварданд. Ба шарофати роххои охан ва ба махсулоти кишоварзй зиёд шудани талабот барои бозор, кор кардани зироатпарварй меафзояд ва махсусан барои бозорхои чахонй. Охиста-охиста кишоварзии Туркия ба рохи сармоядорй ворид мешуд. Хочагихои кишоварзие, ки мехнати кирояро истифода мебурданд, сол то сол зиёд мешуданд. Сохибкорони дехотй барои зиёд шудани рента аз тамоми воситахои зарурй истифода мебурданд. Дар Анатолия мулкхои заминдороне пайдо шуданд, ки музаффариятхои илми агрономй ва мошинхои кишоварзиро хам ба кор мебурданд. Болоравии тичорат ва пайдошавии саноати фабрикаю заводй ба табакахо таксимшавии ахолиро тезонид. Ин раванд ба ташаккули табакаи нав - буржуазия сабаб шуд. Сарфи назар аз ин, муносибатхои сармоядорй дар Туркия суст сурат мегирифтанд. Акибмонии дехот ба тараккиёти умумии чомеа таъсири манфй мерасонд. Махдудияти бозори дохилй, аз як тараф ва зуроварии сармояи хоричй, аз тарафи дигар, ба ташкнли саноати миллй халал мерасонданд. Тачхизоти техникии корхонахои мавчуда хеле пастсифат буданд. Мувофики ба руйхатгирии саноатии соли 1915 дар мамлакат 264 корхонаи дорой харакатдщандахои механикй кор мекарданд. Яъне он вакт ба корхонахои саноатии Туркия хануз мошинхо рох наёфта буданд. Буржуазияи дар султонии Туркия ташаккулёфта, асосан, тичоратй буд. К^исми нисбатан обрумандтарини он ба корхои воридоту содироти мол машгул буд. Дар охирхои асри X IX - аввали асри XX табакаи зиёиёни Туркия афзуд. Шумораи табибон, хукукшиносон, хизматчиёни ширкатхои гуногун, 245 нависандагон, хабарнигорон, амалдорон ва афсарон зиёд шуд. Зиёиёни индавраинаи Туркия аз ашрофони миёнаи асри X lX -и ин давлат бо он фарк мекарданд, ки одамони касбу кори гуногун буданд. Бисёрии афсарон, амалдорон ва ашхоси касбу кори озоди ин давра аз мухдти ашрофй ва ё оилахои майдабуржуазй баромада, дар муассисахои навташкили харбй ва таълимгоххои махсус маълумот гирифта буданд. Биноан, дар чахонбинй ва фаъолияти чамъиятии онхо он арзишхое инъикос ёфта буданд, ки феълан чомеаи Туркия ба онхо ниёз дошт. Конститутсияи соли 1876. Дар огози солхои 70-уми асри XIX империяи Усмониён ба мархалаи бухрони дарозмудцати худ дохил шуд. Карахтй дар истехсолоти махаллй афзоиши андозхо ва зиёдшавии нархи наво нисбат ба сиёсати султон Абдул Азиз (1861-1876) норозигии доирахои васеи ахолиро ба вучуд овард. Болоравии нави харакати миллию озодихохии халкхои Балкан ин бухронро боз дам вазнинтар намуд, чунки ислохот ахволи халкхои ин минтакаи империяро бехтар накард. Вазъи сиёсии баамаломада барои фаъолияти «Усмонхои нав» шароит фарохам меовард. Аз авф истифода бурда, рохбарони ин харакат дар аввали солхои 70-ум ба Истамбул баргаштанд. Соли 1872 яке аз рохбарони «Усмонхои на?» Нотик Камол ба чопи рузномаи «Ибрат» шуруъ намуд. Дар ин нашрия маколахое чоп мешуданд, ки гояхои озодй ва зарурати конститутсияро ташвику таргиб карда, фаъолияти хукумати султонро ба зери танкиди шадид гирифта буданд. Асоси барномаи «Усмонхои нав» гояи истикдолияти иктисодй ва сиёсии мамлакат буд. Дар рохи амалй шудани ин гоя онхо мутлакияти феодалиро монеаи асосй мешумориданд. Аз ин ру, талаби асосии сиёсии онхо ташкил карданй режими шохии конститутсионй буд. Барои рушди саноат, кишоварзй ва тичорат онхо талаб мекарданд, ки системаи ухдадории коркардадихй ва зулми маъмурй бархам ва маориф тараккй дода шавад. Оид ба сиёсати хоричй «Усмонхои нав» талаб мекарданд, ки системаи шартномахои таслимкорона ва шартномахои нобаробар бекор карда шаванд. Соли 1873 хукумати султон «Усмонхои нав»-ро таъкиб кард. Рузномахои онхоро баста, Нотик Камол ва рохбарони дигари харакати озодихохй - конститутсиониро бадарга кард. Лекин ин чорахои султон пеши рохи пахншавии гояхои демократиро гирифта натавонистанд. 246 Дар байни иштирокчиёни харакати «Усмонх,ои нав» яке аз арбобони калони давлатй Мидхдтпошшо низ буд. Аз 9 то 11 майи соли 1876 дар Истамбул намоиши тезу тунди зидди хукумат баргузор гардид, ки ба он чонибдорони Мидхдтпошшо ва рухониён рохбарй мекарданд. Ин намоиш хукумати Надимпошшоро мачбур кард, ки ба истеъфо равад. Шуришчиён шаби 30 майи соли 1876 султон Абдул Азизро аз х,окимият махрум карданд. Мидхдтпошшо умед дошт, ки ба чойи Абдул Азиз ба тахти султонй Муроди V, ки эълони Конститутсия ва ташкили парламентро ваъда карда буд, менишинад. Хдмин тавр хам шуд, лекин Муроди V бо сабаби маризй вазифах,ои султониро ичро карда натавонист ва дере нагузашта, 31 августа соли 1876 аз тахт фароварда шуд. Ба тахти султонии Туркия бародари у Абдулхдмиди II (1876-1909) нишаст. Ин вакт дар Босния ва Х,ерсоговина муборизаи мусаллахонаи озодихохй o f o 3 ёфт. Сербия ва Черногория шуришгаронро дастгирй намуда, бар зидци Туркия чанг cap карданд. Баъди он ки Туркия сербхоро торумор намуд, Русия ба бухрони Босния ва Х,ерсоговина дахолат кард. Давлатхои дигар хам барои бо рохи сиёсй хал кардани ин бухрон чорачуих,о карданд. Карор дода шуд, ки дар Истамбул конференсияи намояндагони давлатхои Аврупо чамъ ояд. Вакте маълум гардид, ки барои конференсия лоихди автономияи Босния, Х,ерсоговина ва Булгория тайёр карда шудааст, Мидхдтпошшои навакак вазири бузург таъингардида талаб кард, ки барои пешгирии дахолати хоричй бетаъхир Конститутсияи Туркия, ки онро у бо хдмрох,ии Нотик Камол тайёр карда буд, эълон карда шавад. Абдулхамиди II аз ноилочй гузашт кард ва 23 декабри соли 1876, дар рузи огози ботантанаи кори конференсия, дар бораи чорй карда шудани Конститутсия фармони султон кироат карда шуд. Конститутсияи мазкур ташкил кардани парламенти дупалатагиро дар назар дошт. Он баробарии хамаи шахрвандонро дар назди конун сарфи назар аз дину мазхаб, дахлнопазирии шахе ва моликият, манзил ва андози боадолат, манъи ухдадории коркардадихд ва чарима, мусодиракунй ва 247 озодии шугл ба тичорат, саноат ва кишоварзй, озодии матбуот ва мурофиаи ошкорои додгох,ро бо тантана эълон кард. Ба баъзе махдудиятхои худ нигох накарда, Конститутсияи соли 1876-и Туркия дар таърихи ин давлат вокеаи пешкадам буд. Эълони озодихои демократа ва ташкили парламент ба сохти феодалию мутлакият зарбаи чиддй зад. Мохи марта соли 1877 конференсияи Истамбул бе ягон натича кори худро кать намуд. Султон Мидхатпошшоро бадарга кард. Баъди ин «Усмонхои нав»-и дигар низ таъкиб карда шуданд. Абдулхамид чоьшбдорони Мидхатпошшоро торумор карда бошад хам, ба бекор кардани Конститутсия чуръат накард. Мохи марта соли 1877 чаласаи аввали парламент куш ода шуд. Он аз 119 вакил - 71 мусулмон ва 49 гайримусулмон иборат буд. Азбаски парламент гапдаро набуд, Абдул Азиз онро пароканда кард ва тирамохи соли 1877 интихоботи нави парламентро дойр гардонид. Мохи феврали соли 1878, баъди дар чанги зидди Русия шикает хурдани Туркия. султон фаъолияти парламента навро ба мухдати номуайян манъ кард. Дар амал ин кирдори Абдулхамид маънои манъи Конститутсияи соли 1876-ро дошт. Баъди пароканда кардани парламент ва торумори «Усмонхои нав» султон Абдулхамид дар империя режими мутлакияти истибдодро ташкил намуд. Дар давраи хукмронии ин султон Туркия аз нав ба акиб, яъне ба суйи тартиботи феодалй баргашт. Тавлиди харакати буржуазию инкилобй. Хукмронии иртичоъ ба пешрафти нерухои пешкадами мамлакат халал расонида натавонист. Мубориза барои Конститутсияи соли 1876 ва иштирок дар парламенти аввал барои онхо мактаби хакикии муборизаи сиёсй гардид. Гояхои «Усмонхои нав»-ро вобаста ба шароит иштирокчиёни харакати чавонтуркхо кабул карда, ривоч доданд. Режими зулму истибдод онхоро алайхи мутлакияти султон ба чустучуи усулхои инкилобии мубориза тела дод. Соли 1899 гурухи хонандагони таълимгохи харбию тиббии шахри Истамбул бо ташаббуси донишчу Иброхим Темо созмонхои аввалини чамъияти махфии «Иттиход ва таракдй»- ро ташкил намуданд, то ки бар зидди зулми Абдулхамид мубориза баранд. Худи хамон вакт бо рохбарии Ахмад 248 Ризобей марказй оппозитсияи мухочирин ташкил меёбад. Иштирокчиёни ин созмонро дар Аврупо «чавонтуркхо» меномиданд. Чдвонтуркхо аз нав баркарор карданй режими конститутсионй ва ба амал баровардани ислохоти демократии аврупоиро макеади асосии худ мешумориданд. Дар Конгресси якуми чавонтуркхо, ки соли 1902 дар Париж баргузор гардид, барои муттахид карданй чидду чахди хамаи хизбхои сиёсй, гуруххо ва махфилхое, ки бар зидди режими истибдод мубориза мебурданд, кушиш ба харч дода шуд. Вале оид ба роху усулхои тагйири сохти мавчудаи Туркия дар байни иштирокчиёни ин Конгресс мухолифат ва чудой ба амал омада, ба ташкил ёфтани ду созмони мустакил оварда расонид. Асоси яке аз онхоро гурухи Ахмад Ризо ташкил кард. Гояхои у, ки каблан дар сахифахои рузномаи «Машварат» чоп шуда буданд, асоси барномаи ин иттиходияи сиёсиро ташкил медоданд. Гурухи Сабохиддин дар «Чдмъияти ташаббуси хусусй ва гайримарказонй» муттахид шуд. Он ба чонибдории федератсияи Усмониён баромад мекард. Мувофики диди гурухи Сабохиддин дар ин федератсия бояд хамаи халкиятхо хукуки автономй дошта бошанд. Ин созмон чонибдори бо давлатхои хоричй барпо намудани хамкории фаъолона буд, хамкорие, ки ба мамлакат сармоя дохил намуда, «ташаббуси шахсй»-ро ривоч медихад. Фикрхои хар ду гурухи чавонтуркхо, асосан, пешкадам буданд. Аз тарафи дигар, ракобати байнихамдигарии ду марказй чавонтуркхо муборизаи онхоро бар зидци истибдоди Абдулхамид як кадар сует мекард. Болоравии вазъияти инкилобй дар империя солхои 1906-1907 ба болоравии нави харакати чавонтуркхо мусоидат кард. Дар ин мархалаи мубориза дар стратегия ва тактикаи фаъолияти чавонтуркхо тагйироти куллй ба амал омад. Онхо хуб фахмиданд, ки бар зидди режими Абдулхамид муттахидкунии нерухои демократию ватанпарвар ва вахдати хамаи куввахои инкилобй зарур аст. Соли 1907 бо ташаббуси чавонтуркхо дар Париж анчумане барпо гардид, ки дар он гайр аз чавонтуркхо созмонхои дигари буржуазию инкилобй ва ватанпарвару озодихохй империяи Усмониён иштирок карданд. Анчуман 249 барномаи бархдм додани режими истибдод ва аз нав баркдрор кардани идораи конститутсиониро кабул кард. Инкилоби соли 1908-и чавонтуркхо. Иштирокчиёни Конгресси Париж огози баромади инкдлобиро ба 33-солагии ба тахти султонй нишастани Абдулхдмид мувофюс, кунонданд. Вале рафти вокеахо онхоро водор намуд, ки шуришро барвакттар огоз кунанд. Мохи июни соли 1908 хангоми вохурй дар Таллин шохи Англия Эдуарда VII ва императори Русия Николайи II оиди чорахои зидди Австро-Венгрия ва баъзе масъалахои дигар ба тафохум омаданд. Англия ва Русия ба чонибдории «аз олмоникунй» начот додани Македония баромад карда, ба хукумати султон накщаи ислохотро пешниход намуданд. Ин накша ба Македония даровардани артиши 10-12 хазорнафараи мамлакатхои империалистиро низ дар назар дОшт. Максади ин накша аз Туркия чудо кардани Македония ва дар он чо бархам додани марказй асосии чавонтуркхо буд. Барои хамин, Кумитаи «Иттиход ва тараккд»-и чавонтуркхо, ки кароргохаш дар Салоника буд, мачбур шуд, ки дар бораи огози бетаъхири шуриш карор кабул кунад... 3 июли соли 1908 комендант гарнизони шахрчаи Македонии Ресна афсари чавон Ахмад Ниёзбей дасгаи инкилобии иборат аз 200 нафараро ташкил намуда, бар зидди режими султон байраки муборизаро баланд бардошт. Ташаббуси уро созмонхои дигари чавонтуркхо дасггирй карданд. Дере нагузашта, гарнизонхои дар Салоника, Монастир, Скопр ва шахрхои дигари калон мустакдрбуда хам ба тарафи шуришчиён гузаштанд ва дар як муддати кутох кисми зиёди мулкхои мустамликавии аврупоии Туркияро харакати инкилобй фаро гирифт. Ахмад Ниёзбейро дастахои чирикии дар Македония ва Албания амалкунанда ва ахолии махаллй дасггирй карданд. 23 июл Кумитаи «Иттиход ва тараккй» ба султон талаби катьй пешниход кард, ки у аз нав чорй карда шудани Конститутсияро эълон кунад, вагарна тавассути артиши инкилобй ба Истамбул лашкар мекашад. Вакте маълум гардид, ки шуришгаронро чузъу томхои дар наздикии Истамбул, Измир, Афъон ва Карахисорбуда ва хайати шахсии флоти харбй дасггирй мекунад, Абдулхамид мачбур шуд, ки шаби 24 июл аз нав баркарор карда шудани Конститутсия ва интихобот ба парламентро эълон кунад. Бо шунидани ин хабар дар шахрхои 250 калонтарини империя намоишхои серодами мухташам баргузор гардиданд. Рухияи _инкилобии халк, султонро ба гузашткунихои нав мачбур сохт. У авфи иштирокчиёни харакати инкилобиро эълон кард, ки он 40 хазор нафар махбусони сиёсй ва мухочирони ичбориро дар бар гирифт. Сензура бекор карда шуд. Рузномахои махфй ба фаъолияти ошкоро баромаданд. Инкилоби чавонтуркхо бе хун галаба кард. Вале онхо бар хилофи карорхои Конгресси Париж Абдулхамидро аз тахти султонй нафароварданд. Ба хайати хукумати у дохил хам нашуданд. Пекин аз вазъияти муносиби сиёсй истифода бурда, кумитаи «Иттиход ва тараккй» дар палатаи вакилон барои худ аксариятро таъмин намуд. Раиси палата намояндаи чавонтуркхо Ахмад Ризобей интихоб гардид. Вале дере нагузашта, таъсири чавонтуркхо дар артиш суст шуд. Еайр аз артиши 3-юми дар Македония мустакарбуда, ягон кисми харбй онхоро дастгирй намекард. Дар масъалахои гуногун дар байни худи чавонтуркхо чудой ба амал омад. Бо хамин сабаб, то мохи апрели соли 1909 парламента Туркия ягон карор ва ё конуни чашмрасро кабул карда натавонист. Ин бошад, ба пастшавии обруй ва эътибори он сабаб шуд. Ин холати парламент базаи ичтимоии чавонтуркхоро заиф гардонид. Дар сиёсати хоричии Туркия низ нокомихо мушохида шуданд. Султон хамаи ин камбудихоро ба гардани чавонтуркхо бор карда, ба хучум гузашт. 13 апрели соли 1909 бо ризоияти Абдулхамиди II ва бо дастгирии рухониёну сарварони хизби «Ахрор» бар зидди хукумат ва парламент баромади кисмхои гарнизони Истамбул дойр гардид. Хдрбиён талаб карданд, ки палатаи конунгузорро бархам дода, шариат ва хокимияти султан аз нав баркарор карда шавад. Аз хамин лахза дар пойтахт таъкиботи чавонтуркхо ва чонибдорони онхо огоз ёфт. Дар як муддати кутох Абдулхамиди II сохти мутлакро аз нав баркарор кард. Вале чавонтуркхо тавонистанд, ки исёни аксулинкилобиро зуд пахш кунанд. Бо ёрии кисмхои артиши 3-юм ва дастахои мусаллахи инкилобй, ки дар «артиши амал» муттахид шуда буданд, 26 апрел назорати худро дар пойтахт 251 Намоиш дар Истамбул мохи июли соли 1908 аз нав баркарор намуданд. Рузи дигар парламент карор кабул кард, ки султон Абдулхдмиди II аз тахту точ ва мартабаи халифаи Туркия махрум карда шавад. Ба тахти султонии Туркия Махмади V Рашид (1909-1918)-и беирода шинонида мешавад. Ба хайати хукумати нав якчанд арбоби чавонтуркхо низ дохил шуданд. Еайр аз ин, чавонтуркхо мансабхои губернаторхо, сафирон, вазифахои зиёдро дар артиш ва дарбор ишгол намуданд. Комитети «Иттиход ва тараккй» дар идораи мамлакат макоми халкунанда дошт. Хдмин тарик. дар Туркия хокимият ба дасти чавонтуркхо мегузарад. Онхо дар сиёсати дохилй дар мамлакат чорй намудани арзишхои демократй ва дар сиёсати хоричй барои аз тобеияти давлатхои хоричй баромадани Туркияро барномаи амалиёт интихоб намуданд. Натичаи фаъолияти онхо буд, ки Туркия ба рохи аврупоии тараккиёт дохил гардид, харчанд чавонтуркхо дар идораи давлат, яъне демократикунонии чомеа бо катъият амал намекарданд. Аз ин ру, дар байни халк обруйи онхо паст мешуд, ки инро ракибони сиёсиашон истифода мебурданд. Ба хар хол, инкилоби чавонтуркхо пешкадам буд. Он Туркияро ба давраи нави таърихй ворид сохт. Огози бархам хурдани империяи Усмониён. Чдвонтуркхо то соли 1918 дар сари хокимият буданд. Онхо Туркияро бо рохи сармоядорй ва демократияи Гарб бурданд, вале халкхои гайритурки империяро аз зери юга истисмори мустамликавй озод накарданд, харчанд кабл аз инкилоб дар ин бора харф мезаданд. Системаи сиёсие, ки чавонтуркхо ташкил намуданд, имконият дод, ки созмонхои чамъиятию сиёсй ташкил ёбанд. Хдзби Сотсиалистии Усмониён (1910) ва Хдзби Хуррият ва Вахдат (1911) = _ 252 аз чумлаи онхост. Аз ин пештар Хдзби Иттиход ва Таракдй ташкил ёфта буд. Соли 1912 ба хизби вахдатчиён муяссар гардид, ки парламентро пароканда сохта, хукуматеро ба сари хокимият биёранд, ки нисбат ба Хизби Иттиход ва Тараккии Туркия дар оппозитсия буд. Ч,авонтуркхо аз тарси он ки хокимият аз дасташон наравад, мохи январи соли 1913 табадцулоти давлатй ба амал бароварданд. Гурухи афсархо бо сардории иштирокчии инкилоби соли 1908 Анварбей кароргохи хукуматро ихота карда, ракибони чавонтуркхоро торумор карданд. Баъди табаддулот чавонтуркхо дар мамлакат режими диктаториро аз нав баркарор карданд, ки он аз истибдоди Абдулхамид хеч фарке надошт. Дар огози асри XX давлатхои абаркудрати Аврупо сиёсати хоричии худро ба мустамликахои балкании империяи Туркия равон карданд. Онхо ният доштанд, ки мустамликахои империяи Усмониёнро дар байни худ таксим кунанд. Ба ин мубориза Италия низ хамрох шуд. Тирамохи соли 1911 бо розигии давлатхои абаркудрат Италия барои забти ду музофоти африкоии Туркия - Триполитания ва Киренаика бар зидди империяи Усмониён ба чанг даромад. Дар ин чанг туркхо шикает хурданд. Мувофики Созишномаи сулхи Уши- Лозанна, ин ду музофот ба номи Либия ба Италия гузаштанд. Чанги Триполитания нишон дод, ки империяи Усмониён хеле заиф гардидааст. Ин холат ба мукобили Туркия ба чанг даромадани иттифоки давлатхои балкании Булгория, Сербия, Юнон ва Черногорияро тезонд. Ин чанг, ки Чанги якуми Балкан ном гирифтааст, мохи октябри соли 1912 o f o 3 ёфта, то бахори соли 1913 давом кардааст. Дар он Туркия шикает хурд. Мувофики Созишномаи сулхи 30 майи соли 1913 дар Лондон ба имзорасида мустамликахои аврупоии Туркия аз каламрави гирду атрофи Истамбул ва минтакаи гулугоххои наздикии онхо иборат шуд. Албания князии мустакил эълон гардид. Мухолифати иттифокчиён дар масъалаи таксимоти музофотхое, ки аз Туркия ба даст дароварда буданд, сабабгори Чанги дуюми Балкан (моххои июн-августи соли 1913) шуд. Дар Ч,анги дуюми Балкан Булгория шикает хурд. Мувофики Созишномаи сулхи Бухарест, Туркия Фракияи Шаркй ва Эдирнро пас баргардонид. Панисломия ва пантуркия. Чанги триполитанй ва чангхои балканй тахайюлоти чавонтуркхоро низ шикает дод ва онхо 253 мачбур шуданд, ки дар масъалаи миллй сиёсати худро аз нав дида бароянд. Бархамхурии хукмронии туркхо дар Балкан ба муборизаи миллию озодихохии халкхое, ки хануз дар хайати ин империя буданд, таъсир расонид ва махсусан ба халкхои араб. Чдвонтуркхо дар чунин шароит барои дар ягонагй нигох доштани империя ба макоми дини ислом диккати калон медодагй шуданд. Барои хамин, онхо гояи панисломии Абдулхамидро фаъолона таргиб мекарданд. Асоси дигари идеологии сиёсати миллии чавонтуркхо пантуркия гардид. Ин гоя дар асоси миллатгароии чавони туркй тавлид ёфтааст. Яке аз асосгузорон ва ифодакунандагони асосии ин гоя файласуф Зиё Гиёкалп (1876-19240 буд. Бар хилофи панисломия у зарурати таксими хокимиятро ба дунявй ва рухонй ва дар асоси тамаддуни аврупой тараккй додани миллати туркро асоснок кард. У мегуфт, ки яке аз чорахои асосии дар ин рох ба муваффакият ноил шудан, дар як давлат муттахид кардани туркзабонхо мебошад. Ин гояхо махсусан дар байни чавонтуркхо обруйи баланд пайдо намуданд. Кисми нисбатан миллатгарони намояндагони онхо гояхои Гиёкалпро ривоч дода, ба таълимоти пантуркй табдил доданд. Ин чавонтуркхо талаб мекарданд, ки хамаи туркзабонхо тахти хокимияти султони Туркия муттахид карда шаванд ва бо рохи зурй турк кунонидани акаллюпхои миллй ва бо хамин рох нест кардани онхоро даъват менамуданд. Хокимияти «Сегона>ьи олмонимаобхо. Олмон мехост, ки Туркияро бар зидди Англия ва Русия истифода барад. Барой хамин, сиёсати пешгирифтаи чавонтуркхоро дасггирй мекард. Аз хамин сабаб, дар доирахои хукмрони Туркия гурухи олмонимаоб пурзур шудан мегирад. Макоми ин гурух махсусан баъди охири соли 1913 дар Туркия ба дасти «сегона»-и чавонтуркхо гузаштани хокимият-вазири харбй-Анварпошшо, вазири умури дохила ва раиси Кумитаи Марказии «Иттиход ва Тараккй» Талъатпошо ва вазири бахр ва губернатори Истамбул Чдмолпошшои хурд боз хам пурзуртар мешавад. Ду нафари аввали «сегона» -Талъатпошшо ва махсусан Анварпошшо чонибдори бо рохи Олмон рафгани Туркия буданд. Онхо мегуфтанд, ки Туркия бо ёрии Олмон метавонад аз режими таслимкорона халос шуда, баъд накдтхои пантуркии худро татбик кунад. Бо чидду чахди Анварпошшо соли 1913 генерали немис Лиман фон Сандерс бо супориши 254 махсус ба Туркия ташриф овард. Аз хамин вакт cap карда, артиши Туркия ба зери назорати Олмон дохил шуд. МАЪХАЗ ВА САНАДХ.О 1. ОКИЬАТХОИ БАЙНАЛХАЩИИ ЧДНГИ РУСИЯЮ ТУРКИЯИ СОЛХОИ 1877-1878 Болоравии хдракати миллию озодихохии халкхои славян дар солхои 70-ум дар Балкан (дар Херсоговина, Босния ва Булгория) ба шуриши зидди Туркия оварда расонд. Хукумати подшохй вазъи ба амаломадаро барои мустахкам карданй мавкеи худ дар Балкан ва... аз флоти англис бехатар гардонидани сохилхои Бахри Сиёх... кулай донист. Чанги русу туркхои солхои 1877-1878 барои аз зери зулми Туркия озод карда шудани халкхои славянин нимчазираи Балкан макоми халкунандаро ичро намуд. Дар махаллаи Сан-Стефано (наздикии Константинопол) ба Созишномаи сулх имзо гузошта шуд, ки он истикдолияти Черногория, Сербия ва Руминияро мукаррар кард. Аз чониби халки рус озод карда шудани Булгория баъди садсолахо бори аввал ба ин давлат истикдолият овард. Англия ва Австро-Венгрия аз Созишномаи сулхи Сан-Стефано норозй буданд ва бар зидди он эътирози чиддй баён намуданд. Дар зери фишори ин давлатхои абаркудрат ва бо дастгирии фаъолонаи Бисмарк масъалаи Балкан ба мухокимаи Конгресси байналхалкие, ки с. 1878 дар шахри Берлин баргузор гардид, пешниход карда шуд. Русия дар ин конгресс аз чихдти дипломатй ба шикает дучор шуд ва химоятгарони якпорачагии Туркия чазираи Кипр (Англия) ва Боснияю Херсоговинаро (Австрия) аз худ карданд. 2.СОЗИШНОМАИ ПЕШАКИИ РУСИЯЮ ТУРКИЯ, КИ ДАР САН-СТЕФАНО 19 ФЕВРАЛ (3 МАРТ>И СОЛИ 1878 БА ИМЗО РАСИДААСТ Моддаи 2. Порта (русхо хукумати Туркияро он вакт хдмин тавр меномиданд)-и Дурахшон истикдолияти князии черногорияро котеъона эътироф менамояд... Моддаи 3. Сербия сохибистикдол эътироф карда мешавад... Моддаи 5. Портаи Дурахшон истикдолияти Руминияро эътироф мекунад... Моддаи 6. Булгория князии худидорашаванда ва андозпардозандаеро ташкил мекунад, ки он дорой хукумати насронй ва артиши худ мебошад. Марзхои Булгорияро хайати махсуси Русияю Туркия мукаррар мекунанд... Моддаи 7. Князии Булгорияро халк озодона интихоб мекунад ва онро бо розигии мамлакатхо...(мамлакатхои абаркудрати иштирокчии конгресс дар назар дошта шудааст) Портаи Дурахшон тасдик менамояд. Мачлиси ашхоси муътабари Булгория, ки дар Филиппол (яъне Пловдив) ва ё Трнов (яъне Тирнов) даъват карда мешавад, то интихоб карда шудани княз, дар зери назорати комиссари императорони Русия ва дар хузури комиссари Оттоман (яъне Туркия) оинномаи идораи ояндаро тахия месозад... Моддаи 8. Артиши Оттоман минбаъд дар Булгория намемонад ва хамаи истехкомхои собик аз хисоби хукуматхои махдллй нест карда мешаванд... 255 Моддаи 19. Барои пирузй дар чанг ва инчунин барои зараре, ки ба Русия расонда шудааст... Портаи Дурахшон ухдадор аст, ки онро чуброн созад, Ин чуброн дар шакли зайл ифода ёфтааст: а) нухсад миллион сум пул барои харочоти х а р б й . . б ) чорсад миллион сум пул барои расидани зарар ба сохдохои чанубии мамлакат...; в) сад миллион сум барои зараре, ки хднгоми ба Кдфцоз зада даромадан расонида шудааст...;г) дах миллион сум барои хисороте, ки ба раият ва муассисахои русии дар Туркиябуда ба бор оварда шудааст... Моддаи 24. Босфор ва Дарданел хам дар давраи чанг ва хам дар давраи осоишта барои киштихои тичоратии хдмаи мамлакатхои бетараф ба чониби бандархои Русия мерафтагй ва ё аз он чо меомадагй кушода мебошанд. Аз ин ру, Портаи Дурахшон ухдадор мешавад, ки дар оянда бандархои бахрхои Сиёх ва Азовро хамчун номувофик, ба такозои эъломияи дар Париж 4 (16) апрели соли 1856 баимзорасида мухосира накунад. З.ЧДЗИРАИ КИПРРО FACE КАРДАНИ АНГЛИЯ Дар байни Британияи Кабир ва Туркия 4 июни соли 1878, яъне дар арафаи Конгресси Берлин Созишномаи Кипр ба имзо расид. Дар асоси ин Созишнома Англия чазираи Кипр-базаи мухимтарини стратегиро дар кисми шар кии Бахри Миёназамин ба даст даровард. Моддаи 1. Дар холате ки агар Русия Батум, Ардаган ё Карс, ё яке аз хдмин чойхоро дар дасти худ нигох дорад, ё ки агар Русия ягон вакт кушиш намояд, ки кисми каламравии дигари Аълохдзрат султонро дар Осиё забт намояд... пас Англия ухдадор мешавад, ки барои ба воситаи силох хифз кардани каламрави мазкур бо Аълохдзрат султон хамрох шавад. Ба ивази ин ёрй Аълохдзрат султон ба Англия ваъда медихад, ки ислохоти заруриро ба амал мебарорад, ки баъдтар аз чониби хар ду давлат муайян карда мешавад ва он ба идораи кобили кабул ва хифозати насрониёну раияти дигари Портаи Дурахшон, ки дар каламрави мазкур сокинанд, дахл дорад; ба Англия барои ичрои ухдадорихои худ маблаги зарурй пайдо намудан, Аълохдзрат султон инчунин, розй аст, ки забт ва идораи чазираи Кипр ба ихтиёри Англия дода шавад... 4.ЧДНГИ ИТАЛИЯЮ ТУРКИЯИ СОЛХОИ 1911-1912 Тобистони соли 1911 тезутундшавии мухолифатхои байналхалкиро оид ба бухрони Агадир истифода бурда, Италия карор дод, ки мустамликахои Африкои Шимолиро забт намояд. Баъд аз талаби бехдёёнаи Италия ба Туркия дар бораи додани розигй ба забти Триполитания ва Киренаика, 29 сентябр Италия бар зидди Туркия чанг огоз кард. Дар натичаи шикасти хдрбии Туркия 18 октябри соли 1912 дар Лозанна шартномаи Италияю Туркия ба имзо расид, ки мувофики он Туркия аз тарафи Италия забт карда шудани Триполитания ва Киренаикаро эътироф намуд. САНАХОИ МУХИМ 1853 - 1856 - Ч,анги Крим дар байни Туркия ва Русия 1856 - кушода шудани бонки Оттоман ■ ________ __________:_________________________ 256 - эълон шудани Конститутсияи Туркия - аз тарафи коменданта шахрчаи Ресна Ахмад Ниёзбей ташкил карда шудани дастаи аскарони инкилобии иборат аз 200 нафара - ба султон пешниход кардани талаби «Иттих,од ва тараккй» марбут ба абадй чорй карда шудани Конститутсия - аз тарафи султон эълон гардидани аз нав чорй карда шудани Конститутсия ва гузаро- нидани интихоб ба парламент - шикасти муваккатии чавонтуркхо ва ба таъкиби онхо огоз кардани султон Абдулхамиди II Аз тахт фаровардани Абдулхамиди II. - Триполитания ва Киренаикаро аз Туркия гирифтани Италия - Чанги якуми Балкан - Чанги дуюми Балкан - дар Туркия ба «сегона»-и чавонтуркхо гузаштани хокимият - бо супориши махсус ба Туркия ташриф овардани генерали немис Лиман фон Сандерс САВОЛ ВА СУПОРИШ 1. Кадом чанг ахволи иктисодии Туркияро вазнин кард? 2. Вазъи молиявии Туркия дар солхои 60-ум ва 70-уми асри XIX чй тавр буд? 3. Дар бораи ба икдисоди Туркия ворид шудани сармояи хоричй далелхо биёред. 4. Исбот кунед, ки Туркия дар дахсолахои охирини асри XIX бо рохи сармоядорй кадам ниходааст. 5. Дар нимаи дуюми асри XIX дар Туркия кадом табакахои нави ичтимой ташаккул ёфтанд? 6. Дар бораи фаъолияти зиддисултонии Мидхатпошшо ва хамфикрони у барои дар Туркия чорй намудани Конститутсия чихо медонед? 7. Мохияти Конститутсияи соли 1876-и Туркияро баён кунед. 8. Дар бораи ташкилёбй ва фаъолияти созмони Иттиход ва тараккй накл кунед. 9. Чавонтуркхо кихо буданд ва чй мехостанд? 10. Чавонтуркхо кай ва дар кучо анчумани нахустини худро гузарониданд? 11. Дар бораи инкилоби соли 1908-и чавонтуркхо накл кунед. Он бо кадом натича анчом ёфт? 12. Чаро соли 1909 нерухои иртичой муваккатан ба чавонтуркхо шикает доданд? 13. Дар бораи ахамияти инкилоби чавонтуркхо чихо гуфта метавонед? 14. 257 Парокандашавии империяи Усмониён чй тавр сурат гирифт. 15. Чднги Италия барои ба даст даровардани Триполитания ва Киренаикаро шарх дихед. 16. Дар бораи панисломия ва пантуркия маълумот дихад. 17. Хуччатхои мавзуъро дар чавобхоятон истифода баред. §27. МАМЛАКЛТХ,ОИ АРАБ Дар огози нимаи дуюми асри XIX аксарияти давлатхои араб мисли пештара мустамликаи империяи Усмониён буданд. Дар баробари ин, як кдтор мамлакатхои Аврупо барои ба даст даровардани мустамликахои арабии Туркия мубориза мебурданд. Вазъи асримиёнагй ба давлатхои араб имконият намедод. ки ба мукобили тачовузи хоричй истодагарй карда тавонанд. Азбаски дар ин давра империяи Усмониён ба бухрони шадиди феодалй гирифтор шуда буд, ба дастдарозкунии мамлакатхои империалиста ба таври бояду шояд муковимат карда наметавонист. Барои хамин, баъди муковимати начандон зиёде мачбур мешуд, ки мулкхои арабии худро паси хам ба онхо вогузор кунад. Ба мамлакатхои араб воридшавии сармояи мамлакатхои абаркудрати Аврупо кайхо сурат гирифта буд. Дар нимаи дуюми асри XIX-аввали асри XX бошад, ба ниммустамлика ва ё мустамликаи давлатхои империалиста табдил ёфтани ин мамлакатхо анчом меёбад. МИСР Мисрро мстило карданй Англия. Дар чанги якуми (солхои 1831-1833) зидди Туркия харчанд Мухаммад Алй галаба карда, истикдолияти мамлакат ва чандин мулкй арабии Туркияро ба даст дароварда бошад хам, дар Чднги дуюми (солхои 1839-1841) мамлакатхои Аврупо, бо сардории Англия, аз чониби Туркия ба чаш даромада, ба он шикает доданд. Дар натичаи ин, Мухаммад Алй аз тамоми мулкхои забткардааш махрум шуд. Баъди ин чанг, тобеияти Миср ба Туркия бо ном вучуд дошт. = ______________ 258 Соли 1849 баъди вафоти Мух,аммад Алй набераи у Аббоси I (1849-1854) ба сари кудрат меояд. Хидеви нав садокдти худро ба империяи Туркия иброз дошта, соли 1851 барои сохтмони рохи охани Крхира-Искандария ба англисхо ичозатнома дод, ки ин дар Миср ичораи аввалини хоричиён буд. Баъди шикасти харбии соли 1840, хидеви Миср мачбур шуд, ки ба мамлакатхои Аврупо доиман гузашт кунад. Гузашткунихои Мисрро мамлакатхои Аврупо акнун ба тавассути дипломатия ба даст медароварданд. Ин кор ба ухдаи консулхо вогузор карда шуда буд. Бехуда нест, ки таърихи давраи солхои 1841-1876-и Мисрро «давраи консул» меноманд. Дар давраи хукмронии Саид (солхои 1854-1863) ва Исмоил (солхои 1863-1879) вазъи мустамликавии Миср тагйир наёфт. Барои ба асорат гирифтор кардани Миср сохтмони Канали Суэте макоми мухим дошт. Соли 1854 сохибкорй фаронсавй Фердинанд Лесспес барои сохтмони канал ва истифодаи он аз хидеви Миср барои ичора ичозатнома гирифт. 17 ноябри соли 1869 Канали Суэте ба истифода дода шуд. Харчанд вазни асосии молиявию мехнатии сохтмони канал ба души Миср афтода буд, лекин аз он бештар аврупоихо фоида диданд. Танхо 15 фоизи даромади Канали Суэте ба хазинаи Миср медаромаду халос. Аз сабаби вазнинии ахволи молиявии мам­ лакат, Исмоил мачбур шуд, ки хамон 15 фоизи хиссаи Мисрро бо нархи нихоят арзон - 22 млн франк ба ширкати Фаронса фурушад. Баъди ин Миср аз истифодаи Канали Суэте ягон тин хам даромад намегирифт, яъне он пурра аз хоричиён шуд. Соли 1876 вобастагии Миср ба давлатхои хоричй ба мархалаи нави худ дохил мешавад. Давлатхои Аврупо ба корхои дохилии Миср руйирост дахолат мекарданд. Миср аз ноилочй аз давлатхои хоричй пули зиёд карз мегирифт ва онро сари вакт пардохта наметавонист. Барои хамин, бо талаби карздихандагони хоричй, 2 майи соли 1876 Исмоил мачбур шуд, ки ба конун дар бораи ташкили Хазинаи ошкорои карзи Миср имзо гузорад. Баъди ин фаъолияти молиявии Миср пурра ба ихтиёри мамлакатхои абаркудрати Аврупо гузашт, чунки ба хайати ин комиссия намояндагони карздихандагон дохил шуданд. Махз бо хамин сабаб, мохи августа соли 1878 кабинета вазирони Миср ба истеъфо рафта, кабинета нави вазирон ташкил гардид, ки ба он 259 Нубарпошшо ном армании ба бонкхои хоричй алокадор рохбарй кард. Вазири корхои дохилй шахси иртичоъпеша Риёзпошшои хизматгори вафодори англисхо, Риверс Вилсон (чонишини Фердинанд), вазири молия, намояндаи Фаронса - вазири корхои чамъиятй, намояндаи Австрия - нозири кулл ва намояндаи Италия-рафики вазир таъин карда шуданд. Худи хамин далелхо шаходати онанд, ки Миср тобеи хоричиён шудааст. Харакати миллию озодихохии халки Миср. Ба молияи Миср назорати аврупоихоро чорй намудан, зада гирифтани мансабхои мухимтарини давлатй нисбати хоричиён, аз он чумла, дар артиши Миср оппозитсияи чидциеро ба вучуд овард. Мохи майи соли 1880 гурухи афсарон бо рохбарии Ахмад Арабй (минбаъд уро Ахмад Арабпошшо ном мебарем) ба номи вазири харбй бо эътирозномае мурочиат карданд. Харчанд вазорати харбй шикояти ин гурухро дуруст хисобид, лекин бо вучуди ин, таъкиботи афсарони шикояткарда огоз ёфт. Мохи январи соли 1881 Ахмад Арабпошшо ва гурухи у аз нав, ин дафъа бо талабнома, ба шурои вазирон мурочиат карданд. Дар он истеъфои вазири харбй ва тафтиши чидции тартиби ба афсарон додани рутбаи харбй талаб карда мешуд. Хукумат карор кард, ки Ахмад Арабпошшо ва чонибдорони уро бо рохи фиреб ба дом афтонда, ба додгохи харбй дих,ад. Вале полкхои Крхира биноеро, ки Арабпошшо ва хамсафони у дар он чо боздошт шуда буданд, мухосира намуда, дастгиршудагонро озод карданд. Баъд полкхои шуришбардошта ба касри хидев рафта, аз нав истеъфои вазири харбиро такозо карданд. Шуришгарон ба халк хам мурочиат карданд, ки онхо чй мехоханд. Канали Суэте. Иншооти калони гидротехникии асри ХГХ. Солхои 1859-1869 сохта шудааст. Тамоми кор дастй ичро мешуд. Хангоми сохтмон кариб 120 хазор кас халок шудааст. Аввал 53 фоизи сахмияхои ширкати канал ба Фаронса, 44 фоиз ба Миср тааллук доштанд, ки соли 1875 онхоро ба Англия фурухт. Вазири харбй аз вазифааш сабукдуш карда шуда, ба чойи у Махмуд Самеъ Албарудй таъин гардид. Faftp аз ин, дар зери рохбарии Арабпошшо барои тафтиши тартиби дар артиш 260 додани рутбахои харбй комиссияи махсус ташкил карда шуд. Бо ин рох хидев Тавфик хост, ки шуришгаронро фиреб дихад. Ин вакт Арабпошшо бо рохбарони зиёди сиёсй ва намояндагони зиёиёни миллй вомехурад. Дар ин вохурихо масъалаи истиклолияти Миср хам баррасй шуд. Х,арчанд хукумат барои бо рохи осоишта бархам додани мунокиша чорахо меандешид (масалан, ба афсарон сари вакт мохона ва рутбахоро боадолатона медодагй шуд), бо вучуди ин, бо маслихати мушовирони аврупой карор карда шуд, ки ба хар рохе бошад, аз Арабпошшо халос шавад. Барои хамин, фармон дода шуд, ки полкхои исёнгар аз пойтахт ба чойи дуртар - ба Искандария ва Диаметта равон карда шаванд. Вазири харбй ичрои ин карорро рад намуд. Барои саркашй хидев уро аз вазифа сабукдуш карда, ба чойи у шахси иртичоиеро вазири харбй таъин намуд. Мохи сентябри хамон сол аз нав фармон дода шуд, ки полкхои исёнгар ба чойи муайяншуда раванд, вале Арабпошшо ба ин фармон итоат накард. Полкхои гарнизони Крхира боз ба суйи касри хидев рахсипор шуданд. Ин дафъа Арабпошшо талаб кард, ки хукумати иртичой ба истеъфо равад ва дар мамлакат Конститутсия чорй намуда, парламент даъват карда шавад. Зиёд карданй артиш низ ба руйихати талабхои шуришгарон дохил буд. Хидев ин талабхоро кабул кард, чунки илочи дигар надошт. Табадцулоти Арабпошшо ба аврупоихо маъкул нашуд. Барои хамин роххои гуногунро ба кор мебурданд, то ки Миср аз тобеияти онхо халос нашавад. Аз он чумла, бо рохи харбй низ. Дар чанги зидди Англия ба куввахои мусаллахи Миср Арабпошшо сарварй мекард. Соли 1882, баъди мухорибахои шадид, англисхо аввал Искандарияю Канали Суэте ва баъд шахри Кохдраро ба даст дароварданд. Баъди ин хидеви Миср Тавфики чонибдори Англия, ки ба Искандария фирор карда буц, аз нав ба Кохира баргашта, Арабпошшоро аз вазифааш сабукдуш карц. Арабпошшо ба англисхо таслим шуц. Хукуматцорон ва англисхо таъкиботи иштирокчиёни харакати озодихохиро cap карданц. Арабпошшо ва хамсафони наздики уро цодгохи Англияи Миср ба ката хукм кард. Баъд хукми катли Арабпошшо, у ба бадаргаи якумра ба Сейлон иваз карда шуд. Ватандустони зиёде ба хоричй кишвар фирор карцанц. Англисхо ба Миср ба маблаги 9 млн ф-ст. товони чанг бор карцанц. Баъци шикасти Арабпошшо, 261 Миср дар амал ба мустамликаи Англия табдил ёфт, хдрчанд хукуки байналхалкии он мисли пештара мондан гирифт, яъне Миср мустамликаи империяи Туркия буд. ВАЗЪИ СИЁСИЮ ИКТИС ОДИИ СУРИЯ, ЛУБНОН, ФАЛАСТИН ВА ИРОК Дар нимаи дуюми асри XIX-то солхои 90-ум дар иктисодиёти Сурия, Лубнон ва Фаластин сармояи хоричй, алалхусус сармояи Фаронса мавкеи хукмронро ишгол мекард. Давлатхои империалиста муттасил ин музофотхои империяи Усмониёнро ба манбаи ашёи хоми кишоварзии саноатй, сохаи маблаггузорй ва бозори фуруши молхои худ табдил медоданд. Сурия ва Лубнон махсулоти мевагй, канди найшакар, загирпоя, тамоку, пахта ва барои саноатй бофандагии Англия ва Фаронса калобаи абрешим истехсол мекарданд. • Системаи бонкии ин давлатхо низ аз тарафи сармояи хоричй назорат карда мешуд. Дар Сурия, Лубнон ва Фаластин шуъбахои сершумори бонки Оттоман ва бонкхои Англия ва Олмон кор карда, даромади калон мегирифтанд, аз он чумла, бонки Англия- Фаластин. бонки тичоратии Фаластин, бонки Салоника. бонки карздихии Лион, бонки олмонии Шарк. бонки фаластинии Олмон. Корхои марбут ба сугурта аз тарафи авсгриягихо назорат карда мешуданд. Ширкатхои хоричй киштигардии бахрии ин давлатхоро низ ба даст дароварда буданд. Зулми шадиди Туркияи султонй ва асорати хоричй ба он оварда расонд, ки Сурия, Лубнон ва Фаластин ягон хел саноатй пешкадам надоштанд. Устохонахои мавчудаи хурд, асосан, ба коркарди аввалияи ашёи хоми кишоварзй машгул буданд. Дар нохияи аз чихати стратега мухими Фаластин, ки ба мавзеи Канали Суэте хамчавор буд, манфиатхои мамлакатхои пуриктидори империалистй бо хам бархурда буданд. Хар яки онхо кушиш мекарданд, ки вазъи фаркияти динии махалро дар ин нохия барои мустахкам кардани мавкеи худ истифода баранд. Faftp аз ин, ширкатхои гуногуни хоричй ва макомоти молиявии сиониста ба харидани заминхои помешикхо ва кишоварзони араб шуруъ карда буданд. Дар охирхои асри XIX дар ин заминхо бошишгоххои зиёди мухочирони яхудии олмонй сохта шуданд. Ин кор огози 262 мустамликагардонии сионистй ва олмонии заминхои Фаластин буд. Марказхои мухочирони мустамликачиёни олмонй дар Фаластин хамчун рохи мухими дар ин минтака пахн кардани таъсири Олмон истифода бурда мешуданд. Дар чоряки охирини асри XIX ва огози асри XX ба Ирок воридшавии ширкатхои инхисории хоричй сурат мегирад. Накдиёти бахру дарёгардй, кори бонкй, тичорати хоричй ва саноати коркарди аввалияи ашёи хом ба зери назорати сармоядорони аврупой ва пеш аз хама, ба зери назорати сармояи англией медаромаданд. Киштигардии дарё тавассути Дачла ва Фурот ва Шатт-ул-Арабро аз соли 1861 ширкати англисии Линч ба даст даровард. Он соли оянда алокаи бахрии байни Хиндустон ва бандархои халичи Форсро баркарор кард. Дар солхои 90-ум дар ин мамлакат наздики 10 ширкати накдиёти хоричй фаъолият дошт. Дар огози асри XX ширкати англией киштигардиро дар Дачла пурра инхисори худ кард. Англисхо дар Ирок хати телеграф хам сохтанд. Дар асоси сармояи англией дар Багдод ва Басра шуъбахои бонки Оттоман кушода шуданд. Англисхо дар Ирок хучаини ягона набуданд. Ба онхо лозим меомад, ки барои манфиатхои худ бар зидци сармоядорони Фаронса, Белгия ва Италия мубориза баранд. Вале дар ин мубориза ракиби асосии англисхо империализми Олмон буд. Юнкерхо ва сармоядорони немис накшаи мустамликагардонии музофотхои осиёии империяи Усмониёнро мекашиданд ва орзу доштанд, ки Ирокро ба макони галла ва киштзорхои пахтапарварии худ табдил диханд. Ба доираи тичорати чахонй кашида шудани Ирок ва афзоиши содироти махсулоти кишоварзй истехсолоти кишоварзии онро то як дарача ба пеш харакат доданд. Вале Ирок мисли пештара мамлакати кишоварзии дорой техникаи акдбмонда ва усулхои каммахсули хочагидорй мондан гирифт. То огози Чднги якуми чахонй ин давлат ниммустамликаи империализми англис шуд. МАМЛАКАТХОИ НИМЧДЗИРАИ АРАБИСТОН Дар охирхои асри XIX - аввали асри XX барои дар Арабистон хукмрон шудан, Туркия ва Англия дар байни худ мубориза мебурданд. Империяи Усмониён бошад, Яманро истило карда, дар Хичоз гарнизонхояшро мустакар намуд. Солхои 1900-1908 дар ин чо рохи охане сохта шуд, ки Мадинаро бо Димишк пайваст. Ин рох дар шимолу шаркии Арабистон воситаи асосии робитаи гарнизонхои турки гардид. Англия соли 1871 ба шайххои нимчазираи Катар пуштибонй (протекторат)-и худро эълон кард. Чавобан ба ин, Мидхатпошшо, ки ин вакт губернатори Ирок буд, артиши Туркияро ба Катар, Алхоса ва Кувайт равон кард. Ин вилоятхо, ки кад-кади сохилхои халичи Форс вокеъ буданд, округи нави империяи Усмониён-санчаки Начдро ташкил намуданд. Ба номи давлати Ваххобиён рост омадани номи ин санчак шаходати он аст, ки Туркия мехост навохии дохилии Арабистонро ба мулкхои худ хамрох кунад. Соли 1872 туркхо ба Яман экспедитсияи харбй ташкил намуда, онро ба яке аз вилоятхои империяи Усмониён табдил доданд. Солхои 80-ум Англия кушиш мекард, ки мавкеи худро дар чанубй Арабистон хам мустахкам кунад. Ба вай муяссар гардид, ки султону шайххои Хадрамаутро паси хам мачбур созад, ки пуштибонии англисхоро кабул кунанд. Дар миёнахои солхои 90- ум англисхо чазираи Сокотораро забт намуданд, инчунин дар халичи Форс минтакаи зери таъсири худро васеъ карданд. Соли 1873 онхо ба султонхо ва шайххои Уммон шартномахои нави асоратоварро бор карда, соли 1880 бошад, бо шайхи Бахрайн карордод ба имзо расониданд. Ин карордод бар зидди даъвои Туркияи Усмониён ва Эрон ба Бахрайн буд. Созишномаи мазкур Бахрайн ро пурра ба Англия тобеъ кунонд. Солхои 90-уми асри XIX - аввали асри XX барои забти давлатхои нимчазираи Арабистон дар байни Туркия, Англия, Фаронса, Олмон ва Русия ракобат аз нав кувват мегирад. Аз ин ракобат бештар Англия фонда дид. 264 СУДОНРО ИСТИЛО КАРДАНИ АНГЛИЯ Ба Судон cap даровардани точирони аврупой ба солхои 30- юми асри XIX рост меояд. Онхо ба ин чо молхои саноатии англией оварда мефурухтанд ва аз ин чо гуломонро харида, дар киштихо бор карда, барои фурухтан тавассути Нил аз Хартум ба Крхира мефиристоданд. Соли 1857 хукумати Миср гуломфуруширо мамнуъ эълон кард, аммо гуломфурушон рохи гайриконунии гуломфуруширо ёфта, ин машгулияти тичоратии худро давом медоданд. Вале аз охирхои солхои 60-ум муносибати Англия нисбат ба Судон тагйир ёфт. Он аз тичорат ба забти ин давлат гузашт. Акнун гуломчаллобони аврупой ба даромад аз гуломфурушй конеъ нашуда, мехостанд, ки Судонро пурра забт кунанд. Захирахои ашёи хоми ин мамлакат, имконияти горат кардани ахолии он, аз хама мухимаш ахамияти стратегии Судон Англияро ба 0F03 намудани ин кор хавасманд менамуд. Судон дар хавзаи дарёи Нил ва дар сари рохи Африкои Марказй вокеъ буд. Инчунин, болооби дарёи Нилро ишгол карда, Англия ба Миср фишор оварда метавонист. Соли 1869 Англия дар зери парчами Миср ба Судон экспедитсияи харбй ташкил намуд. Рохбари экспедитсия англис Бейкер губернатори вилоятхои забткардашуда таъин гардид. Ин вилоятхо якчоя Экватория ном гирифтанд. Соли 1874 полковники англис Гордон Бейкерро дар ин вазифа иваз намуд. Ин шахе иштирокчии пахш кардани шуриши Тайпинхо буд. Ба Г ордон муяссар гардид, ки заминхои зиёдро аз сарчашмаи Нил cap карда, то кули Виктория забт намуда, инчунин, пуштибонии Англияро бар шохигарии Уганда мукаррар намояд. Вакте ки соли 1877 мамлакатхои Аврупо Мисрро ба зери назорати молиявии худ дароварданд, Гордон генерал- губернатори тамоми Судон таъин карда мешавад. Афсархои ситоди у низ губернатори музофотхои гуногуни Судон таъин гардиданд. Баъди истилои Судон горати хаматарафаи ин давлат огоз ёфт. Дар натича, аз сиёсати мустамликадорон норозигии ахолии махаллй руз то руз афзуда, ба шуриш мубадцал гардид. Соли 1879 Гордон шуришхои дар вилоятхои Бахр, Алгазал ва Дарфур баамаломадаро пахш намуда, баъд Судонро тарк кард. Ба чойи у генерал-губернатори Судон шахеи миерие таъин мегардад. Вале дар музофотхои Судон 265 мисли пештара аврупоиён губернатор буданд. Соли 1881 тамоми Судонро шуриш фаро гирифт. Ба харакати озодихохии зидцианглисй ва золимони махаллй Мухаммад Ахмад ном дарвеше, ки тирамохи соли 1881 худро Махдй номида буд, рохбарй мекард. У мардумро бар зидди хоричиён ва кофирон (хокимияти хидевро кофир меномид) ба чиход даъват намуд. Кароргохи Махдй аввал дар яке аз чазирахои Нил - чанубтари Хартум вокеъ буд. Аз ин чо у ба воситаи воизон таълимоти худро ба тамоми гушаю канори мамлакат пахн менамуд. Барои дар мархалаи тавлид пахш кардани ин харакат, охирхои соли 1881, хокимони Хартум ба он чо дастаи чазодихандаи худро фиристоданд. Ин даста аз тарафи чонибдорони Мухаммад Ахмад пурра торумор карда шуд. Баъди ин Мухаммад Ахмад кароргохи худро ба чанубу шаркии мамлакат кучонд. Аз ин чо ва аз чойхои дигари мамлакат даххо хазор кишоварзон ва кучманчиён омада, ба дастахои фидоиёни Махдй дохил мешуданд. Онхо дастахои махдичиёни ба мукобилашон равонкардаро торумор мекарданд. То огози соли 1883 онхо Кордофанро озод карда, охирхои соли 1883 артиши хидевро, ки ба он генерали англис Хикс рохбарй мекард, торумор ва вилояти Дарфурро пурра ишгол карда, баъд дар сохилхои Бахри Сурх чанги чирикиро вусъат доданд. Дар ин шароит Англия дар Судон усули забткунии худро тагйир дод. Огози соли 1884 Гордон аз нав ба Хартум, ин дафъа ба сифати генерал-губернатор ва намояндаи расмии хукумати Британия омад. Ба вай супориш дода шуда буд, ки чудошавии Судонро аз Миср эълон карда, артиши хидевро аз Судон барорад ва хукумати пуркувватеро ташкил намуда, баъд ба феодалхои махаллй такя карда, шуриши Махдиро пахш кунад. Мувофики накша, Гордон мебоист султонхоро, ки то аз тарафи Мухаммад Алй забт кардани Судон дар ин мамлакат хукмронй мекарданд, аз нав ба сари кудрат оварда, Судонро тавассути фидоиёни онхо идора мекард. Лекин ин накша пурра шикает хурд. Барои бархам додани шуриши махдичиён, Гордон хилаю найранги зиёди дигарро низ ба кор бурд, вале хамаи онхо бенатича баромаданд. Аввалхои соли 1885, баъди мухосираи дуру дароз, шуришгарон Хартумро ба даст дароварда, Гордонро катл 266 карданд. Faiip аз баъзе махалхо, Судон ба дасти махдичиён гузашт. Дар ин чо давлати динй ташкил ёфт. Дар мамлакат ба сари кудрат омада, махдичиён муносибатхои чамъияти, муносибат ба моликият, сохти системаи сиёсй ва сиёсати хоричии худро ба манфиатхои миллии мамлакат ва ислом тагйир доданд. Англия ва Миср аз касди чадидан истило карданй Судон даст накашида буданд. Дар охири асри XIX мубориза барои ба даст даровардани Судон ва болооби Нил ба мархалаи нав дохил гардид. Фаронса забти Судони Шаркиро огоз кард. Артиши Англия ва Миср тавассути Нил ба боло харакат карда, соли 1898 пойтахти Судон - шахри Омдурманро ишгол карда, тавассути пулемётхои навакак ихтироъ ва истехсолкардаи англией даххо хазор махдичиёнро кир карданд. Давлати ташкилкардаи Махдй махв шуд. Англисхо макбараи уро ба хок яксон карданд. Фаронса бошад, аз забти Судон бенасиб монд. Аз соли 1899 cap карда, Судон ба зери хокимияти якчояи Англия ва Миср дароварда шуд. Вале иштироки Миср дар идораи Судон бо ном вучуд дошт. Тамоми хокимият дар дасти англисхо буд. Хдмин тарик, Судон ба ниммустамликаи Англия табдил меёбад. ЛИВИЯ, ТУНИС, АЛЧАЗОИР в а м а р о к а ш Либия. Дар нимаи дуюми асри XIX хавфи ба мустамлика табдил ёфтани Либия меафзояд. Даъвогарони асосии забти Либия Фаронса ва Италия буданд. Ин вилояти биёбони Шимолии Африко дорой захирахои табиии кам буда, барои идомаи сиёсати истилогаронаи Италия дар Африко мавкеи стратегй дошт. Либия барои ин кор хамчун такягохи муносиби чангхои минбаъдаи истилогаронаи ин давлат шуда, хизмат карда метавонист. Италия барои ба даст даровардани Либия ва умуман сиёсати истилогаронаи худ, дар хавзаи Бахри Миёназамин фаъолтар шуда, соли 1871 барои ба Тунис хучум кардан, экспедитсияи харбии бахрй тайёр кард. Вале дар лахзаи охирини пеш аз хучум, аз ин максад даст кашид. Баъди ин, Италия дар чанги зидди Хдбашистон жандарми он шуд. Баъди дар чанги солхои 1894-1896-и зидди Хдбашистон шикает хурдан, 267 империалистони Италия аз нав ба накшаи забти Триполитания баргаштанд. Ин лашкаркаширо х,укумати Италия аз тайёрии дипломата cap кард. Натичаи хамин буд, ки соли 1907 Австро- Венгрия ухдадор шуд, ки дар мубориза барои забти Либия Италияро аз чихати дипломата дастгирй хохад кард. Соли 1909 оид ба ин масъала розигии Русия хам гирифта шуд. Англия хам барои забти Либия розигй дод. Дар мукобили Италия акнун танхо Туркия меистод. Соли 1911 барои Либия дар байни Туркия ва Италия чанг cap шуд. Десанта харбии Италия шахрхои Триполи, Дерна, Бенгози ва Хомсро ба даст даровард. То бахори соли 1912 Италия кисми зиёди Либияро забт кард ва мохи октябри соли 1912 намояндагони Туркияю Италия дар зери Созишномаи Лозанна имзо гузоштанд. Туркия хукмронии Италияро бар Либия эътироф кард. Мувофики Созишномаи мазкур, Туркия артишу амалдорони худро аз он чо пас хонд. Фаронса, Австро-Венгрия, Англия ва Олмон расман ба таваччухи хукумати Италия расониданд, ки аз тарафи Италия забт карда шудани Либияро эътироф мекунанд. Лекин либиягихо шартхои Созишномаи сулхи Лозаннаро рад карда, силохи худро ба Замин нагузоштанд. Артиши Италия чанги худро бар зидди халки Либия давом дод, то ки нохияхои дохилии ин давлатро забт кунад. Вале баъди огози Ч,анги якуми чахонй онхоро ватандустони Либия аз мамлакат пеш мекарданд. Италиявихо танхо дар баъзе нохияхои наздисохилии Либия истода тавонистанду халос. Тунис. Тунис давлатй аввалини араб буд, ки дар давраи империализм ба мустамлика табдил ёфтааст. Барои ишголи ин давлат Фаронса ва Англия бо хамдигар ракобат мекарданд. Дар солхои 70-уми асри XIX ба ин ракобат Италия низ хамрох мешавад. Соли 1871 кушиши Италия барои бо рохи осоишта ба даст даровардани ичозатномаи ичора бенатича баромад. Сармоядорони Фаронса, ки кайхо боз ба иктисоди Тунис сармояи худро ворид сохта, заминхои зиёдро кашида гирифта ва ичорахои фоиданок ба даст дароварда буданд, боисрор чидду чахд мекарданд, ки ин мамлакатро ба ниммустамликаи Фаронса табдил диханд. Масъалаи Тунис дар Конгресси байналхалкии Берлин гузошта шуд. Дар ин Конгресс дар амал таксими 268 империяи Усмониён сурат гирифт. Ба Фаронса, бо таклифи Олмон, гайрирасмй ичозат дода шуд, ки Тунисро забт намояд. Бо ин кор Олмон ракиби аврупоии худ - Фаронсаро то дарачае дар муцобили Италия гузошт. Аз тарафи дигар, гузашткунии Тунис ба Фаронса барои Англия фоиданок буд. Дар арафаи ишголи Миср Англия намехост, ки Фаронса бо вай ракобат кунад. Ракибони Фаронса дар ишголи Тунис империяи Усмониён ва Италия буданд. Пекин Фаронса, ки ба зурии худ боварй дошт, ба мавкеи ин ду давлат ахамияте хам намедод. Хдмин тарик, соли 1881 Фаронса Тунисро ишгол мекунад. Мохи майи соли 1881 бей аз хавфи махрум шудан аз точу тахт мачбур шуд, ки ба матни шартномаи пешакй тайёр кардашудаи фаронсавихо имзо гузорад. Хдрчанд дар ин шартнома ибораи «пуштибонй» истифода шуда бошад хам, санади мазкур шартномаи ба мустамликаи Фаронса табдил ёфтани Тунисро ифода мекард. Тунис хукуки сиёсати мустакилонаи байналхалкиро аз даст дод. Бейи Тунис ухдадор шуд, ки бе розигии Фаронса ба ягон созишномае, ки мохияти байналхалкй дорад, имзо намегузорад. Мохи июни соли 1881 бей дар бораи он, ки Фаронса дар муносибати Тунис бо давлатхои дигар «миёнарави ягона аст», амри худро интишор кард. Таслимшавии бейи Тунис дар мамлакат кахру газаби оммаро ба вучуд овард. Дар натича, шуриши калоне ба амал омад, ки он тамоми Тунисро фаро гирифт. Аксарияти аскару афсархо бе чает ба тарафи шуришчиён мегузаштанд. Дар ин шуриш намояндагони чамоаи динии марбутахо, ки шиори «чанги мукаддас»-и зидди Фаронсаро эълон карда буданд, сахми калон гирифтанд. Муборизаи артиши Фаронса бар зидди шуришчиён якчанд мох давом кард. Баъди он ки марказй шуриш - Кдйравон гирифта шуд, нуктахои муковимат дар иимол ва марказй Тунис шикает хурданд. Бо вучуди ин, дар чанубй Тунис мубориза бар зидди фаронсавихо то охири хамон сол давом кард. Баъди пахши шуриш, фаронсавихо ба ташкил намудани сохтори давлатии мустамликавие шуруъ карданд, ки дар Тунис хукмронии сармояи Фаронсаро таъмин намояд. Мохи июни соли 1883 Созишномаи нави Фаронсаю Тунис ба имзо расид, ки дар он бори аввал дар муносибати Фаронса бо ин 269 давлат калимахои «Фаронса хокимиятро дар Тунис пурра ба ихтиёри худ мегирад» истифода бурда шуданд. Соли 1884 Комиссияи байналхалкии молия бархам дода шуда, корхои марбут ба молияи Тунис ба ихтиёри резидента кулли Фаронса дода шуд. Бо хамин, дар амал дар Тунис тамоми хокимият ба ихтиёри намоядаи кулли Фаронса гузашт. Алназоир. Мохи марти соли 1871 эълон карда шудани Коммунаи Париж дар А л чазо ир харакати нави инкилобиро ба вучуд овард. Худи хамон мох ин мустамликаи Фаронсаро шуриши калони озодихохона фаро гирифт. Майдони Шаркии Алчазоирро шуриши кабилахои арабхо ва барбархо фаро гирифт. Ба он хокими яке аз вилоятхои ин чо Мухаммад Мукронй рохбарй мекард. Кариб 30 кабила дар зери итоати у буд. Биноан, Мукронй метавонист бар зидди артиши Фаронса то 25 хазор нафар аскар гун кунад. Мохи апрел артиши фидоиён аллакай кисми зиёди мамлакатро ба даст дароварда, гарнизонхои калони фаронсавихоро мухосира карданд. Истилогарони аврупой ба таври оммавй аз шахру дехоти мамлакат фирор мекарданд. Шуришгаронро чамоаи исломии Рахмония дастгирй мекард. Баъди дар огози мохи майи соли 1871 халок гардидани Мухаммад Мукронй, фармондехи артиши фидоиён ва рохбарии шуриш ба ихтиёри бародари Мукронй-Ахмад бу Мизраг мегузарад. Пешвоёни Рахмония ба душман таслим шуданд. Фаронса куввахои худро якчанд маротиба зиёд карда, ба хучуми чавобй гузашта, мохи июл нерухои асосии шуришгаронро торумор кард. Соли 1872 Ахмад бу Мизраг силохи муборизаро ба Замин гузошт. Дар огози асри XX режими мустамликавии Фаронса дар Алчазоир боз хам мустахкамтар карда шуд. Марокаш. Хднуз дар асри XVIII Фаронса ва Испания бо султони Марокаш Созишнома баста, хукукхои точирон ва намояндагони ин давлатхоро васеъ карданд. Дар каламрави Марокаш Австро-Венгрия, Англия, ИМА, Нидерландия, Белгия ва баъзе давлатхои дигар низ хукукхои таслимкорй гирифтанд. Лекин дар ишгол карданй Марокаш Фаронса фаъолтар буд. Вай аз соли 1870 cap карда, минтакахои ба Алчазоир хамсархади 270 М арокашро паси хам забт мекард. Вале ба амалй шудани накшаи М арокашро забт кардани Ф аронса давлатхои абаркудрати дигари Аврупо мукобилият нишон медоданд. Барои хамин, оид ба масъалаи М арокаш соли 1880 дар Мадрид конференсияи байналхалкй баргузор гардид. Иштирокчиёни он «истикдолият»-и М арокаш ро кафолат доданд. Дар баробари ин, карор карда шуд, ки дар идораи ин давлат бе ичозати тарафхои манфиатдор ягон тагйироте даровардан мумкин нест. Ин конференсия карордоди умумиеро кор карда баромад, ки он режими таслимкуниро нисбат ба М арокаш васеъ кард. Бо ин карордод хукуки ба даст даровардани Замин дар Марокаш ва дар ин мамлакат доштани моликияти гайриманкулро хамрох карданд. Хамин кисмати карордод нисбати хамаи иштирокчиёни конференсия пахн карда шуд, аз он чумла нисбати Олмон, Португалия ва Русия хам. Конференсияи соли 1880-и М адрид дар амал макоми ниммустамликавии М арокаш ро тасдик намуд. Соли 1887 Англия, Италия, Австро-Венгрия, Испания ва Олмон Созишномаи дигареро ба имзо расониданд, ки бар зидди даъвохои Фаронса нисбати М арокаш равон карда шуда буд. Дар навбати худ, Фаронса ишголи М арокашро вазифаи наздиктарини худ хисобида, охирхои асри XIX - огози асри XX барои амалй шудани ин максад тайёрии фаъолонаи дипломатиро огоз намуд. М уборизаи Фаронса барои ба пуштибонии худ даровардани М арокаш то соли 1912 идома ёфт. Х,амон сол султони М арокаш Мулай Хдфид мачбур шуд ба шартномае имзо гузорад, ки он пуштибонии Фаронсаро бар М арокаш мукаррар менамуд. М укаррар намудани пуштибонии Фаронса М арокашро на танхо аз истиклолият махрум кард, балки якпорчагии онро низ аз байн бурд. Мувофики Созишномаи соли 1912- и Фаронса ва Испания, минтакаи шимолии М арокаш тахти пуштибонии Испания карор гирифт. Вале халки М арокаш ба режими мустамликавии ватани худ тан надода, муборизаи озодихохонаро давом медод. Ба империалистони Ф аронса лозим омад, ки бар зидди халки М арокаш муддати дуру дароз чанги хунхорона баранд, то ки ин давлатро ба худ тобеъ намоянд. МАЪХАЗ ВА САНАДХО 1. БОНКИ ХОРИЧДИ МИСР ...Дар мамлакат бонкх,ои бузургтарини хоричй шуъбахои худро мекушоданд. Хамин тарик,, соли 1856 «Бонки Миср» (англисй) ташкил меёбад. Баъд соли 1860 «Бонки гаравмонй» (сармояи Фаронса) кушода мешавад. Сипае, соли 1864 «Бонки Англияю Миср» ва соли 1865 бонки «Оттоман» яке аз шуъбах,ои худро дар Миср мекушоянд. 2. ШИРКАТХОИ ВОРИДОТЙ «Ч,.Планета ва К.» соли 1853 ташкил ёфтааст. Ин ширкат дар Магата ва Мансур марказхои пахтатозакунй сохта, дар нох^ях,ои Мисри Боло ва Мисри Поён пахтапарварй, агентих,ои харидкунй ва дар хдмаи мамлакатхое, ки пахта истехсол менамоянд, намояндагй мекушояд. «В.Торнел ва писарон» соли 1860 ташкил ёфтааст. «Хуррами Вепаши ва К.» соли 1862 дар Искандария ташкил ёфтааст. Он дар Ливерпул, Манчестер, Бостон, Женева ва хамаи мамлакатхое, ки пахта истеъмол мекунанд, намояндагй кушодааст. Ширкати «Линдеманн» соли 1864 ташкил ёфтааст. «Мор ва Фендерл» соли 1869 ташкил ёфтааст. Дар Шабин-эл-Канатир завод ва дар хдмаи марказхои бофандагй намояндагй дошт. З.КЛРЗИ ДАВЛАТИИ МИСР (БА ХИСОБИ ХАЗ.Ф.-СТ) НОМИ БОНК МАБЛАГИ НАСИЯИ ВОМБАРГ МАБЛАГИ НАКД ГИРИ «МАИ ХУКУМАТ 1861 «Фрюлинг ва Гошен» 3293 2640 1864 «Рюлинг ва Гошен» 5704 4864 1865 «Англисию мнерй» 3388 2750 1866 «Рюлинг ва Гошен» 3000 2640 1867 «Оттоман» 2080 1793 1868 «Оппенгейм» 11890 7913 1870 «Бишофсхайм» 7143 5000 272 4.КОНУН ДАР БОРАИ ТАЪСИСИ ВОРИСИИ ГАХТИ ТУНИС АЗ 15 ШАВВОЛИ СОЛИ 1277 (28 АПРЕЛИ СОЛИ 1861) Конуни мазкурро цамчун Конститутсияи аввалини Тунис шуморидан мумкин аст. БОБИ I. ДАР БОРАИ Ш О \Ю Д \В А ХОНАДОНИ ХУСАЙНИХ.О Моддаи 1. Хокимияти пгохзодахои хонадони Хусайнихо бо назардошти анъаноти синусолии дар шохй кабулгардида мерос гузоглта мешавад. Танхо дар сурате ки агар меросхур аз хокимият даст кашад, меросхури дуюмин ин хукукро ба даст медарорад. Моддаи Сардори давлат дар як вакт сардори хонадони шох буда, аз болои шохзодагон ва шохдухтароне, ки ба хайати хонадон дохиланд, хукм дорад ва ягон нафари онхо бе розигии у сохибихгиёр ва сохиби моликият нестанд... Моддаи 4. Сардори давлат, хамчун сардори хонадони подшох, вазифахои аъзоёни онро мукаррар мекунад.. .Дар навбаги худ, онхо ба у хамчун фарзандон ба падар итоат мекунанд. Моддаи 5. Шохзодагон ва шохдухтарони хонадони подшох бе ичозати сардори давлат акди никох баста наметавонанд. БОБИ П. ДАР БОРАИ САРДОРИ ДАВЛАТ Моддаи 12. Сардори давлат бо ёрии вазирон идораи сиёсии шохиро ичро менамояд. Моддаи 13. V ба кисмхои харбии бахрй ва пиёданизом рохбарй мекунад, сулх мебандад, дар бораи иттифок ва тичорат шартнома ба имзо мерасонад. Моддаи 14. У атхоси ваколатдорро хоста гирифта, таъин мекунад ва агар зарур шуморад, аз вазифа сабукдуш менамояд. Моддаи 15. У хукуки авф карданро дорад. ба шарте ки ин кор хукуки хеч касро поймол накунад. БОБИ IV. В АРАКА И АЪЗОЁНИ ОИЛАИ ПОДШОХ, Моддаи 29. Аз даромади давлатй ба маблаги 1.200 хазор пиастр барои сардори давлат чудо карда мешавад. Моддаи 30. 66 хдзор пиастр барои хар як шохзодаи хонадор, 6 хазор пиастрй барои хар як шохзодаи мучарраде, ки дар тарбияи волидонашон мебошанд, 12 хазор пиастрй барои хдр як шохзодае, ки то хонадоршавй аз падар ятим мондааст, 20 хазор пиастрй барои хамаи шохдухтархои шавхардор ва бевамонда. 3 хазор пиастрй барои шохдухтархои мучарради падардор, 8 хазор пиастрй барои хар як беваи шохзодаи фавтида мукдррар карда мешавад. Гайр аз ин, як маротиба ба маблаги 15 хазор пиастр барои туйи хар як шохзода ва 50 хазор пиастр барои туйи хар як шохдухтар чудо карда мешавад. БОБИ XIII. ДАР БОРАИ ХОРИЧИЁНЕ, КИ ДАР ШОХИГАРИИ ТУНИС СУКУ НАГ ДОР АНД Моддаи 105. Барои ичрои анъанахо ба хдма хоричиёне, ки дар Тунис сукунат доранд, озодихои пурра ваколат дода мешаванд. Моддаи 106. Ягон нафари онхо барои эътикодхои динй таъкиб карда намешаванд, дар пайравй ба дини худ ва ё ихтиёрй кабул кардани дини дигар озод мебошад. Тагйири дин, миллат ва хукукхои онхоро тагйир намедихад. Моддаи 110. Ба хоричиёне, ки дар Тунис сукунат доранд, дар масъалаи истехсол хамон хукукхо ва шароитхое дода мешаванд, ки ба тунисиён дода шудаанд. Моддаи 112. Хоричиёне, ки дар Тунис сукунат доранд. мисли раияти Тунис ба тичорати дохилй ва хоричй машгул шуда метавонанд. 5.БА МИСР ЗАДА ДАРОМАДАНИ АНГЛИЯ 3 июни соли 1882 флоти Англия ба гулулаборонкунии калъаю истехкомхои Искандария шуруъ кард. Флоти англис 8 киштии зирехпуш, 2 киштии артиллерй, 3 киштии разведкачй, 81 киштии торпедозани дорой 69 тупи андозаи милашон калон, 88 тупи андозаи милашон миёнаю хурд ва 70 гупхои думила дошт. Хдйати флоти душман аз 5700 нафар одам иборат буд. Гарнизони Искандария 7500 нафар аскарони бадтаълимгирифтаро ташкил мекард. Баъди якчанд соати тирборонкунй артиллерияи англисхо хдмаро ба хок яксон кард. Дар шахр сухтор ба амал омад. Ин холат мисриёнро мачбур сохт, ки аз оташкушоии чавобй даст кашанд. Мувофики суханхои мухбири «Дейли Телеграф», ки маълумотро аз як араби аз Искандария гурехта гирифтааст...талафоти мисриён бузург аст. Аскарон ва сокинони фавтида на камтар аз 2000 нафар мебошанд. Адолй дар бораи фирор намудан фикр хам карда буд. Фармондехи англис Сеймур эълон дошт, ки танхо кдлъахо гулулаборон карда мешаванд. Вале бар хилофи ин ваъда, то наздикии соати 10 гранатахое, ки ба истехкомхо партофта шуда буданд, ба хар чо-хдр чойи шахр афтида, рохгузархоро куштаю хонахоро валангор карданд... 6.БУХрОНИ ЯКУМИ МАРОКАШ (1905-1906) (Аз нутци Вилгелми II дар Танжер 31 марты с. 1905) «Ман имруз ба назди султони сохибихтиёр меравам. Боварй изхор менамоям, ки Марокаш дар зери хокиЧшяти мустакили султон бе ягон инхисор ва гасикунй дар асосхои баробарии пурра барои ракобати осоиштаи хдмаи давлатхо озод мемонад. Сафари ман ба Танчер максад дорад ва ман мехохам аз тамоми куввахои дар ихтиёрбуда бо катъияти том истифода бурда, манфиатхои Олмонро дар Марокаш бомуваффакият дифоъ намоям. Султонро кдтъиян шохи мустакил шуморида, дар бораи усулхои таъмини ин манфиатхо танхо бо худи у маслихат мекунам». 274 7.КОНФЕРЕНСИЯИ АЛХЕСИРАСИ СОЛИ 1906 (Аз санади кулпи Коиференсияи байналхащии Алхесирас, ки 25 март (7 апрел)-и соли 1906 ба имзо расидааст) Баъди дар Танжер баромад кардани Вилгелми II, хукумати Олмон дар бораи эътироф накардани Созишномаи Англияю Фаронсаро оид ба Марокаш расман эълон намуда, даъвати конференсияи байналхалкдро так,озо кард. Тахдид аз чониби Олмон хукумати Фаронсаро мачбур сохт, ки ба даъвати чунин конференсия розй шавад. Конференсияи Алхесирас аз 15 январ то 7 апрели соли 1906 баргузор гардид. 11 давлати Аврупо, ИМА ва Марокаш иштироккунандагони ин конференсия буданд. Дар масъалаи политсияи Марокаш дар конференсия муборизаи тезу тунд ба амал омад. Олмон аз тарафи давлатх,ои дигар дастгирй наёфта, аз чихати дипломатй сахт шикает хурд. Фаронса ба дастгирии Англия ва Русия такя карда, голиб баромад. Х,арчанд Созишномаи бо Марокаш ба имзорасида ба сох,ибистиклолии султони ин мамлакат оварда расонид, лекин Фаронса (бо хдмрохди Испания) дар амал дар кори аз болои политсияи Марокаш чорй намудани назорат ба муваффакият ноил гардид. БОБИI. ЭЪЛОМИЯ ДАР БОРАИ ПОЛИТСИЯИ МАРОКАШ Моддаи 1. Политсия тах,ти хокимияти олии Аълохдзрат султон мемонад. Вай аз х,исоби мусулмонхди Марокаш ташкил карда мешавад... . Моддаи 3. Барои ташкил намудани ин кор ва ёрй ба султон аз тарафи хукуматх,о...афсар*о ва унтер-афсарх,ои испанй ва фаронсавй ба ихтиёри у (яъне султон) политсия фиристода мешавад.______________________________________ САНАХ,ОИ МУХ,ИМ МИСР 1831-1833 - чанги якуми Миср ва Туркия 1839-1841 - чанги дуюми Миср ва Туркия 1854 - аз тарафи сохибкорй фаронсавй Фердинанд Лессепс барои сохтани Канали Суэте гирифта шудани ичозатнома 17.Х. 1869 - ба истифода дода шудани Канали Суэте 1882 - шикасти шуриши Арабпошшо ва ба мустамли­ каи Англия табдил ёфтани Миср 275 МАМЛАКАТХОИ НИМЧАЗИРАИ АРАБИСТОН 1871 - пуштибони нимчазираи Катар эълон гардидани Англия 1871 - ба мустамликаи Туркия табдил ёфтани Яман 1873 - ба султонхо ва шайххои Уммонй шартномахои нави асоратовар бастани Англия 1880 - ба Англия тобеъ шудани Бахрайн СУДОН 1857 - гуломфуруширо манъ карданй хукумати Миср 1869 - дар зери парчами Миср ба Судон ташкил намудани экспедитсияи харбии Англия 1881 - тахти рохбарии Маъдани тамоми Судонро фаро гирифтани шуриш Охири 1883 - артиши хидеви Мисрро торумор карда, вилояти Дарфурро ишгол карданй махдичиён 1899 - ба зери хокимияти якчояи Англия ва Миср даромадани Судон ЛУБНОН 1909 - розигй додани Русия ба забти Либия аз чониби Италия 1911 - дар байни Туркия ва Италия cap задани чанг аз барои Либия Х.1912 - дар байни Италия ва Туркия баста шудани Созишномаи Лозанна ТУНИС V.1881 - Тунисро ишгол карданй Фаронса VL1883 - ба мустамликаи Фаронса табдил ёфтани Тунис АЛЧАЗОИР Ш Л871- ташкилёбии Коммунаи Париж, дар Алчазоир дар зери рохбарии Мухаммад Мукронй ба амал омадани шуриш VII. 1871 - торумор гардидани шуришгарон 1880 1880 1887 1870 1912 ------САВОЛ ВА СУПОРИШ ------------------------------------------- 1. Англия Мисрро кай ва чй тавр ишгол кард? 2. Дар бораи харакати миллию озодихохии халки Миср накл кунед. 3. Нисбати сохтмони Канали Суэте чихо медонед? 4.Дар бораи шуриши халки Миср тахти рохбарии Ахмад Арабй (Арабпошшо) маълумот дихед. 5. Англия Мисрро кай ба ниммустамликаи худ табдил дод? 6. Сурия, Лубнон, Фаластин ва Ирок кай ва чй тавр ба ниммустамликаи давлатхои империалистии Аврупо табдил ёфтанд? 7. Ба мустамликахои давлатхои империалистй табдилёбии давлатхои нимчазираи Арабистон кай ва чй тавр сурат гирифт? 8. Ба ниммустамликаи Англия табдилёбии Судон чй хел огоз ёфт? 9. Барои ба мустамликаи худ табдил додани Судон Англия кадом хилаю найрангхоро истифода бурд? Гордон кй буд? 10. Дар бораи харакати муковиматнишондихии озодихохонаи халки Судон дар зери рохбарии Мухаммад Ахмад (Махдй) чихо медонед? 11. Кай Судон ба ниммустамликаи Англия табдил ёфт? 12. Дар бораи рафти ба тобеияти давлатхои абаркудрати Аврупо гирифтор шудани Либия, Тунис ва Алчазоир маълумот дихед. 13. Давлатхои империалистй барои ба зери итоати худ даровардани Марокаш дар байни худ чй тавр ракобат мекарданд? 14. Аз хуччатхои марбут ба Миср чй хулоса баровардан мумкин аст? 15. Аз мавзуъ хулоса бароред. МАРОКАШ огози аз тарафи Фаронса ишгол карда шудани минтакахои Марокаши бо Алчазоир хамсархад конференсияи байналхалкии Мадрид о ид ба Марокаш ба давлатй ниммусталика табдил ёфтани Марокаш аз чониби Англия, Италия, Австро-Венгрия, Испания ва Олмон бо Марокаш бастани шартномае, ки хилофи даъвохои Фаронса буд тахти пуштибонии Фаронса ва Испания карор гирифтани Марокаши Шимолй § 28. ХДБАШИСТОН Рацобат барои хукмрони дар Х,абашисгон. Мубориза барои дар Хабашистон хукмронй кардан дар байни хокимони се вилоят сурат гирифт. Яке аз онхо хокими Вага ва Ласта Гобазие буд. Вакте ки артиши англисй ба Магдала хучум мекард, ин хоким аз вазъияти кулай истифода бурда, аввал музофоти Бегамдор ва баъд музофоти Дембейяро ишгол намуда, мавкеи худро дар Хдбашистони Марказй мустахкам карда, барои точу тахти негуси негестй довталаби асосй мешавад. Довталаби дигари точу тахти Хабашистон Касаи ном дошт. У барои бар зидди негус Фёдор мубориза бурдан ба англисхо дасти ёрй дароз мекунад. Ба ивази ин ёрй, экспедитсияи англисй хангоми Хдбашистонро тарк намудан, ба Касаи 850 милтик. 40 хазор тир, 28 бочка борут ва якчанд тупхона такдим кард. Ин тухфа бартарии Касаиро бар ракибонаш таъмин намуд. Хокими сеюми довталаби точу тахти мамлакат Менелик ба шумор мерафт. У шохи Шоа буд. Дар аввал мубориза, асосан, дар байни Касаи ва Гобазие сурат гирифт. Баъди он ки ин хокимони аз тарафи негус Фёдор аз мулкхояшон махрум ва ба хабе партофташуда озод шуданд, мубориза барои точу тахти мамлакат тезу тунд мешавад. Барои ба максади худ ноил шудан, хокимон ба зери парчами яке аз хамин се хокими бонуфуз дохил мешуданд. Аксарияти хокимони Хдбашистони Марказй ба тарафи Гобазие гузаштанд. У 60 хазор нафар аскар дошт. Гобазие тавонист, ки тавассути ин лашкар вилоятхои Амхара, Ласта, Ваг ва музофоти кал о ни Гочамро ба даст дарорад. Мохи апрели соли 1868 вай худро бо номи Такла Георгия-негуси Хабашистон эълон намуд. Соли 1872 бар зидди Касаи ба мубориза шуруъ намуда, ният дошт, ки шахри Адуаро аз ракиби худ кашида гирад. Вале азбаски Касаи дар ихтиёри худ лашкари 12-хазорнафараи нисбат ба лашкари Гобазие хуб мусаллахшуда дошт, дар ин задухурд голиб баромад. Гобазие асир афтод. Баъди ин Касаи ба Аксум меравад ва бо номи Иоханнеси IV негуси Хабашистон (солхои 1872-1889) точгузорй мешавад. Менелик бошад, то ин вакт аллакай негуси негестй, яъне унвони императори Х,абашистонро кабул карда буд. Иоханнеси IV хост, ки бар зидди ин ракиби пурзури худ хам ба чанг дарояд, вале ба Хабашистон зада даромадани артиши Миср ба амалй шудани ин ният халалдор шуд. Баъди торумори тачовузкорони мисрй, Иоханнеси IV артиши худро ба мукобили Менелик равон кард. Менелик аз у шикает хурда, мачбур шуд, ки Иоханнесро негуси Хдбашистон эътироф карда, аз унвони негуси негестй даст кашад. Чдвобан ба ин, Иоханнеси IV бо нишони ризоият ва аз байн бурдани душманй Менеликро хамчун шохй Шоа шинохт ва бо у дар Хдбашистони Чднубии то хол забтношуда доираи нуфузро таксим кард. Муборизаи давлатхои империалист!! Аврупо барои забти Хабашисгон. Бахори соли 1884 хукумати Англия бо максади нерухои махдичиёни Судонро ба Хдбашистон чалб намудан ва артиши англисии дар мухосираи шуришгаронбударо халос кардан чорахои зарурй андешид. Англия намояндагони худро ба назди Иоханнеси IV равон мекунад. Дар ин чо англисхо Созишномаеро ба имзо расониданд, ки мувофики он Иоханнеси IV ухдадор шуд, ки барои дифои истехкомхои дар кад-кади сархадхои шимолй ва шимолу шаркии Хдбашистонбудаи англисхо дасти ёрй дароз мекунад. Лашкари Хдбашистон махдичиёнро аз ин истехкомхо зада гардонида, гарнизонхои Англияро озод карданд. Ана, хамин тавр Хдбашистон ба чанги нолозими зидди махдичиёни Судон кашида шуд. Дар айни замон, англисхо розй шуданд, ки бандари ягонаи бахрии Хдбашистон-Массауа ба Италия супорида шавад. Баъди ин италиявихо ба дарунтари мамлакат даромада, аз шимол ба мулкхои негус Иоханнеси IV тахдид менамуданд. Италиявихо дар мубориза бар зидди Иоханнеси IV пинхонй бо Менелик забон як карданд. Мулкхои Иоханнес дар мухосира монданд: аз шимол Италия хучум кард, аз гарб-махдичиён, аз тарафи чанубу гарбй-кабилахои данакил, ки онхоро италиявихо ба ин хучум рухбаланд мекарданд. Лашкари Менелик бошад, дар наздикии сархадхои чанубии мамлакат мустакар буд. Махдичиён ба дарунтари Хдбашистон даромада, соли 1887 Гондарро ишгол намуда, кисми зиёди музофоти Дамбейяро хароб карданд. Соли оянда онхо хучуми худро аз нав такрор карданд, лекин ин дафъа аз тарафи хокимони махаллй - Микаэл, Мангаши ва Алула торумор карда шуданд. Дар яке аз мухорибахо Иоханнеси IV захми марговар бардошт. Дар чунин шароити мушкил дар байни хокимони Хдбашистон ягонагию вахдат вучуд надошт. 279 ........................ Аввали соли 1887 италиявихо аз нав ба Хдбашистон хучум карданд, вале дар мухорибаи назди Догали шикает хурда, мачбур шуданд, ки ба чониби бандари Массауа акибнишинй кунанд. Баъди ин шикает италиявихо артиши худро ба Эритрея равон карданд. Акнун артиши Италия бо хамрохии гарнизони пешакй дар сархадхои хамончоии Хдбашистон чой дошта, ба 25 хазор нафар расид. Дар баробари ин, хукумати Италия соли 1888 намояндаи худ Антонеллиро ба назди хокими Шоа-Менелик равон карда, иброз дошт, ки уро хамчун негуси Хдбашистон эътироф мекунад ва тайёр аст, ки ба у барои мубориза бар зидди Иоханнеси IV ёрии харбию пулй фиристонад. Ба ивази ин ёрй Менелики II бояд мулкхои Асмара ва Керенаро вогузор мекард. Менелик таклифи италиявихоро кабул кард, вале ба мукобили Иоханнеси IV барнахост. Аз чониби Иоханнеси IV хам бар зидди Италия чанг накард. Яъне мавкеи бетарафиро ихтиёр кард. Соли 1889 Менелики II бо Италия дар бораи дустй ва тичорат шартнома бает. Мувофики ин санад, у аз тарафи англисхо истило карда шудани Эритреяро эътироф намуд. Барои гузашткунии Эритрея Хдбашистон аз Англия 38 хазор милтик ва 20 тупхона тухфа гирифт ва мувофики карордоди иловагй Англия ба Менелики II ба маблаги 4 млн.ф-ст. вомбарг дод. Баъди дар чанги зидди махдичиён халок гардидани Иоханнеси IV, ба тахту точи негуси негестии Хдбашистон Менелики II сохиб шуд. Ба у муяссар гардид, ки муттахидкунии Хдбашистонро, ки Фёдори II огоз карда буд, давом дода, каламрави зери игоати худро боз хам васеътар кунад. Охиста-охиста аксарияти вилоятхо ва кабилахои Хдбашистон хокимияти Менелики II-ро эътироф карданд. Вале солхои 90-ум Италия ба мукобили Хдбашистон аз нав хучуми густурдаи худро огоз намуда, ба ин раванд халал расонид. Дар мухорибахои сершумори ин чанг гох як тараф ва гох тарафи дигар дастболо мешуд ва нихоят соли 1896 дар Адуа артиши Хдбашистон сипохи Италияро торумор кард. Худи хамон сол хайати вакилони Италия ба пойтахти нави Хдбашистон ш. Аддис-Абеба (он соли 1887 асос ёфтааст) омада, ба Созишномаи сулх имзо гузошт. Аз руйи ин Созишнома Хдбашистон хамчун давлатй сохибистикдол эътироф карда шуд. Сархади Хдбашистон муваккатан (то муайянкунии нихоии он) аз тарики хати 280 демаркатсионй кдд-кдди дарёи Мареб мукаррар карда шуд. Аз Хдбашистон шикает хурдан барои Италия вазнин афтод. Он мачбур шуд, ки ба ин давлат 10 млн лир товони чанг хам бидихад. Дар мубориза бар зидци Италия Хдбашистон пинхонй аз Фаронса ёрй мегирифт. Ба ивази ин некй, Фаронса аз Менелики II барои сохтмони рохи охан ичозатнома гирифт. Додани ин ичозатнома маънои онро дошт, ки цар сиёсати хоричии хуц Хдбашистон бештар ба суйи Фаронса майл мекунац. Баъци шикает хурцани Италия, муттахицкунии Хдбашистон ба охир расиц. Дар баробари ба Хдбашистон cap даровардани сармояи Фаронса, Менелики II барои пасттар карданй мавкеи он ба Англия низ гузашт мекард. Барои хамин, у аз сохтани иншооти гидротехникии Фаронса дар кули Тана цаст кашиц. Мувофики Созишномаи байни Хдбашистон ва Судон аз 15 майи соли 1902 чунин иншоотро минбаъц танхо бо розигии генерал-губернатори Суцон сохтан мумкин буц. Ин Созишнома сархаци байни Хабашистон ва Суцонро низ муайян намуц. Хдбашистон ба англисхо ичозат цоц, ки цар мамлакат рохи охани Суцонро бо Уганда пайвасткунанца созанц. Фишори минбаъцаи англисхо ба он оварца расонц, ки мохи апрели соли 1905 Менелики II ичозатномаи сохтмони рохи охани ширкати фаронсавиро бекор кард. То огози Чднги якуми чахонй Хабашистон объекти талоши Англия, Фаронса, Италия ва Олмон мешавад. Дар ин мамлакат давлатхои империалистии Аврупо минтакаи муайянеро ба цаст мецароварцанц. Инчунин. барои цар Хдбашистон мавкеи бештар пайдо намудан дар байни худ ракобат хам мекарцанц. Аз соли 1908 cap карца, муносибатхои Хдбашистон бо Фаронса нисбат ба давлатхои цигари номбурца бехтар мешавац. Махз барои хамин Хдбашистон барои сохтмони рохи охан ба ин цавлат ичозатнома мецихад. МАЪХАЗ ВА САНАДХО ШИКАСТИ ИТАЛИЯ ДАР ЧАНГИ ЗИДЦИ АБИССИНИЯ (ХДБАШИСТОН) СОЛИ 1896 Соли 1896 кушипти Абиссинияро забт кардани Италия бебарор анчом ёфт. Дар задухурди назди Адуа корпуси италявии генерал Баратери пурра торумор карда шуд. Италиявихо дар ин задухурд то 11 хазор, аз он чумла, ду генерал ва кдриб 250 афсар, бо хдмрохии ба аеоратафтодагон тахминан 14.500 аскару 300 афсар, яъне 75 фоизи хайати корпусро талаф доданд. Ин шикает ба накшахои мустамликавй ва обрую эьтибори харбии Италия зарбаи марговар зад. Хукумати Италия мачбур шуд ба шартномае имзо гузорад, ки он истикдолияти Абиссинияро эътироф мекард. Моддаи 4 ин шартнома сархади нави байни Абиссиния ва Эритреяи Италияро мукаррар кард. Баъди як сол ахдномае ба имзо расонда шуд, ки мувофики он якчанд округи аз чихати стратегй мухим бояд ба ихтиёри Абиссиния мегузаштанд. Вале хукумати Италия ин ахдномаро тасдик, накард. Дар поён матни мухтасари Созишномаи сулхи байни Италия ва Хабашистон (Абиссиния)-ро мисол меорем, ки он 26 октябри соли 1906 ба имзо расидааст. Моддаи 1. Кдтъи холати чангй, «яъне сулх ва дустии абадй» дар байни тарафхо... Моддаи 3. ...Италия истикдолияти котеона ва бегуфтугуи империяи Хабашистон, хдмчун давлати сохибихтиёр ва мустакилро эътироф мекунад. Моддаи 4. .. .Аз хдмин руз cap карда, дар зарфи як сол вакилони ваколатдор.. .(тарафхо) тавассути кэрордоди дустона сархадхои нихоиро мукаррар мекунанд. То он вакте ки ин сархадхо хамин тарик, мукдррар карда мешаванд. хар ду тараф розианд, ки холати кдблан вучуддошта (статуоквоанте)-ро риоя кунанд. Моддаи 5. То он замоне, ки хукуматхои Италия ва Хабашистон сархадхои нихоии худро мувофики ризоияти байнихамдигарй мукдррар мекунанд, хукумати Италия ухдадор мешавад, ки заминхоро ба ягон давлати сеюм вогузор намекунад. Дар сурате ки агар Италия бо хохиши худ аз ягон кисми кдламрави ба вай тааллукдошта даст кашад, пас онро ба Хабашистон медихад... САНАХ.ОИ МУХИМ ГУЛ868 - худро бо номи «Такла Герогис» негуси Хабашистон эълон кардани Гобазие 1884 - ба назди Иохдннеси IV барои ба имзо расонидани Созишнома омадани намоянда­ гони Англия 1884 - ба Хабашистон хучум кардани артиши Италия ва бебарор анчом ёфтани он 1887 - ба Хабашистон бори дуюм хучум кардани артиши Италия 282 1887 1889 1896 ГУ. 1905 -----САВОЛ ВА СУПОРИШ ------------ -------------------------------- 1. Ракобат барои хукмронй дар Хдбашистон дар байни кихо сурат гирифт? 2.06 дар огози ин ракобат Англия иштирок дошт? 3. Дар бораи Такла Георгис ва Иоханнеси IV чихо медонед? 4. Дар бораи муборизаи давлатхои империалистии Аврупо барои забт кардани Хдбашистон накл кунед. 5. Махдичиён кистанд? Кадом давлат онхоро бар зидди Хабашистон истифода мекард? 6. Италия ба мукобили Иоханнеси IV чй тавр мубориза мебурд? 7. Чаро хокимони Хабашистон дар аввали мубориза аз хоричиён ва алалхусус аз Италия шикает мехурданд? 8 . Дар бораи галабаи Менелики II бар Италия накл кунед. 9. Дар рафти мубориза бар зидди истилогарони Италия ва баъди шикасти онхо муносибатхо дар байни Хабашистон ва Фаронса чй хел сурат гирифтанд? Ю.Оё давлатхои империалистии Аврупо ба Хабашистон cap дароварда тавонистанд? 11. Аз мавзуъ хулоса бароред. § 29. МАМЛАКАТХОИ ЧАНУБТАРИ САДРОИ КАБИР ВА АФРИКОИ ЧАНУБИ Зааткорихои мамлакатхои империалистй. Африкои чанубтари Сахрои Кабирро, одатан, ба се хати аз Укёнуси Атлантик ва Укёнуси Хинд тулкашида таксим мекунанд: Судон (Fap6 n ва Шаркй), Африкои Тропики (Еарбй ва Шаркй), Африкои Ч,анубй ва чазираи Мадагаскар. Дар нимаи дуюми асри XIX ва махсусан дар чоряки охирини ин аср дар байни мамлакатхои абаркудрати аврупой таксимоти мустамликавии ин минтакахо хеле муташаннич сурат мегирад. Дар зери замини чанубтари Сахрои Кабир ва Гондари Хабашистонро ишгол кардани махдичиён бо Италия шартномаи дустй бастани Менелики II дар наздикии Адуа артиши Италияро торумор кардани кушунхои Хабашистон. аз тарафи Менелики II бекор карда шудани ичозатномаи сохтмони рохи охани ба ширкати Фаронса додашуда Ч,ануби Африко захирахои бешумори ашёи хоми киматбахо, аз он чумла, алмос ва тилло хобида буданд. Гайр аз ин, саноати сармоядорони Аврупо ба бозорхои нав эхтиёч дошт. Барои дар мудцати кутох ва харчи ками маблаг ворид намудани ашёи хоми африкой ва молхои аврупоиро ба чойхои дурдасттарин бурда расонидан зарур буд, ки дар ин чо роххои охану шохроххо, бандархою анборхо сохта шаванд. Х,амаи ин ба сохибони заводхои маъдангудозй ва мошинсозии давлатхои абаркудрати Аврупо барои бо тезй афзудани даромад дурнамои умедбахш мекушоданд. Дар мубориза барои таксимоти Африко, Англия ва Фаронса ракибони хамдигар буданд. Баъди чанде ба катори ин давлатхо Олмон, Белгия, Италия ва ИМА низ дохил гарциданд. Дар солхои 60-уми асри XIX ширкатхои аврупой дар наздикии чойи бо хам якшавии дарёхои Ваал ва Норинчй конхои алмос ва тилио ёфтанд. Аз Аврупо одамоне ба ин чо меомаданд. ки орзу доштанд сангхои киматбахо ва порахои тиллоро ёфта. зуд бой шаванд. Бо хамин сабаб, тиллокобону заршуйхои аврупой дар чойхои ноободи Африкои Чднубй сокин шуда, шахру бошишгоххои аз он хурдтари мухочирони аврупоиро бунёд мекарданд. Камберли ва Йоханнесбург аз кабили хамин шахрхо буданд. Империалистони англис барои он чиоду чахд мекарданд, ки аз Кейптаун то Кохира мустамликахои бисёр ишгол кунанд. Дар ин рох ракибони асосии Англия Португалия ва чумхурихои бурхо буданд. Англия мустамликазабткунии худро хам дар самти шимолй (дар мамлакати зулусхо) ва хам дар шимолу гарбй (дар Бечуаналенд) амалй карда, мехост, ки тавассути мулкхои худ Норинчй ва Чумхурии Афргасди Чанубй (Трансваал)-ро мухосира кунад. Охири солхои 70-ум Англия ба забти Зулуленд шуруъ кард. Пешвои олии зулусхо Кетчайво ба дифои мамлакат тайёрии хуб дида, артишро бо сипохи оташфишон мусаллах намуд. Соли 1878 англисхо ба Кетчайво талабнома пешниход карданд, ки ичрои он интихои истиклолияти Зулулендро дар назар дошт. Шурои пешвоёни зулусхо карор кард, ки ин талабномаи англисхо рад карда шавад. Баъди ин артиши британй ба мамлакати зулусхо зада даромад. Зулусхо ватани худро кахрамонона дифоъ мекарданд. Ин чанг шаш мох давом кард ва дар он Англия голиб баромада, даххо хазор зулусхоро кир карда, Зулулендро = 284 асир гирифта, ба Лондон фиристоданд. Соли 1887 Англия Зулулендро расман ба хайати мустамликаи Натали худ хамрох кард. Дере нагузашта, англисхо тамоми каламрави сохилхои Укёнуси Атлантикаро то Мозамбики Португалия ишгол карда, бурхоро аз бахр махрум сохтанд. Империализми Олмон низ аз ракибони худ акиб монданй набуд. Ба истилогарони олмонй сармоядорон рох мекушоданд. Соли 1883 точири тамокуфуруши Бремен Людеритс тавассути маблаги ночиз ва 260 милтики кухна аз пешвоёни махаллй каламрави наздисохилии Африкои Чднубу Fap6 npo аз резишгохи дарёи Норинчй то бандари Ангре- Пекенаро харида гирифта, дар он чо корхонаю дуконхои худро бунёд мекунад. Дере нагузашта, хамаи ин минтака махаллй тахти пуштибонии Олмон эълон карда шуд. Ашхоси аз тарафи хукумати Олмон ваколатдошта бо усули англией амал карда, бо пешвоёни готтентотхо ва гереро дар бораи пуштибони онхо эътироф карда шудани Олмон созишномахо ба имзо мерасонанд. Немисхо Африкои Ч,анубу Гарбиро ишгол карда, ахолии махаллиро берахмона истисмор мекарданд. Ч,авобан ба ин, кабилахои готтентотхо ва гереро ба муборизаи озодихохй даст заданд, ки он зиёда аз 20 сол давом кард. Ин шуриш дар солхои 1904-1907 них,оят шадид буд. Мохи январи соли 1904 готтентотхо тахти рохбарии пешвои худ Хендрик Витбой шуриш бардоштанд. Дар ин шуриш кабилахои гереро низ фаъолона ширкат варзиданд. Чднги нобаробари готтентотхою гереро бар зидди Олмон то соли 1908 давом кард... Дар ин чанг артиши Олмон галаба кард. Баъди ин галаба империализми Олмон дар Чднубу Гарбии Африко режими мустамликавии шадиди худро ташкил намуд. Англия каламрави бузурги Бучуаналендро саросемавор забт кард, то ки чумхуриятхои бурхоро аз мустамликахои олмонй чудо созад. Калахарй барои мустамликадорони англис он кадар ахамияти калон надошта бошад хам, пуштибон будани худро эълон намуда, баъд заминхои нисбатан хосилхези дар чанубй он бударо ба мустамликаи Кап хамрох кард. Дар ишголи байни дарёхои Замбези ва Лимпопо ширкати британии Африкои Чднубй, ки соли 1889 ташкил карда шуда буд, сахми калон гузоштааст ва махсусан рохбарй вай Сасил Родс. Намояндагони Родс ба гардани пешвои олии кабилаи матабелла Лобенгул шартномаеро бор карданд, ки он ба англисхо дар таксими каламрави мамлакати ин кабила ва истехсоли маъданхои киматбахои вай хукукхои васеъ медод. Англисхо тавассути ин Созишномаи мушкилфахм ' дидаю дониста Лобенгулро фиреб доданд. Дар ин бора у борхо ба маликаи Британияи Кабир Виктория арз намудааст. Соли 1893 англисхо бар зидди кабилаи матабела ба чанг даромаданд. Артиши матабела бар зидди артиши душмани бо силохи замонавии оташфишон хуб мусаллахбуда истодагарй карда натавониста, шикает хурд. Хендрик Витбой (1824-1905) У шахеи боса вод ва сиёсатмадор Витбой ягонагии хабашхоро шарти мувяффакиятноки муборизаи звдди - в мустамликадорон медонист. Хдзорон нафар чанговарони ин кабила аз тарафи англисхо к,ир карда шуданд. Англисхо мохи январи соли 1894 Лобенгулро хдм катл карданд. Онхо мамлакати гораткарда ва гаркихуншудаи халкиятхои машон ва матабеларо бо номи англией «Родезия» номгузорй карданд. Ташкил намудани иттифоки Африко и Чанубй. Кушиши аввалин забти чумхуриятхои бурхо ва Трансваал дар соли 1877 ба вукуъ пайвастааст. Баъди чанги Англия ва Зулусхо соли 1879 бурхо шуриш бардошта, муковимати гарни-зонхои начандон калони англисхоро зуд шикаста, соли 1880 аз нав баркарор карданй истиклолияти давлати худро эълон карданд. Мувофики созишномахои солхои 1881 ва 1884, Англия, истиклолияти Чумхурии Африкои Чанубиро дар амал эътироф кард, лекин баъди ин хам мисли пештара фаъолияти хоричии мамлакатхои бурхо зери назорати англисхо мондан гирифт. Магнатхои молиявии англисхо дар ЧДЧ истехсоли тиллоро инхисорй карданд ва беш аз пеш ба дастгирии сиёсии хукумати Британия ноил мешуданд. Империализми Олмон робитаи худро бо бурхо торафт мустахкамтар мекард. Ин холат империалистони англиеро ба Мустамлнкадорони Олмон сарзамини кабилахои Гереро ишгол карданд. 287 ■ ташвиш овард. Барои хамин, охири мохи декабри соли 1895 иборат аз 800 нафар дастаи мусаллахи зархаридони ширкати англией сархади Трансваалро гузашта, ба даруни мамлакат даромаданд. Англисхо умед доштанд, ки шахри Йоханнесбург ва шахрхои дигари ЧАЧ-ро забт мекунанд. Мебоист ба онхо дар ин кор мухочирони англис-уитлендерхо ёрй мерасониданд. Вале уитлендерхо барои ба англисхо ёрй расонидан чуръат накарданд. Бурхо дастаи англисхои ба ёрй омадаро зуд торумор карданд. Императори Олмон Вилгелми 1 аз вазъи кулайи баамаломада истифода бурда, ба Президенти ЧДЧ, Крюгер баркияи табрикй фиристода, ишора кард, ки Олмон бурхоро дар муборизаашон бар зидди Англия дастгирй хохад кард. Вале ин ваъдаи императори Олмон дуруг баромад. Империалистони англис бошанд, хамоно барои бархам додани истиклолияти бурхо мубориза мебурданд. Соли 1899 Англия бо Фаронса оид ба доираи нуфуз дар Африко ва бо Олмон дар бораи мусолиматомез таксим кардани мустамликахои Португалия Созишнома ба имзо расонд. Англия баъди ин ба наздикии сархади бурхо нерухои харбии иловагй фиристод. Ба ин кирдори Англия Президенти ЧДЧ, Крюгер эътироз баён кард, вале он фоида набахшид, чунки ба Англия чанги зидди бурхо лозим буд. Инро бурхо дарк карда, худашон бар зидди нерухои дар назди сархадбудаи англисхо Ч,анги Англияю Бурхо. аввалин шуда ба чанг даромаданд. Мохи октябри соли 1899 бурхо ба каламрави мулкхои Англия хучум карда, дар Н атал, Бечуаналенд ва Кап галаба ба даст оварданд. Баъди тайёрии чиддй, англисхо ба хучуми чавобй гузашта, то тобистони соли 1900 марказхои асосии мамлакати бурхоро истило карданд. Сарфи назар аз ин, чанг боз кариб ду соли дигар давом кард. Бурхо окибат шикает хурда, мачбур шуданд, ки мукобилиятро бар зидди Англия бас кунанд. Солхои 1906-1907 Англия бо ду мустамликаи худ - Норинчй ва Трансваал хукуки худидоракунй дод. Соли 1910 хамаи мустамликахои англисии Ч,ануби Африко дар Иттифоки Африкои Ч,анубй муттахид карда шуданд. Британияи Кабир ба ИАЧ, хукуки доминионро дод. Дар Иттифоки Африкои Ч,анубй англисхо ва бурхо хукуки шахрвандй гирифтанд. Африкоихо, ки аз чор се хиссаи ахолии мукимии онро ташкил мекарданд, аз хукукхои шахрвандй махрум буданд ва аз тарафи англисхою бурхо берахмона истисмор карда мешуданд. Давлатхои дигари Африкои чанубтари Сахрои Кабир ва Африкои Ч,анубй. Каблан дар бораи таърихи давлатхои сершумори Африкои нимаи дуюми асри XIX - аввали асри XX нихоят кам маълумот дода будем. Такдири ин давлатхо низ ба такдири давлатхои дигари Африкои хамин давра хеле монанд аст. Онхоро низ давлатхои империалистй ба мустамликахои худ табдил медоданд. Инхо давлатхои Африкои Ч,анубй-Натал, Кап, дар Африкои чанубтари Сахрои К абир-С енегал, Гвинея, Сохили Оч, Дагомея, давлатхои Африкои Гарбй-Гамбия, Съера-Леоне, Сохили тиллой ва каламрави Нигери кунунй, давлати Ашантй, дар Африкои М арказй-К онго, давлатхои Африкои Ш аркй-Сомалй, Кения, Уганда, Бурундй, Руанда, Занзибар, Танганика, М адагаскар ва давлатхои дигари хурду калони ин минтакахо мебошанд, ки дар зинахои гуногуни тараккиёти чамъияти карор доштанд. Дар даврахои гуногуни таърихи нав дар таксимоти мустамликавии ин давлатхо Португалия, 289 Англия, Ф аронса, Олмон, Италия, Белгия. ИМА ва Испания иштирок кардаанд. Вале дар огози асри XX дар байни мамлакатхои империалистй таносуби куввахо тагйир меёбад. Аз хамин сабаб. баъзеи онхо аз таксимот норозй буданд, аз он чумла Олмон. Яке аз сабабхои асосии cap задани чанги дар пешистодаи якуми чахон аз нав таксим карданй мустамликахо, аз чумла мустамликахои африкой буд. 1 1 1 — МАЪХАЗ ВА САНАДХО 1. ВАХШОНИЯТИ ХАРБИЁНИ АНГЛИС ДАР ЧАНГИ ЗИДДИ БУРХО ( Аз ёддоиип\ои генерали бурх;о Девет ) Ароба ёфтан кори осон набуд. чунки англисхо на танхо хдмаи он чизеро, ки аз фермахо горат карда буданд, бо худ гирифта мебурданд, балки чизхои бисёреро бе максад оташ мезаданд. Дар фермахое, ки 2-3 чуфти гов мавчуд буд. акнун ягонто хам бокй намонд... Занон аробаеро дар холати гайёрбош нигох медоштанд, то ки дар мавриди наздикшавии душман ба пинхон шудан фурсат ёбанд ва ба лагерхои консентратсионие. ки англисхо дар он тараф хати истехкомхо сохта, ба онхо гарнизонхоро вобаста карда буданд... наафтанд. Хонахо пурра сузонида ва ё тарконида мешуданд. Аз хама бадаш он аст, ки мебел, хар гуна ашёхои хона, инчунин тухмии зироатхою хурокаи чорворо хам оташ мезаданд. Чорворо бо худ мебурданд. Дере нагузашта. галлахои аспхо пурра несг карда шуданд...Занонро чй?... оё дар нагичаи ин онхо аз шучоати худ махрум шуданд? Албатта не, зеро хангоме ки боздошг. аниктараш шикори занон огоз ёфт. онхо таваккалй ба хар суй мегурехтанд, то ки ба дасти душманон наафтанд... Ин дахшат аст! Оё ягон кас ва ягон вакт то ин чанг тасаввур карда метавонист, ки дар асри XX ин гуна вахшоният имконпазир аст? Албатта не! Ман ва хар яки мо медонем, ки дар хар гуна чанг кушторхои вахшиёна рух медиханд. Вале дар ин чанг бавосита ё бевосита бошуурона куштани занону кудакони бедифоъ аз хар гуна эхтимолоти берахмонатарин хам аз хад берун баромад. Шуморо бовар мекунонам, ки то огози чанг бо сарам касам мехурам. ки миллати мутамаддини англис хатго дар замони чанг хам ба чунин холат рох намедод. Урдугоххоеро, ки дар он чо гайр аз занон, кудакон ва пиронсолон касе 'набуд, тавассути силох ба хомушй мачбур мекарданд!!!... 290 2.КЭМПБЕЛЛ-БАННЕРМАН ДАР БОРАИ «УСУЛХ,ОИ ВАХШИЁНА»-И ЧДНГИ ЗИДДИ БУРХ,0 Кэмпбелл-Баннерман (1836-1908) - яке аз пешвоёни Х,изби «Озодихох»-и либералии Англия, хангоми чанги англисхою бурхо усулхои мустамликавии мухофизакорон (консерваторон)-ро ба зери танкид гирифта, дар айни замон ба забти заминхои чанубии Африко зид набаромада буд. Дар поён порае аз нутки ин шахе оварда мешавад, ки он соли 1901 дар палатаи намояндагони Англия эрод карда шудааст. «Тамоми минтакахои ин ду давлатй бурхо истисноанд, танхо ш а х р х о и саноати кухидошта, ки биёбони хузнангезро мемонанд, фермахоро сузонида, мамлакатро пурра горат кардаанд. Подахои чорвои калону майда ё нест карда ва ё рабуда шудаанд, устохонахо вайрон, асбобхои кишоварзию рузгор аз кор бароварда шудаанд. Ин усулест, ки ман онро вахшиёна меномам...» З.АЗ СОЗИШНОМАИ БАЙНИ БРИТАНИЯИ КАБИР, АЗ ЯК ТАРАФ ВА ЧУМХУРИИ АФРИКОИ ЧАНУБИ ВА ДАВЛАТЙ ОЗОДИ НОРИНЧИ, АЗ ТАРАФИ ДИГАР, КИ ДАР ПРЕТОРИЯ 31 МАЙИ СОЛИ 1902 БА ИМЗО РАСИДААСТ. Моддаи 1. Нерухои сахроии бурхо бетаъхир силоххои худро ба Замин мегузоранд, тупхо, милтикхо ва хамаи лавозимоти харбие, ки дар ихтиёри худ доранд ва ё онхоро назорат мекунанд, месупоранд ва бар зидди хокимияти Аълохазрат Эдуарди VII, ки сохибихтиёрии конуни уро эътироф мекунанд, аз хар гуна мук,овимат даст мекашанд. Моддаи 2. Бурхои даштхои берун ва худудхои Трансваал ва мустамликаи дарёи Норинчй ва хамаи бурхои асирони харбибуда баъди изхороти дахлдор дар бораи холати шахрвандии худ ба Аълохазрат Эдуарти VII, охиста-охиста дар баробари пайдо намудани наклиёт ба хонахояшон баргардонида ва бо маводи зиндагй таъмин карда мешаванд. Моддаи 3. Бурхое, ки хамин тарик таслим мешаванд ва ба хонахояшон бармегарданд, аз озодии шахей ва ё моликият махрум карда намешаванд. Моддаи 7. Идораи харбй дар Трансваал ва мустамликаи дарёи Норинчй, агар имконпазир гардад, тезтар бо идораи намояндагие таъсис ёбад, ки он ба суйи худидоракунй мебарад... 4.РАКОБА ГИ АНГЛИЯЮ ФАРОНСА ДАР АФРИКО (Даргирихо дар Фашод, с. 1898) Бархурд дар Фашод натичаи сиёсати мустамликадоронаи хам Англия ва хам Фаронса буд. ки мехостанд мавкеи худро дар Судони Шаркй мустахкам кунанд. Порчаеро аз дастур ба капитан Маршан, фармондехи дастаи сипохиёни Фаронса меорем, ки он 24 феврали соли 1896 гахия шудааст. «Мохи сентябри соли гузашта аз чониби шумо накшаи экспедитсия 291 ба Убанги Боло бо максади пахн намудани таъсири Фаронса ба минтакаи дарёи Нил пешниход шуда буд. Агар мо хохем, ки Англияро огох кунем. бояд ба он чо аввалин шуда расида гирем...» 5. НИЯТ^ОИ ФАРОНСАРО ФАХМИДА... АНГЛИЯ БА ФАРОНСА ТАХДИД МЕКУНАД Дар охирхои мохи сентябри соли 1898 хукумати Англия Фаронсаро бо чанг тахдид намуда, талаб кард, ки сарбозони худро аз Фашод барорад. Пораеро аз нутки мохи сентябри соли 1898 эродкардаи вазири молияи англис-Хикс Бич хамчун мисол меорем: «...Бадбахтии бузурге мебуд, ки агар... муносибатхои дустона вайрон карда мешуданд. Вале зиёда аз чанг магар бадбахтии дигаре вучуд дорад ва мо барои хамин аз бартараф кардани монеа худдорй намекунем...» 6. ШАРТНОМАИ ГУБЕРНАТОРИ СЕНЕГАЛ Л.ФЕДЕРБА БО ДОХИЁНИ БАМБУК, КИ 18 АПРЕЛИ СОЛИ 1858 БА ИМЗО РАСИДААСТ 1.Дар хар чойи Бамбук танхо фаронсавихо бошишгоххои худро бино карда метавонанд. 2. Фаронсавихо дар бошишгоххои худ хучаини пурра мебошанд, ки дар баробари ин онхо идораи мамлакатро ба ихтиёри дохиёни махаллй месупоранд. 3. Фаронсавихо истехкомхои худро барои аз душманони хоричй мухофизат кардани ахолй медиханд. 4. Бо хамрохии ахолии махаллй хар кас ва бо хеч гуна пардохт тилло истехсол мекунад, ба зироатпарварй машгул мешавад, чорво мепарварад ва бино месозад. 7. ШАРТНОМА ДАР БАЙНИ ГУБЕРНАТОРИ СЕНЕГАЛ Л.ФИДЕРБА ВА МАДИОДИО АЗ 4-УМИ ДЕКАБРИ СОЛИ 1863 1. Хукумати Фаронса Мадиодиоро шохи Кайора таъин мекунад. 2. Шохи Кайора хокимияти олии императори Фаронсаро эътироф мекунад ва тахти пуштибонии Фаронса мебошад. 3 .Музофотхои Ндиамбур, Мбаур, Андал ва Саниохор аз Кайора чудо мешаванд ва бо хохиши онхо ба мулкхои Фаронсаи бо онхо наздиктарин хамрох карда мешаванд. 4. Губернатор бо шохи Кайора чамъоварии андозро дар тамоми каламрави мулкхои у таъмин мекунад... 5. Шохи Кайора бо хамин дар масъалаи фуруши раияти озод ва бо максади горат ба дехахо хамла кардан аз хукукхои гузаштагони худ даст мекашад. Минбаъд хоричиёнеро, ки дар каламрави у гаштугузор мекунанд, ба гулом табдил намедихад. 292 6. То он вак,те ки шох, вазифахои худро содикона ичро менамояд, хукумати Фаронса дар мубориза бар зидди исёнхои раият ва душманони хоричй ба шохй Кайора дасти ёрй дароз мекунад. Бо хамин мак,сад, таъчилан дар пойтахти Кайора-Нгити истехкоме сохта мешавад, ки дар он мустакдр гардидани гарнизони Фаронса мукаррар гардидааст.______________________________________________________________ САНАХ.ОИ МУХИМ 1 8 7 9 - 1 8 8 0 - 18 8 1 -1 8 8 4 - 1887- 1893- Ox.XII.1895- 1899- 1900-1902- 1904-1908- 1910- CABOJI ВА СУПОРИШ ___________________________- 1.Кадом мавзеъхоро Африкои чанубтари Сахрои Кабир ва Чднуби Африко меноманд? 2. Барои ишгол карданй Африкои чанубтари Сахрои Кабир кадом давлатхои империалиста дар байни худ ракобат мекарданд? З.Муборизаи англисхо бар зидди зулусхо кай ва чй тавр сурат гирифт? Он чй натича дод? 4.Мустамликаи англисии Натал кай ва чй тавр ташкил ёфтааст? 5.Мустамликазабткунии шуриши бурхо бар зидди тачовузкорони Англия истиклолияти давлати худро аз нав баркарор карданй бурхо баста шудани шартномаи сулхи Англия бо бурхо, истиклолияти онхоро эътироф карданй англисхо расман ба мустамликаи Англия табдил дода шудани Зулуленд чанги Англия бар зидди кабилаи Метабела ба Трансваал зада даромадани нерухои мусаллахи ширкати англией барои доираи нуфуз дар Африко баста шудани Созишнома дар байни Англия ва Фаронса мамлакати бурхоро истило карданй Англия шуриши кабилахои готтентотхо ва гереро бар зидди истилогарони хоричй бо сардории Хендрик Витбой Ба Иттифоки Африкои Чднубй муттахид карда шудани мустамликахои англисии Чднуби Африко 293 Олмон дар Африкои Чднубй кай ва чй тавр сурат гирифтааст? 6. Дар бораи чанги озодихохонаи кабилахои готтентотхо ва гереро бар зидди истилогарони англией накл кунед. 7.Кай ва чй тавр Чумхурии Африкои Ч,анубй ташкил ёфтааст? 8. Дар бораи ташкил ёфтани Иттифоки Африкои Ч,анубй маълумот дихед. 9.Дар бораи Родезия чихо медонед? 10. Боз кадом давлатхои чанубтари Сахро ва Чднуби Африко аз тарафи давлатхои империалистй забт карда шуданд? 11.Оё Чднги яку ми чахонй ба мустамликазабткунихои африковии мамлакатхои империалистии Аврупо алокаманд аст? 12.Дониши худро оид ба харитаи Африкои нимаи дуюми асри XIX- аввали асри XX санчед. 13.Хуччатхои мавзуъро мутолиа карда, онхоро дар алокамандй ба матни мавзуъ мухокима кунед. 14. Аз мавзуъ хулоса бароред. 294 БОБИ IV ЧАНГИ ЯКУМИ ЧДХ.ОНИ § 30-31. ОГОЗИ ч а н г . АМАЛИЁТИ ХАРБИ ДАР СОЛХОИ 1914-1916 Огози чанг. Хамаи давлатхои империалиста ба чанг тайёр буданд. Лекин барои cap кардани он бахонае лозим буд. Дере нагузашта, он хам мухайё гардид. 28 июни соли 1914 узви созмони миллии славянкой чанубй «Млада Босна» Г. Принсип вориси тахту точи Австро-Венгрия Франс Фердинандро дар суйикасд мекушад. Австро-Венгрия худаш яккаю танхо бар зидди Сербия чанг карда наметавонист, зеро дар ин сурат ба мудофиаи Сербия Русия бармехест. Бинобар ин, хукумати Австро-Венгрия ба иттифокчии худ Олмон мурочиат кард. Вилгелми 11 ба чанги Австро-Венгрия бар зидди Сербия розигй дод. Мувофики накшаи Вилгелми 11, вакте ки Австро-Венгрия ба Сербия хучум мекунад, Русия бар зидди вай бармехезад. Баъди ин Олмон ба чанг дохил мешавад. 23 июл хукумати Австро-Венгрия бо шартхои тахкиромез ба хукумати Сербия ултиматум пешниход кард. Дар он аз чумла гуфта мешуд, ки Австро-Венгрия вокеаи кушта шудани Франс Фердинандро дар худи Сербия тафтиш хохад кард ва инчунин дар он чо бар зидди таблиготчиёни зидди австровенгрй мубориза бурданй аст. 25 июл сарвазири Сербия Панич ба ултиматуми Австро- Венгрия чавоби мусбат дод. Faftp аз дар Сербия гузаронидани тафтиши ходисаи кушта шудани Франс Фердинанд, чунки он сохибихтиёрии Сербияро вайрон мекард, 28 июл Австро- Венгрия бо Сербия чанг эълон кард. Баъди ин хукумати Русия таъчилан ба лашкар сафарбаркунии умумй эълон намуд. Вале рузи дигар хукумати Олмон хукумати Русияро огох кард, ки агар вай ин корашро катъ накунад, Олмон хам ба лашкараш сафарбарии умумй эълон хохад намуд. Ба Русия баъд дар ин бора ултиматум хам пешниход кард, лекин чавоби рад гирифт. Фикри хукумати Олмон дар бобати бетараф мондани Англия хам хом баромад. Фаронса низ изхор кард, ки Русияро дастгирй мекунад. Дар хамин вазъият 1 августа соли 1914 295 Харитаи давлатхои аъзои “Иттифоки Сегона” ва “Антанта”. Олмон аввал бо Русия ва 3 август бо иттифокчии вай Фаронса чанг эълон намуд. Лашкари Олмон аввалин шуда, ба Белгия зада даромад. Бо бахонаи мухофизати давлатй бетараф, Англия 4 август бо Олмон чанг эълон кард. Олмону Австро-Венгрия, аз як тараф ва Англия, Фаронса ва Русия, аз тарафи дигар, ба чанг дохил шуданд. Дере нагузашта, ба он Чрпон ва Туркия хам аз тарафи Иттифоки Сегона ба чанг даромаданд. Хдмин тавр, Ч,анги якуми чахонй огоз ёфт. Ба он 36 давлатй чахонй ва лашкари зиёда аз 70 миллионнафараи онхо кашида шуданд. Хусусияти империалистии чанги чах,онй. Х,ар як мамлакати ба чанг дохилшуда максадхои истилогаронаи худро дошт. Империализми Олмон иктидори бузурги бахрии Англияро ба нестй расонида, бо хамин, ракобати вайро дар бозорхои чахонй суст гардонда, нуктахои асосии такягохро дар бахру укёнусхо ба даст дароварда, мустамликахои Англия, Фаронса, Белгия ва Португалияро ба фоидаи худ аз нав таксим карда, нохияхои сархадии фаронсавии Лонгвй ва Брис ва минтакахои саноатии Белгияро зада гирифта, Наздибалтикаро аз Русия чудо карда, губернияи Шохин Полша ва Украинаро аз худ карданй буд. Олмон ва Австро-Венгрия бошанд, дар нимчазираи Балкан мавкеашонро мустахкам карданй буданд. Австро-Венгрия максад дошт, ки славянхои чанубиро ба итоати худ дарорад ва дар Балкан хукмрон шавад. Вай Сербия 296 ва як кисми Шохии Полша, Подолия ва Волинро аз Русия кашида гирифтанй буд. Туркия ният дошт, ки Кафкозро ба даст дарорад. Англия максад дошт, ки аз Олмон мустамликахояшро кашида гирад ва онро ба давлати дуюмдарача табдил дихад. Инчунин Туркия, Байнаннахрайн ва нимчазираи Арабистони аз нефт бойро ба мустамликаи худ табдил дихад. Фаронса на танхо барои баргардонидани Элзас ва Лотарингия, инчунин барои иктидори Олмонро ба нести раеонидан. сохилхои чапи дарёи Рейну вилояти бойи Саари немисй ва Сурия. Фаластин ва мамлакатхои дигари арабро ба даст даровардан ва мустамликахои ОлМонро таксим кардан мубориза мебурд. Русия дар баробари дар Балкан химоя кардани манфиатхои худ, мехост, ки гулугоххои Босфору Дарданел ва Галитсияю поёноби дарёи Неманро аз худ кунад. Чопон бошад, мустамликахои Олмонро дар Укёнуси Ором ба даст дароварданй буд. Гайр аз ин, вай мехост. ки хукмронии худро бар Чин мустахкам кунад. Дар ин чанг танхо халки Белгия ва баъзе мамлакатхои нимчазираи Балкан барои истикдолияти миллии худ мубориза мебурданд. Амалиётхои чанги дар соли 1914. Давлатхои ба чанг дохилшуда хар яке накшаи чангии худро дошт. Олмон аз руйи «Накшаи Шлиффен» амал мекард. Чунин номро ин накша аз руйи номи сардори Ситоди куввахои мусаллахи Олмон Шлиффен, ки дар арафаи саршавии чанг вафот карда буд, гирифтааст. Мувофики ин накша Олмон Белгияю Люксембургро, ки сархадхояшон на он кадар мустахкам Вердени харобгашта 297 буданд, рахна карда, ба каламрави Фаронса зада даромада, онро мачбур карданй буд, ки таслим шавад. Баъди ин навбат ба торумор карданй Русия фаро мерасид. Дере нагузашта, лашкари Олмон артиши Белгияро торумор карда, ба Фаронса хучум меорад. Вай дар шимоли он бо гурухи калони лашкари англией вохурд. Немисхо лашкари Англияро мачбур карданд, ки акиб нишинад. Баъд лашкари Олмон ба Париж хучум кард. Мувофики «ваъда»-и Вилгелми II Олмон Фаронсаро то тирамох ба хок яксон карданй буд. Вакте ки лашкари Олмон ба забти Фаронса машгул буд, лашкари Русия мачбур шуд, ки ба иттифокчии худ - Фаронса ёрй расонад. Барои хамин сарбозонаш ба Пруссияи Шаркй зада даромада, Фаронсаро аз торуморшавй начот доданд. Сарфармондехи куввахои мусаллахи Олмон мачбур шуд, ки як кисми лашкарро аз майдони харбу зарби Фаронса бароварда, ба Пруссияи Шаркй равон кунад. Лашкари Олмон дар наздикии Мазур ба русхо шикает дода, онхоро аз Пруссияи Шаркй пеш карданд. Дар чабхаи чанубй бошад, куввахои харбии Русия хати мудофиаи Австро-Венгрияро убур намуда, калъаи Псремишлро мухосира карда, кисми Полша ва Галитсия (Украинаи Гарбй)-ро ишгол намуданд. Лашкари немисии ба ин чо омада ба иттифокчии худ ёрй расониданй буд, вале онро лашкари русхо фишор дода, ба акиб партофт. Баъди ин лашкари русхо боз ба Пруссияи Шаркй зада даромад. Фармондехи лашкари Олмон мачбур шуд, ки боз 6 корпуси дигарро барои ёрй ба чабхаи шаркй фиристонад. Ин икдом ахволи фаронсавихоро каме сабуктар кард. Тирамох маълум гардид, ки накшаи «Ч,анги Баркосо»-и Олмон барбод рафтааст. Мохи сентябри соли 1914 дар назди дарёи Марна задухурди калони лашкари Олмон бо лашкари Фаронса ва Англия ба амал омад. Аз хар ду тараф дар он зиёда аз 1,5 млн кас иштирок кард. Лашкари Фаронсаю Англия ба хучум гузашта, 9 еентябр бар лашкари Олмон дастболо шуд. Немисхо мачбур шуданд, ки акибнишинй Кунанд. Онхо танхо дар наздикии дарёи Эне акибнишиниашонро бас карда, ба мудофиа гузаштанд. Накшаи немисхо дар бораи он. ки аввал Фаронсаро торумор карда, баъд кори русхоро тамом мекунанд, барбод рафт. Олмон мачбур шуд. ки дар ду чабха чанг кунад. ___________________________ 298 Амалиётхои чанги дар соли 1915. Ситоди куввахои мусаллахи Олмон накшаи амалиёти харбиро барои соли 1915 кор карда баромад. Мувофики он Олмон куввахои асосии худро бар зидди Русия равон карданй буд. Мохи феврал лашкари немисхо дар Пруссияи Шаркй ба хучуми чавобй гузашт. Мохи март ба лашкари немисхо муяссар шуд, ки дар он чо ба лашкари русхо зарба занад. Куввахои муттахидаи немисхою австровенгерхо дар Горлитса хати мудофиаи фаронсавихоро рахна карданд. Ч,узъу томхои лашкари немисй дар самти шимолтари Варшава ба хучуми зидди русхо гузаштанд. Мохи августа соли 1915 онхо ин шахрро ишгол карда, русхоро мачбур карданд. ки акибнишинй кунанд. Лашкари Олмон ва Австро-Венгрия то тирамох тамоми Полшаро аз сарбозони Русия озод ва кисмати Наздибалтикаро ишгол карданд. Иттифокчиён мехостанд. ки Русияро ба сулхи сепаратй мачбур созанд, вале ин кор ба онхо муяссар нашуд. Дар чабхаи шаркй бар зидди русхо нисфи куввахои мусаллахи Олмон ва Австро-Венгрия андармон шуд. Дар чабхаи гарбй Олмон бар зидди киштихои Англия дар мухорибахои бахрй бори аввал киштихои зериобиро истифода бурда, ба онхо кирон овард. Киштихои зериобии Олмон ба киштихои боркаш ва мусофиркашонии давлатхои гуногун хам хамла карда, онхоро гарк мекарданд. Ин кирдори Олмон эътирози хакконии мамлакатхои чахонро ба вучуд овард. Танкхои аввалини Англия, ки дар хоки олмон ба чанг даромадаанд. Дар чабхаи гарбй Олмон бар зидди киштихои Англия дар мухорибахои бахрй бори аввал киштихои зериобиро истифода бурда, ба онхо кирон овард. Киштихои зериобии Олмон ба киштихои боркаш ва мусофиркашонии давлатхои гуногун хам хамла карда, онхоро гарк мекарданд. Ин кирдори Олмон эътирози хакконии мамлакатхои чахонро ба вучуд овард. Бахори соли 1915 дар Ипр немисхо аввалин маротиба бар зидди лашкари ракдбони худ моддаи захрноки катли омро истифода бурданд. Ба Италия дар Иттифоки Сегона будан хеч фоидае намеовард. Барои вай ваъдахои давлатхои Антанта бештар маъкул буданд. Барои хамин, вай аз иттифоки Олмон ва Австро-Венгрия баромада. мохи майи соли 1915 алайхи Олмон ва Австро-Венгрия чанг эълон кард. Италия бо ин интихоби худ ба Антанта даромаданашро исбот намуд. Олмон ва Австро-Венгрия мачбур шуданд, ки кисми куввахои худро бар зидди Италия равон кунанд. Тирамохи соли 1915 Булгория аз тарафи Иттифоки Сегона ба чанг даромад ва ин иттифок номи «Иттифоки Чоргона» (Олмон, Австро-Венгрия, Туркия ва Булгория)-ро гирифт. Лашкари муттахидаи Австро-Венгрия, Олмон ва Булгория ба мукобили Сербия ба хучум гузашт. Англия, Фаронса ва Русия ба ёрии Сербия лашкар фиристоданд. Бо хамрохии артиши Сербия онхо чабхаи Балканро ташкил карданд. Истифодаи аввалини гази захрнок (химиявй) дар Белгия. Амалиёгхои чангй дар соли 1916. Хукуматдорони Олмон диданд, ки соли 1915 дар чабхаи шаркй бар зидди русхо ба нокомй дучор шуданд. карор доданд. ки аввал куввахои Фаронсаро дар мухориба бехолу бемадор карда, баъд зада дур партоянд. Барои хамин, лашкари немисхо 21 феврали соли 1916 аз самти Верден ба хучум гузашт. Дар ин чо хайати фармондехии лашкари Олмон ба пирузй бовар дошт. Вале, тавре ки баъдтар маълум гардид. ин кор басо мушкил будааст. Пиёдааскарони лашкари немисй дар ин чо ба мукобилияти сахти чавобии сипохиёни фаронсавй дучор шуданд. Дар зарфи шаш мох ба лашкари Олмон муяссар нашуд, ки ба муваффакияти чашмрасе ноил шаванд. Русхо барои ба фаронсавихою англисхо ёрй расонидан боз ба хучум гузаштанд. Мохи июн сарбозони чабхаи чанубу гарбй, ки сарфармондехи он генерал А.А. Брусилов буд, хати мудофиаи Олмону Австро-Венгрияиро рахна карда, куввахои душманро то 80-100 км ба акиб партофтанд. Фармондехии артиши Олмон мачбур шуд, ки аз майдони харбу зарби чабхаи гарбй як кисми лашкарашро ба чабхаи чанубу гарбй бар зидди сарбозони генерал А.А. Брусилов равон кунад. Ба ин нигох накарда, лашкари русхо кисми Галитсия ва Буковинаро ба даст даровард. Дар ин самт кисми лашкари немисхо ба мукобили Руминияи аз тарафи Антанта бачангдаромада хучум кард. Русия мачбур шуд, ки чабхаи худро дар ин минтакаи чанг ба масофаи кариб 500 км дарозтар кунад, то ки хучуми иттифокчии нави худ Руминияро дастгирй намояд. Кабристони аскархои Фаронса Англияю Фаронса дар чабхаи гарбй аз сустшавии Олмон истифода бурда, мохи июл дар самти Сом ба хучум гузашт. Дар ин чо мухорибахои шадиди дуру дароз то тирамох давом карданд. Немисхо мохи декабр дар наздикии Верден ба мудофиа гузаштанд. Дар ин чо яке аз мухорибахои калонтарини Чднги якуми чахонй ба амал омадааст. Мухорибаи дар назди Верден баамаломадаро «Гушткимакунии Верден» номидаанд. Он аз ду тараф кариб як миллион нафар одамонро ба коми худ фуру бурдааст. Акнун хукуматдорони Олмон дигар ба галаба бовар надоштанд. Минбаъд онхо дар гами аз шикает начот додани мамлакати худ буданд. ХУЧЧДТХО 1. ТАЛАБИ КАТЫШ АВСТРО-ВЕНГРИЯ БАР ЗИДДИ СЕРБИЯ АЗ 23 ИЮЛИ СОЛИ 1914 28 июни соли 1914 аъзои созмони миллатгароии Сербия «Народна Одобрана» дар ш. Сараево (Босня) вориси точу тахти Австрия эрегереог Франсро катл карданд. Кдтли Франс-Фердинандро Австро-Венгрия ва Олмон барои огоз кардани чанги чахонй истифода бурданд. Хукумати Австро-Венгрия аз х,укумаги Олмон хохиш намуд, ки онро дар чанги зидди Сербия дастгирй кунад, ба шарте ки ин чанг ба чанги аврупой табдил ёбад. Хукумати Олмон ваъда дод. ки «дар хдр холат» Австро-Венгрияро дастгирй мекунад. Олмон Австро-Венгрияро саросема мекунонд. ки фурсати кулайро аз даст надихдд. 29 июл хукумати Австро-Венгрия ба хукумати Сербия талабномаи кдтъй пепшиход намуд. Дар поён чанд лахзаи ин талабномаро мисол меорем. 1.Хамаи нашрияхое. ки нисбати мутлаклят кинаю адоватро бедор мекунанд ва гамоюли умумии онхо зидди якпорчагии вай мебошад, манъ карда шаванд. 2.Ч,амъияте. ки «Народна Одобрена» ном дорад, таъчилан пароканда ва хамаи воситахои таблиготии он мусодира карда шаванд... Хукумати шохй тамоми чорахои заруриро меандешад, ки созмонхои парокандашуда фаъолияти худро бо номи дигар ва дар намуди дигар давом дода натавонанд. Ю.Дар бораи ичрои чорахои дар модцахои болой пешбинишуда таъчилан ба хукуматхои императори ва шохй хабар дода шавад. 2. ШАРХИ ЭЙР КРОУ, ЯКЕ АЗ МУШОВИРОНИ ВАЗИРИ КОРХОИ ХОРИЧИ ЭДУАРД ГРЕЙ БА БАРКИЯИ САФИРИ АНГЛИЯ ДАР ПЕТЕРБУРГ БЮКЕНЕН Лондон, 25 июли с. 1914 Фахмост, ки Фаронса ва Русия ба мушти бардошта чавоб гардониданианд. Мо оид ба тарафи хукукии муттахамкунии Сербия чй хел акидае. ки дошта 302 бошем, Фаронса ва Русия ин хдмаро бахона мехисобанд ва ба таври нихой масъалаи нисбатан калон - муборизаи Иттифоки Сегона бар зидци Ризоияти Сегона (Антанта-шарх,и Т.З.) ба миён омадааст... Мухимаш он аст, ки оё Олмон дар пеш бурдани ин чанг ба карори катъй омадааст, ё не? Холо имконият хает, ки пеши рохи нияти Олмон гирифта шавад. Ба он фахмондан зарур аст. ки дар сурати cap задали чанг Англия дар чониби Фаронса ва Русия хохад буд... ...Агар чанг cap занад ва Анг лия дар он ширкат наварзад, пас чунин холат руй хохад дод: а) агар Олмон ва Австрия галаба кунанд. пас онхо Фаронсаро пахш ва Русияро тахкир мекунанд. Флоти Фаронса несг мешавад, Олмон дар натичаи хамкории ихтиёрй ва ё зуракй бо Голландия ва Белгия каналро аз они худ мекунанд. Дар он сурат холати аз дустон махрумшудаи Англия чй тавр хохад шуд? Цайдхои ёрдамчпи Грей Артур Николсон Моддахое, ки сэр Э.Кроу пешниход кардааст, чолиби диккатанд ва бегуфтугу кабинет вазъиятро гахдил мекунад. Русия ба мавкеи мо дар ин бухрон хамчун санчиши аввалин бахо медихад ва мо бояд нихоят эхтиёткор бошем, ки онро аз худ дур накунем. Кайдхои Эдуард Грей Имруз Черчилл ба ман изхор кард, ки флотро дар зарфи 24 соат сафарбар кардан мумкин аст. Вале ба фикри ман холо дар ин бора ба Русия ва Фаронса хабар додан барвакт аст... 3. АЗ ХАБАРИ РАСМИИ ФАРОНСА АЗ 12 СЕНТЯБРИ СОЛИ 1914 24 август задухурд дар чабхаи Париж-Верден сурат гирифт. Аз ибтидо cap карда, пахдуи рости лашкари немисхо тахти рохбарии фон Клук, ки 24 август то пули Провен ба пеш рафта буд, аз хавфи он. ки мо онхоро печонида мегирем. акибнишинй кард; ба у муяссар гардид, ки ин хавфро паси cap карда, дар самти шимолу гарбй аз тарафи Урка давр зада, ба пахдуи артиши мо хамла орад. Вале ба лашкари фаронсаю англисй муяссар гардид, ки ба душман талафоти калон дихад ва уро дар хамон кадар масофае боздорад, ки дар чойхои диг ар барои муваффакияти пешравии мо зарур аст. Феълан душман ба чониби дарёхои Эн ва Уаза акиб менишинад. Ба таври дигар гуем, у дар зарфи чор руз то 60-70 километр акибнишинй кард... Хамин тарик. огози бархурд дар Марна бо бартарияти иттифокчиён сурат мегирад, чунки пахдуи рост ва марказй немисхо холо акибнишинй мекунад. 4. АЗ ЁДДОШ ГХОИ ПРЕЗИДЕНТИ ФАРОНСА ПА УН КАРЕ «...Дар Шаркии Аврупо бошад, хамоно рушноии шуълаи заифе чашмак мезанад; генерал де Лагиш баркия мефиристонад, ки муваффакиятхои охирипи русхо Пруссияи Шаркиро ба дасти онхо дод. «Тавассути сипохи ками мунтазам ва эхтиётй дар назди калъахо монеа гузошта, кисми асосии артиш саросемавор ба пеш харакат кард... Дар Галитсия задухурди калоне, ки якчанд руз пештар огоз ёфта буд, давом мекунад. Натичахои бехамто дар шарк ба даст оварда шудаанд. вале дар гарб холо натичахои нихой маълум нестанд». Ба хар хол. ин 303 баромади артиши русхо ахволи моро дар чабхаи шаркй бех/гар мекунад ва генерал Жоффр (сарфармондехи артиши Фаронса) барои ин ... ба князи бузург Николай Николаевич миннатдории бепоён изхор менамояд». 5. АЗ МАКТУБИ САФИРИ ИМА ДАР АНГЛИЯ УОЛТЕР ПЕЙН БА МУШОВИРИ ПРЕЗИДЕНТ ВИЛСОН ПОЛКОВНИК ХАУЗ АЗ 11 МАЙИ СОЛИ 1914 Кариб х,амаи хукуматхои Аврупо муфлис мешаванд. Олмон аз бахр нест мешавад ва баъди дах сол ба хотир овардани дах соли кдблии Аврупо мушкил мешавад. Ана. хамон вакт тамоми ояндаи чахон аз харвакта дида бештар дар дасти мо хохад буд... 6. АЗ НУТКИ ПРЕЗИДЕНТ!! ИМА ВИЛСОН 10 ИЮЛИ СОЛИ 1916 ДАР МАЧЛИСИ СОХИБКОРОН ДАР Ш А\РИ ДЕТРОЙТ «Мо бояд дар чахон ба макоми калон сохиб бошем...Оё шумо ахамияти танхо як далелро ба назар гирифта метавонед, ки дар як ва ё ду соли охир мо аз карздор будан халос шуда, ба мамлакати карздиханда табдил ёфтаем. Мо сохиби захираи бузурги тиллои чахон хастем... Мо ягон вакт ин кадар тилло надопггем. Акнун аз хамин вакт cap карда, кори мо карз додан, ба корхонахои бузурги байналхалкй ёрй расонидан ва ба пеш харакат додани онхо мебошад. Ба мо зарур меояд, ки ба кисми зиёди чахон маблаггузорй кунем. Онхое, ки ба чахон маблаггузорй мекунанд. бояд онро донанду фахманд ва аз руйи донишу иродаи худ идора карда тавонанд». САН А^О И МУХ,ИМ 28.VI.1914 _ 23.УП.1914 _ 28.VD.1914 _ 1ЛТП.1914_ 3.УШ .1914_ 4.УШ .1914_ V.1915 _ XII.1916_ аз тарафи узви созмони славянхои чанубии «Млада Босна» Г.Принсип кушта шудани вориси тахту точи Австро-Венгрия Франс Фердинанд ба хукумати Сербия ултиматум пешниход карданй хукумати Австро-Венгрия бо Сербия чанг эълон карданй Австро- Венгрия бо Русия чанг эълон карданй Олмон ва огози Ч д н ги якуми чахонй бо Фаронса чанг эълон карданй Олмон бо Олмон чанг эълон карданй Англия аз Иттифоки Сегона баромада, бар зидди Олмон ва Австро-Венгрия чанг эълон карданй Италия дар наздикии Верден ба амал омадани мухорибаи калонтарини Чанги якуми чахонй 304 ------ САВОЛ ВА СУПОРИШ — --------------------------------- -- 1. Кадом вокеа барои cap шудани Чднги якуми чахонй бахона шуд? 2. Ч,анги якуми чахонй кай ва чй тавр огоз ёфт? З.Хусусиятхои империалистии Ч,анги якуми чахониро бо далелхо муайян кунед. 4. Лашкари Русия ба артиши Фаронса ва Англия чй тавр ёрй мерасонд ва баръакс? 5.Дар наздикии дарёи Марна кай мухориба ба амал омад? Дар он чй кадар кувва иштирок кард? 6. Оё накшаи чангии немисхо ичро гардид? 7.Чаро Италия аз Иттифоки Сегона баромада, бар зидди Олмон ва Австро-Венгрия чанг эълон кард? 8. Ба хайати «Иттифоки Чоргона» кадом давлатхо дохил буданд? 9.Немисхо дар Ипр кадом силохи навро санчиданд? 10.Мухорибаи дар Верден баамаломадаро чаро «Гушткимакунии Верден» номидаанд? 11. Хдр як хуччаги мавзуъро мавриди бахсу мунозира карор дихед. 12. Муайян кунед, ки кадом давлат дар арафаи чанг чй гуна тактикаи сиёсиро пеш гирифта буд? § 32-33. РАФТИ ЧАНГ ДАР СОЛХ.ОИ 1917-1918 ВА ХОТИМА ЁФТАНИ ОН Рафти чанг дар соли 1917. Аз сабаби ба итмом расидани захирахо ва харакати пурзури зиддичангии халк дар Олмон, Австро-Вснгрия. Фаронса, Англия ва Русия вазъият тезу тунд шуд. Хукуматдорони ин мамлакатхо умедашонро акнун аз галаба канда, рохи аз чанг баромаданро мекофтанд. Рохбарони Олмон дар бораи бас кардани чанг фикри хешро ба мамлакатхои аъзои Антанта расонданд. Иттифокчии он Австро-Венгрия бошад, ба Фаронса сулх, таклиф кард. Империализми Олмон ба давлатхои Антанта сулх бастанй буд, вале сулхи баробар ба галаба. Вилгелми II гуфта буд. ки шаргхои сулх, «бояд аз он иборат бошанд, ки мо аз душманон пул, ашёи хом, пахта, равган гирифта, хамаи онро аз кисаи онхо ба кисаи худ гузорем». Давлатхои Антанта ба ин харгиз розй шуда наметавонистанд. Дар солхои чанг ИМА ба давлатхои Антанта лавозимоти чангй ва озука фурухта, аз ин хнсоб сарвати фаровон гун кард. Акнун империализми ИМА бо ин бойгарию тавоноиаш мехост, ки хукмрони чахон шавад. Танхо баъди се соли чанг-мохи апрели соли 1917 бо хамин мак,сад бо Олмон чанг эълон кард. Ин хабарро шунида, хукуматдорони Англия ва Фаронса саросема шуданд. Онхо дар фикри он буданд, ки ИМА аз музаффариятхояшон истифода набарад. Барои хамин, галабаи худро бар давлатхои гурухи олмонй тезонданй буданд. Вале ба Англия ва Фаронса муяссар нашуд, ки то ба Аврупо расида омадани артиши ИМА Олмонро шикает бидиханд. Еайричашмдошт, мохи октябри соли 1917 лашкари Олмон ва Австро-Венгрия дар Капоретто ба лашкари Италия зарбаи сахт зад ва кариб буд, ки онро торумор кунад. Артиши Фаронса ва Англия мошинсавор зуд ба он чо расида омаданд ва базур пеши рохи артиши Олмон ва Австро-Венгрияро гирифтанд ва нагузоштанд, ки онхо ба дарунтари Италия cap дароранд. Мухорибахо дар ин сол дар чабхахои дигар хам давом карданд, вале онхо бештар ба фоидаи Антанта анчом меёфтанд. Бухрон дар мамлакатхои Аврупо. Дар давраи чанг хукуматхои мамлакатхои ишти­ рокчии чанг озодихои демок- ратй-озодии мачдису гирдиха- моихо, озодии сухан, фаъолияти макомоти намояндагии халк ва муассисахои дигари демок- ратиро махдуд карданд. Онхо давлатро тавассути силох идора мекарданд. Чунин хукуматхо танхо ба манфиати сармоядо­ рони калон ва олигархияи молиявй хизмат карда метаво- нистанд. Табакахои дигари ахолй бе химояи давлат монда буданд. Амалиёти харбй дар чабхаи (Парки (солхои 1914-1917) 306 Ик,тисодиёти мамлакатх,ои иштирокчии чанг ба рохи харбй дароварда шуда буд. Зиёда аз 70 фоизи саноатй калон ва нисфи саноатй сабук ба нафъи чанг махсулот мебароварданд. Истехсоли молхои ниёзи мардум нихоят кам шуд. Ахволи халки захматкаш чи дар чабха ва чи дар акдбгох хеле вазнин буд ва он руз то руз бадтар мешуд. Бо сабаби вазъияти вазнини таъминот ва бесару сомонии давраи чанг ханнотию порахурй ва дуздию горатгарй авч гирифт. Ба замми ин, кдматй ахволи бе ин хам вазнини ахли мехнатро боз хам токатфарсотар кард. Эътирози мардум бар зидди чанг торафт меафзуд. Дар солхои 1914-1917 дар мамлакатхои иштирокчии чанг шумораи корпартофтагон бемайлон зиёд мешуд. Корпартоихо дар Чехия, Австрия, Руминия, Русия ва мамлакатхои дигар ба амал омаданд. Мохи январи соли 1918 як кисми сотсиал-демократхои Олмон, ки худро гурухи «Спартак» меномиданд ва зидди чанг буданд, ба харакати зиддихукуматии халк рохбарй карданд. 28 январ тахти рохбарии онхо дар Берлин корпартоии оммавии мукобилони чанг дойр гардид, ки дар он кариб ним миллион кас иштирок кард. Корпартоихои сиёсй музофотхои Саксония, Бавария, Рейн-Вестфалия ва баъзе музофоту шахрхои дигари саноатии Олмонро хам фаро гирифтанд. Дар корпартоихои сиёсии мохи январи соли 1918 зиёда аз як миллион нафар мукобилони чанг иштирок карданд. Онхо бас кардани чанг, нон ва озодихои демократй талаб мекарданд. Галабаи Инкилоби Феврал дяр Русия. 307 j*S=lr Гвардиячяёнм Сурх. Дар охирхои соли 1916 ва аввали соли 1917 дар Русия хам бухрони инкилобй ба амал омад. Вазифахои он аз сарнагун кардани хукумати подшохй, барпо намудани чумхурии демократа, ба халк додани озодии демократа ва аз чанг баро- вардани Русия иборат буданд. 23 феврали соли 1917 ин инкилоб дар Петербург огоз ёфт. 3 март подшохй Русия Николайи II, аз ноилочй, аз бахри точу тахт даст кашид. Дар Русия инкилоби буржуазию демократии Феврал галаба кард. Мохи августа соли 1917 Русия чумхурй эълон карда шуд. Вале хокимияти чумхурй дар Русия дер давом накард. 25 октябри соли 1917 дар Петербург табаддулоти инкилобй ба амал омад, ки дар натича дар Русия дар шакли шурохо диктатураи пролетариата РКП (б) барпо гардид. Баъди галаба, болшевикони Русия аз Олмон сулх талабиданд. 3 марти соли 1918 Русияи Шуравй бо Олмон сулхи алохида баста, бо хамин аз Чднги якуми чахонй баромад. Амалиётхои чаш й дар соли 1918. Моххои март-июли соли 1918 лашкари Олмон дар махаллахои Аррасу Лафар ва дар Фландрия бар зидди лашкари Англия дар Шампан ва дар водии дарёи Марна бар зидди лашкари Фаронса 4 маротиба хучум кард. Дар ин хучумхо лашкари Олмон садхо хазор нафар аскархои худро курбон кард. Ба ин нигох накарда, дар ин самт вай бар лашкари Англия ва Фаронса галабаи чиддие ба даст оварда натавонист. Маълум буд, ки дигар зури Олмон ва иттифокчиёнаш ба давлатхои Антанта намерасад. ' 308 Бахори соли 1918 Антанта чабхаи амалиёти чангии худро васеъ кард. Давлатхои ин гурухи харбй бар зидди Русия тачовузи харбй ташкил карданд, ки он то соли 1920 давом кард. Ин давлатхо мехостанд, ки хокимияти шурохоро дар Русия бархам зананд. Куввахои асосии зарбазанандаи ин тачовузкоронро Англия, Фаронса, ИМА ва Чопон ташкил мекарданд. Лашкаркашии давлатхои номбурда бар зидди Русияи Шуравй барор нагирифт. Лашкари бехолу бемадори Олмон дигар кобилияти галаба карданро аз даст дода буд. 18 июли соли 1918 лашкари Англия ва Фаронса ба хучуми чавобй гузашта, он чойхоеро, ки Олмон мохи май ба даст дароварда буд, бозпас баргардонид. Дар миёнахои мохи сентябр дар назди Сен-Мишел давлатхои Антанта ба хучуми умумии мавкеъхои душман cap карданд. Лашкари Олмон талафоти калон медод ва дигар пеши рохи ракибони пурзури худро гирифта наметавонист. Акнун шикасти Иттифоки Чоргона якдн шуд. 15 сентябри соли 1918 куввахои харбии Булгорисгон дар наздикии Добро-Поле аз лашкари Антанта шикает хурданд. Гурухи калони сарбозони булгор дар мухосира монда асир афтоданд. .29 сентябр намояндаи Булгория ба Созишномаи сулхи Аз тарафи сарфармондехи куввахои мусаллахи иттифокчиёи (Антанта) маршал Фош 6а имзо расонидгни акта таслнмшавй. 309 — • ................................ таслимшавй имзо гузошта, аз чанг баромадани мамлакаташро тасдик, намуд. Баъди Булгория, 31 октябр Туркия хдм ба Созишномаи сулх имзо карда, аз чанг баромад. Таслимшавии Булгория ва Туркия ахволи Олмон ва Австро- Венгрияро боз хам вазнинтар кард. 3 ноябр бокдмондахои лашкари Австро-Венгрия ба лашкари Италия таслим шуданд. Бо хамин Австро-Венгрия хам аз чанг баромад. Шикастхурии Австро-Венгрия ба парокандашавии ин империя оварда расонд. Чехия ва Словакия аз он баромада, Чехословакияро ташкил карданд. Венгрия хам истикдолияти худро эълон намуд. Давлату халкхои дигари империяи Австро-Венгрия низ истикдолият ба даст оварданд. Инкилоб дар Олмон. 3 ноябри соли 1918 дар бандари Кил бахрнавардон шуриш бардоштанд. Ин вокеа огози инкилоби Олмон буд. Рузи дигар шуриш тамоми флотро дар бар гирифт. Дар зарфи якчанд руз инкилоб саросари мамлакатро фаро гирифт. Вазъияти хукуматдорони Олмон хеле хавфнок шуд. Вилгелми II мачбур шуд, ки ба Голландия гурезад. 9 ноябр инкилоб пойтахти Олмон ш. Берлинро хам фаро гирифт. 10 ноябр дар шахр хокимият ба дасти ваколатдорони сотсиал- демократхо (рохбарй онхо Эберт) гузашт. Дар Олмон мутлакият бархам хурд. Хотима ёфтани Ч,анги якуми чахонй. 11 ноябри соли 1918 сарфармондехи артиши Фаронса маршал Фош дар стансияи Ретонд, вокеъ дар чангали Компъен, дар вагони худ вакилони Олмонро кабул намуда, шартхои Созишномаи сулхро ба онхо пешниход кард. Вакилони Олмон ба акти таслимшавй имзо гузоштанд. Соати 11 пагохии хамон руз дар хамаи чабхахо оташбас эълон карда шуд. Бо хамин Ч,анги якуми чахонй ба охир расид. Мувофики шартномаи сулх Олмон вазифадор карда шуд, ки дар зарфи 15 руз хамаи сипохиёни худро аз Фаронса, Белгия, Люксембург, Туркия, Руминия, Австро-Венгрия, аз сохилхои чапи дарёи Рейни Олмон ва мустамликахои африкой барорад. Инчунин, Олмон бояд як кисми лавозимоти харбй, 5 хазор паровоз, 150 хазор вагон, 5 хазор мошини боркаш ва гайраро ба Антанта бидихдд. Лашкари Антанта дар Олмон «хар кадар 310 зарур бошад, хамон кддар истад»,- чунин навишта шуда буд, дар шартхои созишномаи сулх. Сарфи назар аз он ки Олмон ба чанг тайёрии хуб дида буд, хамрохи иттифокчиёнаш шикает хурд. Империяхои Туркия, Австро-Венгрия ва Олмон аз харитаи сиёсии чахон нест шуданд. Чднги якуми чахонй, ки империалистов тайёр карда буданд, ба сари мардуми чахон бадбахтихои зиёде овард. Шумораи халокшудагон зиёда аз 10 миллион ва маъюбон кариб 20 миллион нафарро ташкил карданд. Ин чанг аз се як хиссаи бойигарии миллии давлатхои асосии чангкунандаро нест кард. Харочоти умумии чанг тахминан 80 миллиард доллари Америкаиро ташкил намуд. МАЪХАЗ ВА САНАДХ.О 1.ТОРУМОР КАРДА ШУДАНИ АРТИШИ ИТАЛИЯ ДАР МУХОРИБАИ НАЗДИ КАПОРЕТТО MOXJI ОКТЯБРИ СОЛИ 1917 Мохл октябри соли 1917 оромиро дар чабхдхои шаркй ва гарбй истифода бурда, фармондехи Австрия ва Олмон кдрор дод, ки дар чабхаи Италия ба хучуми калон гузарад, то ки онро таслим намуда, захирахояшро аз худ кунад. Хдмлаи артиши Авсгрияю Олмон бо торумори артиши Италия анчом ёфт. Вайро аз пурра нобуд кардан танхо ба он чо омадани чузъу томхои артиши Англияю Фаронса начот дод. Дар поён порчахоро аз хотироти Ллойд Ч,орч меорем, ки у соли 1917 нахуствазири Англия буд. «...Охирхои мохи октябр артиши Олмон дар Фаронса бо кдноти роста худ лашкари иттифокчиёнро боздошга, бо кдноти чапаш дар Алпхои Штирий ба артиши Италия зарба зад. Зарбаи тевтонихо таъсири махэкунанда дошт. Артиши Италия пахш карда шуд ва он бетартабона ба акиб баргашт. Вай дар понздах руз то 70 мил акиб нишаста, 600 хдзор нафарашон куштаю захмй шуданд, ба асорат афтоданд ва бе ному нишон гум шуданд...Аз артиллерияи нокифояи италиявй 31952 адад сипохи вазнин ба дасти ракиб афтод. Каламрави бузург низ аз даст рафт, лекин ин талафот аз чихдти ахдмияти худ нисбат ба талафоти одамй, силох ва лавозимоти харбй хеч аст... Ба Италия омада расидан замон ман ба шикоящэи афсарони англис шинос шудам. Дивизияхои бутун хамчун заррачахо...пароканда шуданд. Чй кддар дивизияхо нест гардиданд...Баъзе дивизияхо бе артихшерия ва корвон дар байни хамдигар робитаи худро базур нигох дошта тавонистаанд. Чй хел дивизияхо? Кй инро гуфта метавонад? Ба хар хол ситоди кулли италиявй не...» 311 2. ОШУБХО ДАР АРТИШИ ФАРОНСА ТОБИСТОНИ СОЛИ 1917 (Аз хотироти яке аз иштирокчиёни ошубх[о) Июни соли 1917 ман дар батареяи 137-ум будам ва дар Серши вокеъ дар наздикии Суассерини (Эне) аз даромадан ба окопхо саркашй кардем. Ёд дорам, ки чй тавр ман ба полки 132-юми пиёдагарди тамоман бетартиб омада будам. Полки 136-ум шуриш бардошта, силох, дар даст дар баландии Гарн мавкеъ гирифт. Ин шуриш бо ёрии аскарони савора пахш карда шуд. Мо амри пешвоёнро интизор будем. Мо, артиши инкилобй, тайёр будем, ки ба Париж хамла орем. Чй кддар рафиком барои хиёнати «дохиёни сотсиалистй»-и он замон чонхои худро аз даст доданд...» 3. ХУЧУМИ БЕБАРОРИ ФАРОНСАВИХО ДАР ЧАБХАИ ГАРБИ, МОХИ АПРЕЛИ СОЛИ 1917 «...Имруз бо мух,орибаи дахшатноки 16 апрел тамом шуд. Мо дар чойи истодаамон мондем. Орзухои пагохии мо чй тавр дастнорас буданд. Аз дур манорахои Лион намудор буданд, ки ба мо бо тамасхур нигох, мекарданд. Охир мо дар бораи хучуми хушбахтона, бошучоат ва барквор орзу мекардем. Тамоми аргиш бояд дар он тарафи мавк,еъх,ои аз немисхо ишголкардаи мо мешуданд. Аз ин изтироб, аз ин мотам, аз Замин бо дуди хуногушта таассуфи бузурге бармеояд. Ва ба сурогаи хамон касоне, ки бо як ишораи калам аскарони бехдарини моро ба марг махкум намуданд, суханхди маломатомезу махдумкунанда баланд садо медиханд...» Аз нутки лейтенант Ибарнегаре дар мачлиси пушидаи палатаи намояндагон, 29 июни с. 1917 4. ШАРТНОМА ДАР БАЙНИ ОЛМОН, АВСТРО-ВЕНГРИЯ, БУЛГОРИСТОН ВА ТУРКИЯ, АЗ ЯК ТАРАФ ВА РУСИЯ АЗ ТАРАФИ ДИГАР, КИ Д \Р БРЕСТ-ЛИ ГОВСК 3 МАРТИ СОЛИ 1918 БА ИМЗО РАСИДААСТ Моддаи 1. Русия аз як тараф ва Олмон, Австро-Венгрия, Булгористон ва Туркия аз тарафи дигар, эълон мекунанд, ки хрлати чаш дар байни онх,о катъ гардида. ба карор омаданд, ки минбаъд бо хамдигар дустона зиндагй мекунанд... Моддаи 3. Вилоятхое, ки дар тарафи гарбй - аз гулугохе, ки чазирах,ои Диго ва Эзелро аз к̂ ггьа чудо мекунанд, cap карда, ба воситаи халичи Рига, ба тарафи шарктари Рига ба воситаи Фридрихштадт ва Двинск, Свентсяни дар шарктари Лида, ба воситаи Волковск, Пружани, Каменетс-Литовск ва шимолтари Брест-Литовск вок,еанд ва кдблан ба Русия тааллук, доштанд, минбаъд дар зери х,окимияти олии он намешаванд... Русия аз хдр гуна дахолат ба корх,ои дохилии ин вилоятхо даст мекашад. Олмон ва Австро-Венгрия ният доранд, ки дар оянда такдири ин вилоятх,оро бо х д м р о х и и ах,олии онх,о х,аллу фасл намоянд. Моддаи 4. Олмон тайёр аст, хдмин ки сулхл умумй баста шуд ва аз тарафи русхо чавоб додани аскархо пурра анчом ёфт, кдламрави дар шарктари хати 3- юми дар сархати 1-ум нишондодаро тоза мекунад, чунки моддаи 6 мукаррароти 312 дигар надорад. Русия тамоми кори аз дасташ меомадагиро мекунад, то ки музофотхои Анатолияи Шаркиро... тоза карда, бо тартиб ба Туркия баргардонад. Моддаи 9. (Эълони тарафайн дар бораи даст кашидан аз цуброн кардани харочот ва зарари хдрбй) 5.ТАСЛИМШАВИИ ОЛМОН Аз ахдиома дар бораи оштии иттифокчиён бо Олмон, ки дар чангали Компъен 11 ноябри соли 1918 ба имзо расидааст. Моддаи 1. Дар хушкй ва дар ха во баъди 6 соати ба имзо расидани Созишномаи оштй бас кардани амалиёти харбй. Моддаи 2. Бетаъхир тарк кардани мамлакатхои ишголкардашуда: Белгия. Фаронса, Люксембург, хамчунин Элзас ва Лотарингия - дар зарфи 15 руз... Моддаи 4. Аз чониби артиши Олмон монда рафтани лавозимоти харбии зерин: 5 хазор туп, 25 хазор пулемёт, 3 хазор миномёт ва 1700-то самолёт, ба ин чумла хамаи Д-7 ва хамаи самолётхои шабона бомбаборонкунанда дохиланд. Моддаи 5. Кучидани артиши Олмон аз минтакахои сохили чапи Рейн. Минтакахои сохили чапи Рейн аз чониби хокимияти махаллй идора карда мешаванд, лекин зери назорати артиши ишголии иттифокчиён ва Иёлоти Муттахида... ...Дар сохили рости дарёи Рейн, аз сархади Голландия то сархади Швейтсария, дар байни дарё ва хати мувозй... ва аз он 10 км дуртар минтакаи бетараф ташкил карда мешавад... Моддаи 15. Рад кардани шартномахои Бухарест, Брест-Литовск ва шартномахои иловагй. Моддаи 19. Дар хеч чиз хукуки иттифокчиён ва Иёлоти Муттахидаро вайрон накарда, дар оянда аз хар гуна талабот ва даъво даст кашидан. Чуброн кардани зарари расонидашуда... Таъчилан баргардонидани маблаги накди Бонки Миллии Белгия... Баргардонидани тиллои рус ва румин. ки немисхо гирифтаанд ва ё додаанд. Ин тилло то бастани Созишномаи сулх барои нигох доштан гирифта мешавад. Моддаи 26. Вазъи мухосира аз чониби иттифокчиён ва давлатхои хамрохщуда мувофики шартхои барои мухосира амалкунанда бокй мемонад ва киштихои олмонии дар бахрхо дучоршуда дастгир карда мешаванд. Иттифокчиён ва Иёлоти Муттахида дар назар доранд. ки дар мухдати оштй Олмон аз хурокворй хамон кадаре, ки зарур аст, таъмин карда мешавад. Моддаи 33. Баъди ба имзо расидани ахдномаи оштй дар зери парчами бетараф ба ягон хел гуселонидани киштихои тичоратии Олмон рох дода намешавад. Моддаи 34. Мухлати бастани ахдномаи оштй 36 руз бо назардошти хукуки дароз кардани он муайян карда мешавад... 313 САНАДОИ МУХИМ * V. 9 i 7 - бо Олмон чанг эълон кардани ИМА 3.1 II. i ’ 1 7 - аз точу тахти Русия даст кашидани император Николайи II ■ л 1917- дар Русия ба амал омадани табаддулоти болшевикй ва дар он чо хукмрон гардидани диктатураи пролетариат Л11.1918 — бо давлатхои Иттифоки Сегона Созишномаи алохидаи сулх баста, аз чанг баромадани Русияи Шуравй 9 Л 4.1 18 - cap задани инкилоб дар пойтахти Олмон - шахри Берлин 1 1 .X 1.191Ь - ба охир расидани Ч,анги якуми чахонй 191S - тачовузи Антанта бар зидди Русияи Шуравй ------ САВОЛ ВА СУПОРИШ — --- --------------------------------- I. Кай ва чаро ИМА бо Олмон чанг эълон кард? 2. Кай ва чй тавр дар Русия инкилоби буржуазию демократии Феврал галаба кард? 3. Кай дар Русия табаддулоти болшевикй ба амал омад? 4. Бахори соли 1918 кадом давлатхо бар зидди Русияи Шуравй тачовузи харбй ташкил карданд? 5. Кай ва чй тавр дар Олмон инкилоби демократй галаба кард? 6. Ч д н г и якуми чахонй кай ва чй тавр ба охир расид? 7. Чаро империяхои Туркия, Австро-Венгрия ва Олмон пароканда шуданд? 8. Хуччатхои мавзуъро хангоми ба саволхо чавоб додан дар чойи зарурй ба кор баред. 9. Дар атрофи мазмуни хуччатхои мавзуъ бо хамдарсон мубодилаи афкор дойр намоед. 10. Оё давлатхои иштирокчии асосии чанг ба максадхои худ ноил шуданд? II. Аз мавзуъ хул оса бароред. 314 БОБИУ МАДАНИЯТИ ХАЛКХОИ ЧЛХО!I ДАР НИМАИ ДУЮМИ АСРИ XIX ВА АВВАЛИ АСРИ XX § 34-35. МАОРИФ, ИЛМ ВА ТЕХНИКА Маориф. Тараккиёти куввахои истехсолкунанда дар охири асри XIX - аввали асри XX зарурати пешрафти маорифро такозо мекард. М амлакатхои пешкадами демократй аз хамин сабаб барои маорифи халк маблагхои калон чудо мекарданд. Д ар ин мамлакатхо аксарияти кудакону наврасон имконият доштанд, ки дар мактабхо бепул тахсил кунанд. Дар сохаи маориф бештари мамлакатхои Аврупо ва Америкаи Ш имолй аз мамлакатхои дигари чахон пеш меистоданд. Д ар Англия, Ф аронса, Ш вейтсария, Олмон, Италия, Белгия, Х,олландия, ИМ А, Русия, Канада ва баъзе мамлакатхои дигар барои тахсили наели наврас шароити бехтар мухайё карда шуда буд. Пешравии маорифи онхо ба дарачаи тараккиёти иктисодиёт ва дастовардхои сиёсию ичтимоии чомеа вобаста буд. Дар аксари мамлакатхои сохибистиклоли Осиё, Африко ва Америкаи Лотинй маорифи халк кам пеш рафт, чунки ин давлатхо хануз имконияти зарурй надоштанд, ки ахолиро саросар саводнок кунанд. Дар худи хамин китъахо ва баъзе чойхои дигари кураи Замин давлатхое буданд, ки маорифи халки онхо дар зинаи хеле пасти тараккиёт меистод. Ба ин ду чиз халал мерасонд: дарачаи пасти куввахои истехсолкунанда ва тобеияти мустамликавй. Бисёрии онхо давраи феодалиро аз cap мегузарониданд. Баъзеашон хатто дар дарачаи аз ин хам пасттари тараккиёт чой гирифта буданд. Дар ин ва ё он обшинаи чамъиятй будан рафти табиии тараккиёти он давлатхо буда, системаи мустамликадорй хам ба пешрафти иктисодй ва хам ба маориф монеаи сунъй ба вучуд овард. Вай ин давлатхоро, аз он чумла, дар сохаи маориф ба муддати дуру дароз аз густариш 315 боздошт. Давлатхои сармоядорй аз мустамликахо даромади калон гирифта, гами маърифати халкхои онхоро намехурданд. Илм. Илм дар нимаи дуюми асри XIX - аввали асри XX бо ду рохи асосй тараккй мекард - ба сохахои майдатар таксим шудани илмхои алохида ва торафт мустахкамтар шудани робитаи байни илмхо. Тадкики сохти модда, омузиши энергия ва сохти нави манзараи физикии олам самтхои асосии тараккиёти илмхо буданд. Олимони мамолики гуногуни чахон харакат мекарданд, ки бо хамдигар хамкорй карда, дар ин ва ё он сохаи илм муваффакият ба даст дароранд. Барои хамин максад, соли 1875 Бюрои байналхалкии тарозу ва ченакхо, соли 1896 Иттиходи байналхалкии заминченкунй, соли 1900 Иттиходи байналхалкии академикхо ва соли 1912 дар шахри Париж Бюрои байналхалкии вакт таъсис дода шуданд. ДАСТОВАРДХ,ОИ ИЛМ ХОИ АЛОХ.ИДА Риёзй. Инкишофи илмхои табиатшиносй бе тараккиёти илми риёзй гайриимкон буд ва на танхо ин илм. Геометрияи гайриэвлидй, ки асосгузори он Н.И.Лобачевский буд, дар охирхои асри XIX - аввали асри XX боз хам инкишоф ёфт. Эстафетаи Н.И.Лобачевский ва хамсафони у Я.Боляй ва К.Ф .Гаусро риёзишиноси немис Г.Риман кабул карда, назарияи геометрияи гайриэвклидиро ба зинаи боз хам баландтари тараккиёт ва фахмиш баровард. Геометрияи фазоии дороии качии доимии мусбй ба ин олим тааллук дорад. Кори олимони номбурдаро олими италиявй Э.Бертрани давом дода, геометрияро бо гояхои нави пешкадам ганй гардонид. Соли 1868 у бо номи «Тачрибаи шархи геометрияи гайриэвклидй» рисолае чоп кунонд, ки он ба эътирофи ахли илм сарфароз гардидани геометрияи гайриэвклидй кумак расонд. 316 Ситорашиносй. Асбобхои нави тадкикотй ба пешравии илми ситорашиносй кумак расонданд. Бо ёрии тахлили спектралй, ки он хануз соли 1859 кашф карда шуда буд, ситорашиноси англис Ч,. Локъер дар Офтоб хати спектреро ёфт, ки ба унсурхои химиявии он вакт дар Замин маълум монанд буд. У ин унсурро гелиё (номи лотинии Офтоб) номид. Олими дигари англис У. Рамзай соли 1895 ин газро дар шароити лабораторй пайдо намуд. Тахлили спектралиро олимон барои омухтани ситорахо хам истифода мебурдагй шуданд. Олими англис У. Хеггинс ба омузиши спектралии туманнокии берун аз Галактика ибтидо гузошт. Дар Конгресси ситорашиносон, ки он соли 1887 дар ш. Париж баргузор гардид, карор дода шуд, ки фехрасти (каталог) ситорахо тартиб дода шавад. Дар ин кор 18 расадхонаи чахон иштирок кард. Д ар натичаи ин кор кариб 2 миллион ситорахо дар ин фехраст ба кайд гирифта шуданд. Физика. Тараккиёти индавраинаи илми физика бо номи олими бузурги англис Ч-М аксвелл алокаманд аст. У назарияи умумии чараёнхои электромагнитиро тартиб дод. Ч- Максвелл рушноиро хамчун як намуди ларзиши электромагнитй исбот намуд. Нишондодхои Ч- М аксвеллро Г.Гертс ва олимони дигар бо тачрибахои худ тасдик ва инкишоф доданд. Самти тадкикоти Ч- Максвелл ва Г.Гертсро давом дода, олими немис В.К.Рентген соли 1895 «шуои икс»-ро кашф кард, ки он имруз дар илми тиб ва сохахои дигар ба таври васеъ ба кор бурда мешавад. Олими рус А.С. Попов усули нурафканй ва кабули мавчхои электромагнитиро барои алокаи бесим кашф карда, баъд дар асоси онхо радио сохт. Ба илми физика олимони машхури чахон - франсавихо А.Беккерел, Фредерик Ж олио ва М ария Складовская- Кюри, Э.Рзерфорди англис, даниягй Ниле Бор ва олимони дигар сахми сазовор гузоштаанд. 317 =_ ^ ^ = = = = = = = = = = = = = Назарияи нисбияти Эйнштейн. Н азарияи олими бузурги немис А.Эйнштейн дар бораи нисбият яке аз кашфиётхои мухимтарини огози асри XX мебошад. У соли 1905 дар маколаи худ «Оид ба электродинамикаи чисмхои харакаткунанда» дар бораи алокамандй ва ба хамдигар вобаста будани фазо, вакт ва модда (материя) фикр баён карда, исбот намуд, ки дар чойи бехаво (вакуум) суръати рушной аз хар манбаъ ки бошад, ба самти суръати харакати ин сарчаш ма ва мушохидачии он вобаста нест. Дар физикаи классики тасаввуроте хукмрон буд, ки мувофики он вакт хамчун як чизи устувори бетагйири мутлаки ба хеч гуна чараёнхои моддй вобастанабуда хисобида мешуд. Вале назарияи нав фикри барои хамаи системахо ягона будани хисоби вактро рад кард. Пештар фазо хамчун чое хисоб карда мешуд, ки гуё он «макони холй» ва мутлак бетагйир бошад. Вале аз руйи назарияи нисбият маълум гардид, ки хосияти макон ва замон ба харакати объектхои моддй вобаста аст ва хар сеи онхо бо хамдигар алокаи чудонопазир доранд. Ба чойи конуни нютонии чозибаи чахонй, Эйнштейн ходисаи чозибаи байнихамдигарии объектхои моддиро пешниход кард. У исбот намуд, ки хамаи моддахо кувваи чозибаи хамдигарро ба тарафи худ кашидан доранд. Дар зери таъсири модда макон ва замон тагйир меёбанд. Масалан, самти рафти нур дар хамон сурате тагйир меёбад, ки дар наздикихои он объекта моддй мавчуд бошад. Алберг Эйнштейн. Химия. Дар ин давра химия хам ба пеш кадами бузург гузошт. Соли 1869 олими рус Д.И.Менделеев системаи давраи унсурхои химиявии худро чоп кард. Он вакт дар чадвали Менделеев хамагй 63 унсур мавчуд буд, вале у хосияти унсурхои химиявиеро, ки хануз худи онхо маълум набуданд, пешакй муайян карда, дар чадвал чойи онхоро холй монд. Дар солхои 70-90-уми асри XIX мухаккикони химия унсурхои нави химияро кашф карданд. Фаронсавй Лекок Буабодран галийро, швед Л.Ф.Нилсон скандийро, немис К.Винклер германийро, англис У.Рамзай дар таркиби хаво аргонро кашф кард. У. Рамзай соли 1898 бо хамрохии Ч,.Рэлей унсурхои химиявии криптон, ксенон ва неонро кашф карданд. Дар ин давра сохахои нави химия ба вучуд омаданд. Алокаи байнихамдигарии химия ва физика имконият дод, ки физикаи химиявй ба вучуд ояд. Хисоби чараёнхои химиявй ин илмро ба риёзй бештар алокаманд кунонд. Электрохимия низ яке аз сохахои химия гардид. Омузиши хосияти физикии кристаллхо барои ба вучуд омадани стереохимия сабабгор шуд. Биология. Дар ин илм инкишофи назарияи эволютсионй идома ёфт. Соли 1871 асари Чарлз Дарвин «Пайдоиши одам» аз чоп баромад. Аз ин пештар у назарияи инкишофро кор карда баромада, дар ин бора асар навишт. Дарвин дар асоси тахдили як катор илмхо дар бораи аз маймунхои одамшакл пайдо шудани одам фикр баён кард. Асосгузори услуби эволютсионй jjap палеонтология В.А.Ковалевский ба шумор мерафт. У исбот намуд, ки чараёнхои эволютсионии ширхурон ба ивазшавии мухити зисти онхо вобаста аст. Кори уро баъдтар олими белгиягй Л.Долло давом дод. Олими чех Грегор Мендел конунияти аз наел ба наел гузаштани нишонахои ирсиятро кор карда баромад. У исбот намуд, ки ирс аз чизхои таркибие иборат аст, ки асоси моддии онро ташкил медиханд. Дар ибтидои асри XX олимони дигар пешгуихои Г.Менделро исбот намуда, макоми хромосомахоро дар ирсият муайян карданд. Онхо ба хулоса омаданд, ки хар як хромосома аз вохидхои зиёди фоидаовар иборат аст. Олими рус И.П.Павлов дар сохаи системаи физиологияи дил ва рагхои хунгард ва физиологияи хазм тадкикот 319 гузаронид. У макоми фаъолияти системаи асабро дар чараёнхои физиологи санчид. Бо хдмин рох, И.П.Павлов назарияи рефлексхои шартй ва гайришартиро кор карда баромад. Олими холландй Г. ла Фрис ва олимони рус К.А. Тимирязев ва И. В. Мичурин хам дар инкишофи илми биологияи охири асри XIX - аввали асри XX сахми калон гузоштаанд. Техника. Дар ИМА солхои 60-70-ум дар коркарди гушт, ордкунии галла ва маъданистехсолкунй конвейер истифода бурда шуд. Ин тарзи истехсол дар заводхои Форд дар солхои 1912-1913 такмил дода шуд. Конвейер сифати махсулотро бехтар, микдори онро зиёд ва чараёни истехсолотро кулай гардонид. Неруи барк, сол то сол дар саноат ва наклиёт бештар истифода бурда мешуд. Гузариши истехсолоти сохибкорию корчаллонй ба автомата ва хатхои пайдарпай такозо кард, ки генератор сохта шавад. Дар сохаи барк Э.Г.Грамм, Ф.Хефнер- Алтемек, М.Депре ва дигарон кор карданд. Дар асоси тадкикотй онхо баркгохи аввалин сохта шуд. Дар миёнаи солхои 80-ум ихтироъкорони немис Г.Даймлер ва К.Бентс типи нави харакатдихандаи дарунсузро кор карда баромаданд, ки он бо бензин кор мекард. Ин харакатдиханда дар наклиёти берелс истифода бурда мешуд. Олими немис Р.Давал харакатдихандаи нави дарунсузро сохт, ки он ба сузишвории вазнини моеъ кор мекард. Тракторн чархдор ва комбайн дар Калифорния. ____ ________, 320 Лвтомашинаи «Форд» Саноати бо суръати тез тараккикунанда ва махсусан сохтмони роххои охан маъдани зиёдро талаб мекарданд. Барои хамин. коркарди маъданро такмил додан лозим меомад. Дар баробари такмили истехсоли мартенй ва бессемерии маъдан, усули нави конвертории онро ихтироъкорони англис С.Ч.Томас ва П.Ч,. Илкрис кор карда баромаданд. Маъдангудозон бо ин усул аз маъдан сулфур ва фосфорро чудо мекарданд. Ин кор имконият медод, ки маъдани зиёдтар истехсол карда шавад. Дар дахсолахои охири асри XIX олими рус И.JI.Кондаков б о рохи махсус моддаи каучукро ба вучуд овард. Дар ИМА дар накдиёти рохи охан «Системаи СБС» (сигнализатсия, блокировка, сентрализатсия - ба забони точикй: хабардихй, марказонидан ва боздорй) сохта ба истифода дода шуд, ки он харакати каторахоро бехавфтар гардонид. Дар накдиёти рохи охан ва купруксозй пулод оханро танг карда баровард. Соли 1891 дар Лондон радиуси аввалини метрои дар сатхи чукур сохташуда ба кор даромад. Ин намуди нави накдиёт руз то руз зиёдтар мешуд. Аэроплани Блсрно, ки соли 1909 аз болои' Ла-Манш парвоз карда буд. 321 Дар солхои 90-ум дар ИМА, Швейтсария, Олмон, Италия, Англия рохдои охани баркии наздишахрй ва байнишахрй сохта ба истифода дода шуданд. Тепловози аввалине, ки бо сузишвории дизелй кор мекард ва суръати харакаташ дар як соат 100 км буд, ба рох баромад. Ба вучуд омадани накдиёти автомобили низ ба хамин давра рост омад. Дар солхои 80-ум Г.Даймлер мотосикли дучарха ва К. Бене автомобили сечарха сохтанд. Бо хамин, намуди нави наклиёт тавлид ёфт. Дар солхои 90-ум падару писар Дамлонхои швейтсарй дар автомобил чарххои резиниро истифода бурданд. Ба истехсоли оммавии автомобил бошад, саноатчии амрикой Г.Форд асос гузоштааст. То огози Ч,анги якуми чахонй, дар зарфи 30 сол, дар чахон 2 миллион автомашина истехсол карда шуда буд. Накдиёти обй ва хавопаймо хам тараккй кард. Ба киштисозон муяссар гардид, киштихое созанд, ки гунчоишашон калон бошад ва бори зиёдеро аз як чой ба чойи дигар кашонида тавонанд. Барои зарурати харбй хам киштихои бузургхачм сохта мешуданд. Дар сохаи хавопаймой тадкикоти олимони рус К.Э.Сиолковский, Н.Е.Жуковский ва дигарон ахамияти калон доштанд. Соли 1884 А.Ф.Можайский бо хавопаймое, ки харакатдихандаи бугй дошт, парвоз кард. Хдвопаймоеро, ки бо харакатдихандаи бензинй кор мекард, бародарон Райтхо сохтанд. Манора и Эйфел дар Париж. 322 Аввали соли 1876 ду нафар ихтироъкори амрикой А.Г. Белл ва И.Грей телефонро сохтанд. Баъд аз он ки соли 1878 аз тарафи Т.А.Эдисон микрофон ихтироъ карда шуд, телефон дар тамоми чахон пахн гардид. Радиоалока ба кор даромад. Ба сохтани асбобхои аввалини баркй низ ибтидо гузошта шуд. Неруи барк барои равшан кардани хонахо хам истифода бурда мешуд. Дастгохи фонографй ва кинематографй ихтироъ карда шуд. Дар кишоварзй истифодаи тракторхо огоз ёфт. С АНАЛОИ МУХИМ 1859 - ихтироъ шудани тахлили спектралии шуои Офтоб. 1859 - аз тарафи Ч.Дарвин навишта шудани рисолаи «Пайдоиши намудхо», ки дар он назарияи инкишоф пешниход гардидааст. 1868 - аз тарафи олими италиявй З.Бертрани чоп кардани асари илмии «Тачрибаи шархи гео- метрияи гайриэвклидй». 1869 - аз тарафи химики рус Д.И.Менделеев мураттаб шудани чадвали даврии унсурхои химиявй. 1871 - аз тарафи Ч.Дарвин навишта шудани рисолаи «Пайдоиши одам». 1876 - аз тарафи ихтироъкорони амрикой А.Г.Белл ва И.Грей ихтироъ шудани телефон. 1873 - аз тарафи олими амрикой Т.А.Эдисон ихтироъ шудани микрофон. 1887 - дар шахри Париж барпо гардидани Конгресси байналхалкии ситорашиносон. 189 1- дар шахри Лондон ба кор даромадани хати аввалини метрополитен. 1895 - аз тарафи олими англис У. Рамзай дар шароити лабораторй пайдо карда шудани газ. 1895 - аз тарафи олими немис В.К. Рентген кашф шудани «шуои икс» - шуои рентген. 1896 - ташкилёбии Иттиходи байналхалкии заминченкунй. 1900 - ташкилёбии Иттиходи байналхалкии академияхо. 1905 - чоп шудани маколаи А.Эйнштейн «Оид ба электродинамикаи чисмхои харакаткунанда», 1 ки ба тавлиди назарияи нисбият ибтидо гузошт. 1912 - дар шахри Париж ташкил ёфтани Бюрои байналхалкии вакт. ------САВОЛ ВА СУПОРИШ ------------------------------------------- 1. Чаро дар баъзе мамлакатхои чахон маориф нагз тараккй кард ва дар баъзе мамлакатхои дигар он дар дарачаи паст мондан гирифт? 2 . Системаи мустамликадорй ба маорифи халки мамлакатхои мустамлика ва тобеъ чй таъсир расонид? 3. Дар бораи пешрафти илмхои риёзй ва ситорашиносй маълумот дихед. 4. Тараккиёти илми физикаро бо мисолхо исбот кунед. 5. Дар бораи назарияи инкишофи Ч.Дарвин чихо медонед? 6 . Дар бораи назарияи нисбияти А. Эйнштейн фикри худро баён кунед. 7. Оё системаи даврии унсурхои химиявии Д.И.Менделеевро медонед? 8 . Олимон кадом унсурхои химиявии навро кашф карданд? 9. Кадом иттиходияхои байналхалкии илмй ташкил карда шуданд? 10. Грегор Мендел ва И.П.Павлов дар илми табиатшиносй чй сахм гузоштаанд? 11. Дар бораи тараккиёти техника дар нимаи дуюми асри XIX - аввали асри XX накд кунед. 12. Чаро илм ва техника дар нимаи дуюми асри XIX-аввали асри XX махз дар мамлакатхои Аврупо ва Америкаи Шимолй тараккй карданд? 13. Аз мавзуъ хулоса бароред. § 36-37. АДАБИЁТ ВА САНЪАТ Адабиёт. Рафти тараккиёти иктисодии мамлакатхои сармоядорй, сиёсати истилогаронаи мамлакатхои империалиста, норозигии ахли тараккихохи демократии чахон аз ин сиёсат ба мазмуну мундарича ва самтхои инкишофи адабиёт таъсир расонданд. Зарурат ба миён омад, ки дар шароити дигар ба хаёт ба тарзи нав нигариста, онро вокеъбинонатар инъикос намоянд. Адибон роххои дар асархои худ дуруст инъикос карданй хаётро чустучу мекарданд. Адабиёти реализми танкддй, ки дар асри XIX ба муваффакияти калон ноил гардида буд, дар охирхои ин аср ва аввали ари XX боз хам густариш ёфт. Дар адабиёт ва санъат чараёнхои нав ба майдон омаданд. Онхо иллатхои чомеаро ба зери танкиди сахт гирифта, роххои халосиро аз бадбахтии ба сари мардум омада нишон доданй мешуданд. Натурализм. Ин чараён аввал дар Фаронса ба вучуд омадааст ва он маънои «табиат»-ро дорад. Натурализм дар Назар дошт, ки нависанда ва санъаткор бояд вокеахоро бо диккати том омухта, дар онхо конуниятхои амикро муайян кунанд. чи тавре ки конунхо дар физика, химия, табиатшиносй ва илмхои дигар вучуд доранд. Натуралистон даъво доштанд, ки натурализм ягона фарханги аз чихати илмй асоснок аст. Вай ба адабиёту санъат хусусиятхои хуччатй медихад, яъне сурати вокеаро дакикан муайян месозад. Дар асархои натуралистй образ, баходихй ва мушохидахои шахсии муаллиф то дарачае аз назар берун мемонданд. Аз сабаби он ки натуралистон ба асархои худ аз хад зиёд мохияти биологй, физиологй, химиявй. физикй медоданд, кимати бадеии онхо баланд набуд. Символизм. Ин чараён дар Фаронса чавобан ба чараёни натурализм ба миён омадааст. Дар он чое, ки натурализм очизй мекард, ба чойи он символизм ба майдон мебаромад. Бар хилофи натурализм, символизм даъват мекард, ки вокеият ба хисоб гирифта нашавад. Реалистхо мегуфтанд, ки вокеият хаматарафа ва эчодкорона инъикос карда шавад, лекин символчиён боварии комил доштанд, ки аз «марзхои вокеият» дур рафтан лозим аст. Мухити зиндагй, ба акндаи онхо, ночиз буда, шоёни таваччухи зиёд нест. Харчанд символизм ба муваффакияти калон ноил нашуд, вале он тавонист, ки дар адабиёт ва хусусан дар назм мартабаи суханро баланд бардорад. Аксарияти символчиён бесамар будани чустучухои эчодии худро дарк карда, охиста- охиста ба реализм гузаштанд. Футуризм. Футуризм аз калимаи лотинии «футурус» - «оянда» гирифта шудааст. Ин чараёни адабй ьшсбат ба чараёнхои дигари он дертар ба вучуд омадааст. Мохияти ин чараён рад кардани санъат мебошад. Аз назари футуристон санъат хамчун шакли махсуси шуури чамъиятй бояд тамоман нест шуда, ба як кисми истехсолот, рузгор ва сиёсат табдил дода шавад. Хизмате, ки ин чараён кардааст, аз он иборат аст, ки ба санъат хусусияти «индустриалй» дод. Он барои зебо сохтани техникаи хозиразамон ва бинокорй кумак расонидааст. Декадентй. Номи ин чараён аз калимаи фаронсавии «декаденс» - «таназзул» пайдо шудааст. Декадентй таъсири бевоситаи гояхои ифротй ба шуури адибон ва санъаткорон буд. Дар ин давраи мураккаб онхо дар фаъолияти эчодии худ мекалавиданд. Аз хамин сабаб, декадентиён мавкеи худро дар адабиёт ва санъат ба таври бояду шояд наёфтанд. Адибон ва санъаткорони ин равия бо кувваи одам ва пешравии минбаъдаи чомеа ба таври умедбахш боварй надоштанд. Идеологиям империализм. Идеологхои империализм аз гояхои «озодй, баробарй ва бародарй», ки як вактхо буржуазияи озодихох эълон карда буд, даст кашиданд. Таърихшиносони ифротй гояхои пешкадами инкдлобхои буржуазиро тахриф карда, онхоро хато ва арбобони намоёни онро шухратпарасту хоин меномиданд. Файласуфону иктисодчиён ва олимони дигар барои «исбот» кардани конунй будани сохти мавчуда аз худ хар гуна назарияхоро бофта мебароварданд ва сиёсати истилогаронаи хоричии мамлакатхои империалистиро хак мебароварданд. Файласуфи немис Фридрих Нитсше (1841-1900) яке аз машхуртарин идеологхои империализм буд. У таъкид мекард, ки одамон ба «чанобон» ва «гуломон» таксим шудаанд. « Ч д н о б о н - шахсони тавоно» ва «фавкулинсон» буда, барои онхо «хама кор раво аст». «Чднобон» хакку хукук доранд, ки конунхои ахлокро тамоман ба инобат нагиранд ва хар касеро, ки пеши рохашонро мегирад, барои нафъи худ несту нобуд гардонанд. Ин идеология «чангро маънии олии хаёт» номидааст. Бехуда нест, ки баъдтар фашизм онро истифода бурд. Барои хак баровардани сиёсати истилогаронаи худ назариётчиёни империализм аз таълимоти олимони дигар, масалан, аз Чарлз Дарвин хам истифода мебурданд. Онхо конунхои олами хайвонотро нисбат ба чомеаи инсонй татбик карда, исбот мекарданд, ки мубориза барои х д ё т чомеаро ба пеш хдракат медихдд. Одамоне, ки аз гуруснагй мемиранд, сабаби танбалии онхост. Ин назариётчиёнро дар таърих «сотсиал-дарвинчиён» номидаанд. Сотсиал-дарвинчиён бехаёёна мегуфтанд, ки марги чунин одамон барои хушбахтии дигарон зарур аст. Адабиёти реалистй. Адабиёти реалистии нимаи дуюми асри XIX - аввали асри XX камбудихои чомеаро нотарсона фош мекард. Яке аз машхуртарин нависандаи реалиста он замон фаронсавй Эмил Золя буд. У дар романхои бистчилдаи худ, ки номи умумии «Ругон-Маккер» (Таърихи табий ва ичтимоии як оила дар солхои Империяи дуюм)-ро гирифтаанд, хаёти хамаи табакахои чомеаи Фаронса - аз ашрофон cap карда, то табакахои коргару лашкарро инъикос кардааст. Вай дар ин асар зиддиятхои ичтимоии замони худро хеле хуб кушода тавонистааст. Дар аввал Эмил Золя натуралист буд, вале баъд ба реализм ворид шуда, дар ин чараёни адабй машхур гардид. Эчодиёти Ч,ек Лондон аз эчодиёти нависандагони дигар бо катъият ва амикии кушодани образхои кахрамонхо фарк мекунад. Романи у «Пойи оханин» аз азобу укубати инсон дар охират пешгуихо мекунад. Асари тарчумаихолии Ч,.Лондон «Мартин Иден» бо санъати баланди нависандагй иншо шудааст. Дар он муаллиф фочиаи хаёти эчодкорро ба калам додааст. Дар ин давра адабиёти реалистии ИМА ба муваффакияти калон ноил гардид. Баъд аз чанги шахрвандии солхои 1861- 1865 адабиёти ин мамлакат ру ба тараккй ниход. Инро дар эчодиёти яке аз намояндагони машхури адабиёти Амрико Марк Твен дидан мумкин аст. У хачвнигор бошад хам. тавассути хамин жанр вокеияти чомеаро хуб баён карда тавонистааст. «Ачнабихо дар дарбори шох», «Давродаври олам», «Саргузашти Том Сойер» ва «Саргузашти Геклберри Финн» исботи ин гуфтахо мебошанд. Дар эчодиёти нависандаи дигари машхури ИМА Теодор Драйзер тарзи «зиндагии амрикой»-ро мебинем. У дар асархои худ тарафи манфии «шукуфоии» Амрикоро ба хонандагон кушода додааст. Инро шумо аз романхои «Хохар Кёрри», «Ч,енни Герхардт», «Молиячй», «Титан» ва романхои дигари у дида метавонед. Дар онхо Т.Драйзер чомеаи сармоядориро ба зери тозиёнаи шадиди танкид гирифтааст. Ромен Роллан тавассути асари бисёрчилдаи худ «Жан Кристоф» таназзули ахлокди чомеаи буржуазии Фаронса ва Олмони замони худро ба калам додааст. Кдхрамони асари у бастакор Кристоф ба разолат, риёкорй, фиребу найранг ва мансабпарастию ришвахурй токдтнопазир аст. Асархои дигари Р.Роллан, аз он чумла, «Ярмарка дар майдон» низ фиску фасоди чомеаи Фаронсаро фош кардааст. Наели нави реалистон Ч,он Голсуорсй, Бернард Шоу, Герберт Уэлс ва дигарон хам бо асархои баландгояи худ обруи чахонй касб намудаанд. Онхо мунофикй, гофилй ва махдудиятхои табакахои болоии чомеаро берахмона танкид мекунанд. Нависандаи машхури немис Т.Ман дар асари машхури худ «Империя» чихатхои манфии чомеаи Олмонро фош намудааст. Дар сахифахои он шумо бо шохону кайзерхо, хоинону ашрофон. амалдорону императори Олмон Вилгелми II шинос мешавед ва мефахмед, ки онхо чй хел инсонхоянд. Ин нависанда дар пешрафти адабиёти хачвии чахон макоми калон дорад. Адабиёти реалистй на танхо дар Аврупою Америка, инчунин дар баъзе мамлакатхои китъахои дигар хам пеш рафт, хусусан дар адабиёти Шарк. Аз намояндагони он танхо ду нафар А. Рюсскэи чопонй ва Р.Такури хиндиро ном мебарем. Яке тавассути новеллахо гояхои манфии замонро махкум мекунад, дигаре тавассути роману повестхо ва хикояхои худ бо мазмуни чукури фалсафй ва завки баланди бадей мардумро даъват мекунад, ки барои истикдолияти миллй мубориза баранд. Асархои Р.Такур ба проблемахои хаёти мардуми Хдндустон, ишку мухаббат ва зиддиятхои . ичтимоии чомеа бахшида шудаанд. Романи «Завол»-и у аз хамин кабил асархост. Реализми сотсиалистй. Ин чараён ба харакати коргарй ва пайдоиши идеологияи сотсиалистй алокамавд аст. Он, асосан, аз Коммунаи Париж огоз ёфтааст. Шоири коммунар Этен Потйе, ки шахеан дар баррикадахо бар зидди версалиён мечангид, шеъри машхури худ «Интернатсионал»-ро навишт, ки он баъдтар суруди коммунистон гардид. Дар катори Э. Потйе шоирони дигари Коммуиаи Париж — Жан-Батиста, Луиза Мишел ва дигарон дар бораи максаду мароми синфи коргар ва муборизаи он бар зидди буржуазия ва замони кухна асархо эч,од кардаанд. Дар солхои 80-ум нависандаи коммунархо Жюл Валлес асари сегонаи «Жак-Ветра»-ро офарид, ки дар бораи хаёти вазнини кахрамони худ - аз бачагиаш cap карда, то чонбозихои у дар сангархо накд мекунад. Дар охирхои асри XIX - аввали асри XX шоирону нависандагони дигари адабиёти реализми сотсиалистй ба воя расиданд ва на танхо дар Фаронса. Нависандаи маъруфи реализми сотсиалистии рус А.М.Горкий буд. Мо гояхои ин равняй реализмро дар «Таронаи мурги туфон», «Таронаи мурги лочин», романи «Модар» ва асархои дигари у баръало мебинем. А.М. Горкий ифодагари манфиатхои синфи коргар ва дехкон буд. У боварй дошт, ки синфи коргар бар буржуазия галаба мекунад. Адабиёти реализми сотсиалистй дар мамлакатхои дигар хам пайдо мешавад. Баъдтар он дар ИЧД1С ва мамлакатхои дигари сотсиалистй ба зинаи баланди тараккиёти худ расида, кисми таркибии идеологияи марксистиро ташкил намуд. Ин адабиёт хусусияти синфй дошт. Санъат. Аз нимаи дуюми асри XIX cap карда, санъат то соли 1918 дар Аврупой Гарбй ва Америка рохи бузурги тараккиётро тай кард. Дар ин давра дар байни чараёнхои гуногуни он ракобат вучуд дошт. Окибат санъати демократй ва реалистй арзи вучуд мекунад. Санъати рассомй. Ба шарофати тараккиёти босуръати санъати реалистй дар баъзе мамлакатхо санъати миллй хеле пеш рафт. Рассомон асархои реалистии шоёни такозои замонро меофариданд. Инро мо дар мисоли Русия гуфта метавонем. Рассомони машхури он замони ин мамлакат И.Е.Репин ва В.А.Серов обруйи чахонй пайдо намуданд. Дар охири асри XIX - аввали асри XX санъати рассомии Фаронса дар Аврупо ва Америка мавкеи пешеафро ишгол мекард. Дар давоми кариб ним аср мактаби рассомии фаронсавй ба чахониён як гулдастаи рассомонро тухфа кард. Дар ин гулдаста Эдуард Манэ, Эдгар Дега, Камилл Писарро. Огюст Ренуар, Клод Моне, Алфред Сислей ва Пикассои чавон мавкеи махсус доштанд. Дар Олмон бошад, дар натичаи таъсири васвасаи миллатчигй ва никорталабии баъди галаба дар чанги солхои 1870-1871 бар Фаронса, санъат ру ба таназзул ниход. Вале ба хдр хол, дар ин мамлакат хам устодони забардасти санъати рассомй, ба монанди Вилгелм Лейбл ба воя расиданд. Театр. Дар аксари мамлакатхои Аврупо, Америкаи Шимолй ва баъзе мамлакатхои дигар театрхое, ки ба реализм ру оварда буданд, ба муваффакият ноил шуданд. Тараккиёти театри Русия дар охирхои асри XIX - аввали асри XX ба комёбихои санъати реалиста вобаста буд. Хунарманди машхури рус М.Н.Ермолова, ки дар Театри хурд кор мекард, ба образхои классикаи русу чахонй рухи замонавй мебахшид. В.Ф.Комиссаржевская аз М.Н.Ермолова монданй надошт. У бо махорати баланди актёрй аз актёрони дигар фарк' мекард. Аз тарафи К.С.Станиславский ва В.И.Немирович- Данченко ташкил карда шудани Театри бадеии Москва вокеаи мухими мадании Русия буд. Чунин мисолхоро дар бораи хаёти театрии Фаронсаю Олмон, Италияву Англия, Амрикою Австрия ва мамлакатхои дигари пешкадами хамонвакта хам овардан мумкин аст. Дар ин давра санъати сахнавии чахон ба зинаи баландтари камолёбии худ кадам мегузошт. Бо вучуди ин, он дар аксар мамлакатхои Америкаи Лотинй, Осиё, Африко ва баъзе давлатхои Аврупо хануз тараккй накарда буд. Х,айкалтарошй. Ин навъи санъат бештар дар Фаронса ва ИМА тараккй кард. Асархои хайкалтарошони фаронсавй Огюст Роден “Шахрвандй Кале”, “Буса”, “Мутафаккир ' 5 ва гайра аз руйи драматизм, услуби ифодаёбй ва санъати баланди худ, ки зебой ва мардонагии инсонро тараннум кардаанд, касро мафтун мекунанд. Хдйкалтарошони дигари фаронсавй Аристид Майол ва Антуан Бурдел устодони бузурги санъати хайкалтарошии асри XX гардиданд. Эчодиёти Бурдел, ки ба санъати монументалй тааллук дорад ва асархои Майол, ки бо зебоии рухй ва ■■ ---------330 чисмонии инсон марбутанд ва аз санъати хайкалтарошии Юнони кддим дарак медиханд, ба ин намуди санъат рухи тоза бахшидаанд. Ш арл Деспио, ки низ фаронсавй мебошад, хайкалтароши немис Георг Колбе ва амрикой Огастес Сент-Годенсро хам бо Аристид М айол ва Антуан Бурдел дар як саф гузоштан мумкин аст. Онхо санъати хайкалтароширо бо асархои баландмазмуни худ ганй гардонидаанд. Меъморй. Дар санъати меъморй типи нави сохтусозхои мухандисй пайдо шуданд. Купруки Брунклин, ки онро падару писар Рёблингхо дар Ню-Йорк сохтаанд ва манораи баланди машхури оханине, ки онро мухандис А. Г. Эйфел барои Намоишгохи умумичахонии соли 1889 дар шахри Париж сохта буд, аз бузургтарин иншооти санъати меъмории он замон мебошанд. Меъморй амрикой Люис бо ёрии системаи болхои охану бетонй ва лифтхо ба сохтани бинохои аввалини азими сарбафалаккашида cap кард. Дар баробари ин, меъморон бо зебову дилкаш сохтани бинохои истикоматию чамъиятй ва иншооти дигари меъморию мухандисии бохашамат дикдати махсус медодагй мешаванд. ------ САВОЛ ВА СУПОРИШ —------------------------------------- 1.Дар бораи хусусиятхои адабиёт ва санъати нимаи дую­ ми асри XIX-аввали асри XX накл кунед. 2. Мохияти чараёнхои натурализм ва символизмро дар адабиёт ва санъат шарх дихед. 3.Футуризм ва декадентй чй хел чараёнхои адабиёт ва санъат хастанд? Оё онхо аз хамдигар фарк мекунанд? 4. Дар бораи мохияти идеологияи империалистй маълумот дихед. 5. Дар бораи гояхои сиёсию ичтимоии Фридрих Нитсше чй медонед? 6 . Назарияи “сотсиал-дарвинизм” дар бораи чй бахс мекунад? 7. Адабиёти реалистй чист? Реализм чанд хел мешавад? Дар бораи онхо далелхо биёред. 8 . Реализми сотсиалистй чй хел чараён аст? 9. Дар бораи санъати рассомии охирхои асри XIX - аввали асри ХХ-и чахон маълумот дихед. 10. Дар 331 -------------------- бораи муваффак,иятх,ои хайкалтарошии индавраинаи Fap6 чихо гуфта метавонед? 11. Кадом иншооти бузурги меъмории нимаи дуюми асри X IX -и чахонро медонед? Онхоро кихо сохтаанд? 332 МУНДАРИЧД Мукаддима.................................................................................. 3 БОБИ I. МУНОСИБАТХ.ОИ БАЙНАЛХАЛКЙ § 1. Мамлакатх,ои империалистй дар рохи аз нав таксим карданй чахон............................................................................ 5 БОБИ II. МАМЛАКАТХОИ АВРУПО ВА АМЕРИКА § 2. Англия дар солхои 50-60-уми асри XX........................ ...... 17 § 3. Англия дар охири асри XIX - аввали асри XX.......... .......24 § 4. Муттахидшавии И талия................................................. ...... 32 § 5. Чднги Фаронса ва Пруссия................................................... 41 § 6 . Фаронса дар охири асри XIX - аввали асри XX........ ...... 49 § 7. Олмон дар охири асри XIX - аввали асри X X .......... .......55 § 8 . Русия дар нимаи дуюми асри X IX ........................... .......... gg § 9. Русия дар ибтидои асри XX............ ......... ..................... .......71 § 10. Империяи Австро-Венгрия дар нимаи дуюми асри XIX - аввали асри XX.....................................g2 §11. Испания дар асри XIX - аввали асри XX................. ....... 92 §12. Иёлоти Муттахидаи Амрико аз огози асри XIX то анчоми Чанги мулкй.....................................Ю6 333 = = = = = = = = = = ^ ^ §13. Иёлоти Муттахидаи Амрико дар охири асри XIX - аввали асри XX........................................... 119 § 14. Мамлакатхои Америкаи Лотинй................................. 130 БОБИ III. МАМЛАКАТХ,ОИ ОСИЁ ВА АФРИКО........................... 140 § 15. Чин......................................... ............................................ 141 § 16. Корея.................................................................................. 151 §17. Мугулистон........ .............................................................. 159 § 18. Чопон.................................................................................. 164 § 19. Филиппин.................................. ................................... . 173 § 20. Ветнам................................................................................ 179 §21. Индонезия.......................................................................... 188 § 22. Х,индустон.......................................... .............................. 195 § 23. Афгонистон...................................................................... 208 §24. Эрон................... ................. .............. ..................................... 218 § 25. Мамлакатхои Осиёи Марказй: Аморати Бухоро, хонигарихои Кукднд ва Хева........................................ 230 § 26. Империяи Туркия............................................................ 243 § 27. Мамлакатхои Араб......................................................... 258 § 28. Хдбашистон..................................................................... 278 § 29. Мамлакатхои чанубтари Сахрои Кабир ва Африкои Чанубй...................................................... 283 334 БОБИ IV. ЧДНГИ ЯКУМИ ЧАХОН § 30-31. Огози чанг. Амалиёти харбй дар солхои 1 9 1 4 -1 9 1 6 ............................................................................... 295 § 32-33. Рафти чанг дар солхои 1917-1918 ва хотима ёфтани он.................................................. 305 БОБИ V. МАДАНИЯТИ ХАЛКХОИ ЧАХ;ОН ДАР НИМАИ ДУЮМИ АСРИ XIX - АВВАЛИ АСРИ XX § 34-35. Маориф, илм ва техника.......................................... 315 § 36-37. Адабиёт ва санъат..................................................... 324 335 Таварали Нозимпур Зиёзода Таърихи умумй Китоби дарсй барои синфи 8-ум Мухаррири масъул. Мухаррири техники Мусаххех Таррох ва сахифабанд Сайфуллох МАХКАМОВ Иброхим БОБОЕВ Сайфуллох МАХКАМОВ Фируза АБДУЛЛОЕВА Ба чоп имзо шуд. Когази офсет. Чопи офсет. Андоза 60 х 90 1/16. Ч,узъи чопй 21. Адади нашр 100 ООО Супоришй № 8 КВД «Комбината полиграфии шахри Душанбе» 734063 Душанбе, кучаи Айнй, 126